Бивтсса ххуллух уруглай…

На хIакьину чичултрахгу, Чичултрал союзрал бивтсса ххуллухгу бакIуйн лавхъун махъ бивтсса ххуллух буругайсса кунма уруглай ура. Цамур куццуй бу­ккун къабувчIин, бусанна мунийну нава ци учин ччай уссарав.

Тай 30-кусса шиннардий на чIаважагьил ура, Гъумуксса опорный школалул 5 группагу къуртал бувну, хъирив 3 шинай лакрал педагогический техникумраву дуклайгу ивкIун, га къуртал бувсса чIава муаьллим. Му чIумал «ЗахIматчи» тIисса та заманнул лакку кказитрай ттул ца-кIира шеърирдайсса макьалагу рирщуну дия. Тара зувиллий мукьулку шинал лакрал журналистал, чичулт бавтIсса мажлисрал на ккаккан увнав МахIачкъалалив ратIлатIисса Дагъусттаннал чичултрал цалчинмур съездрал делегатну. Микку на гьурттугу хьуссияв.
Муния махъ ца 3-4 шинавун кьисмат хьуна, муаьллимшивугу кьариртун, МахIачкъалалив зун учIан. ЧIал къавхьуну на цIакь увнав Дагъусттаннал Чичултрал союзрал жаваб дулайсса секретарьну. Муния махъ га союзрал жаваб дулай секретарьну зий ттул 20-нния лирчусса шинну хьуна. Мува чIумал ва мунияр махъ союзрал членталну кьамул бувсса циняв ттун гъилину кIулссия. Вана ванийн бувну тIийра на га бивтсса ххуллух лахъния уруг­лагима хьусса. Мукун, на кунма­сса гьалмахтал хIакьину ливчIун бур бикIанмагу цаппара: Атхъай Аджаматов, Аьбдулвагьаб Сулайманов, Камил Султанов, Наталья Къапиева.
Та цалчинмур съезд мяйжаннугу мукьахсса чичултрал оьрмулуву хъуннасса агьамшиву дусса иш хьуна. Та чIумалъя Дагъусттаннал щалагу тарихраву хьхьичIва-хьхьичI цачIун хьуну щябивкIсса циняв халкьуннал магьирлугърал даврил вакилтал. Та чIумалъя хьхьичIва-хьхьичI га съездрай бувккун, цала-цала мазурдий цала пикри-зикрирдая ихтилат був­сса. Тания мукьах-я дайдирхьу­сса дагъусттан чичултрал дянив­сса даврийнусса, яни творчески дусшиву. Та чIумалъя хьхьичIа-хьхьичI цаннащал ца ккавккун кIул хьусса Сулайман Стальскийгу, ХIамзат ЦIадассагу, МахIаммад Аьбдуллаевгу, Чукундалав ХIажигу, АбутIалиб Гъапуровгу, Хюруг ТIагьиргу, хIукуматрал чулуха­сса зума-мукIрушин дурсса мукъул усттартуран «Дагъусттаннал халкьуннал шаэр» тIисса бюхттулсса цIарду дуллусса.
Тания шиннай 60 шин ларгунни. Тания мукьах чичултрал кIира-шанна ник даххана хьунни. ХIакьину Дагъусттаннай Чичулт­рал союзрал членталсса 100-нная ливчусса хъами-арамтал бур. Ми 60 шинал лажиндарай да­гъусттан мазурдий ва дагъусттаннал мазурдия оьрус­нал ва цайми халкьуннал мазурдийн таржума бувсса, дагъусттаннал чичултрал чивчусса азарвахъул луттирду дунияллийн бувккунни. Мура чIумул дянив жучIава бишлан бивкIунни ниттил мазурдийсса журналлу, кказитру… КутIану учин, таниннин тачIав къадиркIсса тагьарду, чарарду аьл­тту хьунни, жула адабият мяйжаннугу тIутIайх дирчунни.
Жула адабиятрал лавгмур, бивкIмур дакIнийн бутлай, гай балглан бивкIукун, жура-журасса сурат­ру, жура-журасса пикрирду, жура-журасса дахханашиннарду хьхьичI дацIлан дикIай. Гай гьарца задрая чичларча, ца бакъасса, кIива-шанма лугума хьун бюхъай. Мукунсса лу­ттирду уттинингу итабавкьуну бур. Амма кказитран тIий чичлачисса макьалалул лагругу, мурадгу цамур куццуйсса бикIан аьркинни.
Щалагу дагъусттаннал адабият­рал тарихраву хIакьину дакIний ливчIун бур бувкку инсантал. Гай дакIний личIаврин савав кIулсса зад бур, гайннал дурсса чичрурду ляличIисса, халкьуннан хъама къаритансса дикIаву душиву. На учав, Октябрь революция хьуну махъ дагъусттаннал чичултрал итабавкьунни азарвахъул луттирду, куну. ЦIуххирча гай чичултрая циминнал цIа дакIний дур, цими лу халкьуннал ххирамину, хъама къабитаймину ливчIун бур? Чичул ва чивчумунил кьадаргу инсаннал кьадардануха лавхьхьусса бур. Жула оьрмурдай жунма циксса инсантал ккавкри, цикссаннащал дусталну бивкIру?.. ХIакьину гайнная цими ур жуна дакIний ливчIсса? Цими ур мудан дакIнийн утлайнасса? Луттирал кьадру-кьиматгу мукунмассар. Жунма хIакьину га цалчинмур съездрал делегатъталну бивкIсса гайннаятугума ца 10 процент кIулну, дакIний ливчIун бухьурча, мугума хъинну хъунмасса ишну бикIанссия…
Га цалчинмур съездраяр махъ ялагу 9 съезд хьунни. Миннуй гьуртту хьусса делегатътурал сияхI дулларча, лапва чIявусса чичулт хьунссар. Мунихлуну на тIий ура: гьарца чичру дурмагу, гьарца съездрай гьуртту хьумагу, гьарца лу итабавкьумагу хъама къабитай­сса инсантурайн кIура къабаяй­ссар. Ми хъамакъабитулт цала чивчумунилли бувсса. Гайннан цала чIунгу, га чIумул инсантурал оьр­мугу хъинну куртIну, архну ххал хъанай бивкIссар. Ва цIана кIицI бувмур хIисавравун лавсун гъалгъа тIурча, бюхъанссия лапва кутIану жула литературалул бивтсса ххуллия бусан.
Революция хьуннинсса да­гъусттан чичултрал ляхъан бувну ливчIмур классикалийн кIура бавну бур. Гайннуяту ялун бувкIсса чичултрал цанна дарс ларсун дур. Гай хьхьичIвами чичултрал ля­хъан бувмур мяйжаннугу цанниха ца къалавхьхьусса, журава-журасса бур. Мунил мяъна, яни мунин савав ци дурвав чирча, ттул пикрилий, укунсса дур. Цалчин, гай лавгсса чичултрал цала ляхъан буллалимур щилчIав заказ бувну ля­хъан къабаву, кIилчингу, цаннал чивчумур гаманан кIулну къабикIаву, гай бищайсса луттирду, кказитру, журналлу къабивкIун тIий, шамилчингу, мукъул магьирлугърал ус­ттартурай каялувшиву дуллалисса, гайннан ххуллу ккаккан буллали­сса партия цири, бакIчийталвагу къабивкIун тIий.
Мунихлуну гай цала давриву тархъаншиву дуну бивкIун бур. Учин мукъун, цири цурдарагу му тархъаншиву? Ттул пикрилий, му духьунссар инсаннал цала бай-битаймуниву цала дакIнин ччимур личIи бувну, гания чичинсса тагьар-чаран дикIаву.
Утти лавсун жула заманалул 60 шинал дянив дурксса совет литературалух ца ябитияра. Микку зун ххал хьунтIиссар ца кьачIа, ца ранг (темардаву, сюжетирттаву, пикри-зикрилуву – хIасил, совет кьанкь, партиялул ххуллу – кашилул заллухъруннал амрурду бартбигьлагьаву). Мунихлуну гай чIярусса чичрурдаву дакIний лирчIми, хъама къариртми чичрурду хъинну пагьму-гьунар бусса чичултрал чивчумири. Хъинну пикри бувну гайннух бургарча, гайннуву хIакьинугу жува махIаттал буллалисса, та чIумал жунма най буна аьч къавхьусса пик­рирду, суратру лякъай.
Амма цаппара ттизаманнул чичулт, критиктал, литературалул бивтсса хъунмасса ххуллуя пашман хьуну, яла багьлай, тавба дуллай бур. Уттигъанну мукунсса тавбалия ихтилатрай бия жула дагъусттан телевидениялувух критик, элмурдал доктор Камал Абуков ва цIа дурксса чичу МахIаммад-Расул Расулов.
Мукунма цамур журасса ихтилат бунни телевидениялувух жула яла цIа-бакI кIулма Дагъус­ттаннал халкьуннал шаэр Расул ХIамзатовлул, вара Чичултрал союзрал 60 шин шаврин хас бувну.
Расул тIий ия, ай, бур чичулт-критиктал, хIакьину ларгсса чIумуя гъалгъа тIий, чичултрал творчествалул процесс жула заманалул паччахIлугърал бакIчитурал чIуннайх бачIлачIисса, Сталиннул заманнай укун чичлай, Хрущевлул заманнай тукун чичлай бия тIий…
Вай кIивагу журасса масъалалуву ттулмур пикри миннуяту ятсса бур.
Чичултгу, инсантал кунма, цава ца куцсса бакъассар. Гьарцаннал чивчумургу ца даражалийсса къабикIайссар. Ца чIун дия жула дагъусттан чичултрал модалувун, сийлувун дагьсса: вина ччайнугу, къаччайнугу, кулактал, спекулянтътал, малла-ссупитал дащуй бихьлай, гай оькки буллай, назмурду, хаварду, пьесарду чичлачисса. ХIакьинусса яних бурувгун, пикри барала зува, ци лирчIун дур хIакьину тайнния жунна мюнпатсса?
ДуркIуна чIун сайки циняв чичулт революциялуха, вождьтураха, вирттавраха, колхозирттаха санаъру дуллалисса. Мукунсса мода литературалуву лирчIуна Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбишиннин. Миккугу пикри барала, га чIумал чивчусса художественный произведенияр­ттаву ляличIимурну лявкъумунил хIакъираву. Ми чIявусса бурив? Та заманнай ляхъан дурсса гай чичрурдал яру мазрай, лакку мазрай, къумукь мазрай, дарги мазрай, хIасил ччимур мазрай чивчумунил ляличIишиву ца дия – штамп. Жунма кIулли штамп магьирлугъ да­къашиву…
Ца заманнай Расул ХIамзатовлул чирчуну дия «Вера Васильевна» тIисса назму, оьрус учительницая цIа дуллалисса. Му назму хъинну гъилину кьамул дурна буккулт­рал. Муния махъ жула чичултравун сий дагьуна гьарца шяраву­сса оьрус учительницаха, медсестраха санаъру чичлай ришлаши­сса. Амма, ми циняр хъамариртун, гава «Вера Васильевна» сагъна бур хIакьинугу оьрчIал учебникирттай. Мува чIумал, тания махъ, Расул ХIамзатовлул чивчуна ххаллилсса поэма «Буттащалсса ихтилат». Муниха лавхьхьуну чичинна тIий кьаст лархIусса цаягу къаувккуна… Савав цири? Му даражалий, му кIиришиврий, му кIулшиврий чичинсса чара цачIава къалякъавур.
На учин ччай ура: чичул мяйжаннугу цала дакIнийхтуну ля­хъан бувсса произведениялуву, цанма ччарчагу, къаччарчагу, чIумул аьш-бакI чIалай дикIантIиссар. Ганал чивчумургу я чIумул, ягу хъуниминнал хьхьичI лажин ляхъла­хъисса къабикIантIиссар. Мунихлуну чичул дакIнива цахьва бияла бакъа ливчусса произведение, цащава хьусса бунагьри тIий тавба дуллалаву хIакъирай бакъасса иш хьунссия. Агардаки хъуниминнал хьхьичIгу ник ришлай, цанна цIагу ласунна, цала маэшатгу ганийхчIин абад банна тIий салагъартту дуллай ивкIхьурча, цанма кIулнугу буна га цала дакIнива къачичлачишиву, бюхъай мунал тавбагу дан, асттагьпируллагьгу учин, агар мунал тIимунийн уттигу Зал вих хьурча. Амма ци кIулли, Зал гьарзадрал ял­тту учIайсса «РахIмулул, цIимилул заллу цува ур»…
Ми гьалмахтуран цукунни хъамариртсса Апанни Къапиевлул, МухIуттин Чариновлул, МахIаммадхIажи ЧукIундалавл, АбутIалиб Гъапуровлул цIарду, мукунна цайми миллатирттал гьунар хъуними чичулт?
Жула Дагъусттаннал чичрулул жура-жинс мархлуцIакул да­ххана хъанан диркIуна Буттал кIанттул ялун кьини дуккаврищал. Аьлтта хъанан бивкIуна ганиннин къакIулну бивкIсса пагьму-гьунардал заллухъру. Даххана хьуна чичаймунил журагу, жинсгу. ПIякь диркIун чIалан диркIуна чIумул сурат. Амма нани ххуллухь ца чIумуву мигу сайки циняв ца хорданий кунма сукку хьуна. Мяйжаннусса чичулт бувккуна дяъвилул, захIматрал фронтру дурхIуминнава.
Жува шикку оьрмулува лавгминная гъалгъа къабанну. Щиллив увкуну бур: литература балугъравун духхаву, ганил даража кIул бан ччарча, ххал дува га миллат­рал насрулийсса чичру, яни гайннал проза куну. Агана му янийну бургарча жула лакрал прозалух, ляличIимину кIицI бан багьан­ссия Закуев Курдинал «Хъяврин­сса ччаву», МухIуттин Чариновлул «ЦIу бавкьуми», Ибрагьим-Халил Кьурбанаьлиевлул «Жабраил», «Ца кьинисса дяъви», «Зунттал большевиктал», Абачара ХIусайнаевлул «Бадрижат», МахIаммад Башаевлул романну ва повестьру, Аьлил Амаевлул «Багъраву бугъай», Мирза МахIаммадовлул чичру. Мяйжанссар, цIарду кIицI дурми бакъа, мира шиннардил дянив печатьрава бувккунни лакрал жагьилсса чичултрал чивчусса романну ва повестьру: Мирза Давыдовлул «Бутули», МахIаммад ХIажиевлул хаварду, Абакар Мудуновлул «Оьтту­ву лархъсса цIу» ва цайми. Амма лакку литература ххираминнан бувчIинссар, агар на учирча чIявуми романну, повестьру «Хъявринсса ччавриха» лащан ччисса бия куну, миннуща чIумул экзамен дугьан къабювхъуна куну.
ЛяличIину кIицI бан аьркинни вай махъсса шиннардий аьлтту хьусса жагьилсса чичултрал произведенияртту: Казбек Мазаевлул, ЦIигьил Камаловлул, Хизри Илиясовлул, Аьли Айдаевлул. ТIайлассар, кIицI бан аьркинни Аьли Айдаевлул проза лакрал литературалуву детективрал хасият­райсса бушиву. Му дур цалчин­сса дайдихьу. Бурганну махъалу цукунсса дучIайрив. Хавардаву кIицI бан бучIир МахIаммад Буттаевлул жуж. Цанчирча мунил цинма хасъсса лугъатгу, цинна хасъсса хасиятгу дур.
Мяйжаннугу лакрал прозалуву цIусса, ялун бучIанмур вив бу­сса мяъналийсса дайдихьуну ттун чIалай дур Казбек Мазаевлул ва Хизри Илиясовлул дайдихьу.
Лакрал чичултраву хьунни ­оьрус мазрай чичлачисса чичултгу, Илияс Керимов, Мариям Ибрагьимова, Аьбдуллагь ХIажиев ва цайми. Амма ттуща вайннайн учин къахьунссар, ай, вайгу Апанни Къапиевлул эпигонталли куну. Вай ялув цIарду кIицI ларгсса чичулт­рал, аьпа­бивухъал, цанна-цанна лархьхьу­сса хасиятгу, хатIгу бур.
Лакрал поэзиялул ххуллу ца кьаралданийсса бакъар. Ссавний парх куну лешлашисса цIурттан лав­хьхьуну, тамансса шаэртал, дакIний-мазрай бакъа, кьавабагьунни, мунингу ца хъунмур сававну хьунни гай цIуртти аьлтту шайхту, гайннуха Чичултрал союзраща ва секциялуща ургъил бан къашаву. Яни на учин ччай ура гай пагьму бусса жагьилтурал ка дугьан къабюхъаву цила чIумал – гайннал чивчумур кказитрай, луттирай бивщуну.
Утти, хIакьину тIурча, жучIара мукунсса каши дур. ЯбацIанну, гьунар буну чивчусса произведение «Илчи» кказитрай бищун бюхълай бур. Мунийну, ялун нанисса чичул цайнна цала дакI дацIаврин, чичрулуха зун гъира ххишаврин хъунма­сса бияла буссар.
ХIакьинусса кьини лакрал бур ххаллилсса шаэртал: Нураттин Юсупов, Руслан Башаев, Аьбдул Мирзаев, Алекси Аьбдуллаев, ХIасан КIурухов, Адам Адамов, Ссугъури Увайсов, Рамазан Рамазанов, Сибирбаг Кьасумов ва цаймигу.
Махъсса чIумуву «Илчи» кказитрайхчин аьлтту хьунни таман­сса цала чIурдащалсса, цала-цала пикри-зикрирдащалсса шаэртал: ПатIимат Рамазанова, Булбул Оьма­риева, ХIадис ХIадисов, Валерий Амиров, ХIажи ХIажиев.
Жула лакрал чичулт зий бур жура-журасса литературалул жанрардай. Шаэртал чичлай бур пьесарду, сценарийрду, хаварду, романну. Миннаву цинявннан цакуцну тIайлабацIу хъанай бакъар, я му хьун бюхъайсса зад бакъар. Мунил яла хъунмур бияла чичуву цавувар бусса: ганил культуралул даражалуву, ганал гъирараву, ахиргу ганан тIайлабацIу шавриву. Ттун мудангу миннан тIайлабацIу хьуну ччива. Ттун мудангу ччива ми, ца дакIний-мазрай бакъасса байчу щурча, нигьа къабувсун, цала дакIнивусса гьунарданийн вихну, гьарзад хъамариртун зузаву. Чичрулул даврий зузиминнан кIулссар цала даву хъинну захIматсса душиву. Жула хIакьинусса поэзиялул, прозалул, драматургиялул даража хъинну лахъсса шачIанттуйн гьаз хьуну бур. Агар жула буттал буттахъан ва буттахъан аьравал­тту ва пIайтIунну дакъа къакIулну диркIхьурча, хIакьину жунма кIулли космический аппаратру. Мукунна­сса усттаршиву хьуну дур жула зун­ттал чичултрачIагу.
Ялун нанисса ххуллу тIайлабацIу бусса, тархъансса хьуннав жула чичултран!
«Илчи», №40, 1994 шин