Юбилейран хасну

45_photo_6Таканаву

Жул къужрал ккурчIнил дур мукунсса аьдат, цала чIун тяхъану гьан дан иржа бивхьуну, цанма ккавкмуния, лавгсса кIанттурдая хаварду бусайсса.
— ХIакьину иржа вийри, Юсуп, буси инагу винма ккавкмуния, бавмуния.
Юсуп айивхьунни.
— Зу, гьай-гьай, цинявннал був­ккухьунссар «Илчилийсса», Таканавасса очеркру. Нагу бусанна тийн лавгун ттунма дакIний ливчIмур.
Ца зувинния лирчусса шиннардил хьхьичI, дуниял ххал дан, цайми инсантурал оьрмулущал, аьдат-эбадатращал кIул хьунсса пикрилий, на ссапар бавхIуссия хьхьирил тийсса жула республикардайн, утти­сса чIаххув паччахIлугъирдайн: Туркманисттаннайн, Таджикис­ттаннайн, Къиргъизнавун, Къазахнавун.
Жула лакрал учайхха. «Ккавк чу – кIул чури», — куну. Мукунма учай: «Гьантта икIу, кIанттун лахьхьу». ХьхьичIа-хьхьичI цамур аьрщарайн агьувкун, букъавчIайсса мазгу, винна къакIулсса аьдат-эбадатгу дусса кIанттай цIуну увкIманан мугъаятну занакьулу хъанан аьркинни, я цува ятIул къаичин, ягу цахьва бияла бакъа га кIанттул инсаннан къаччан бикIан къабан.
Ашхабадрайгу ца шанма гьан­тта бувну, на авчура Мургъабуллал даралийн. Тикку Байрам-Аьли тIисса шагьрулий ялапар хъанай бия жул гъансса. Гьамин му чIумал тава шагьрулийн, тайва на нани­сса инсантурачIан нанисса Оьмар тIисса ДучIиясса ттула оьрмулул чIунархIалчу бакIрайн агьунни. Оьмардун кIула туркман маз. Га хьхьичIвагу зий ивкIун ия тий. Утти га хьуна ттул ххуллул валан, яни гид.
Оьмар буслай ур ттухь, туркман шанма журасса буссар, — тIий, цавайннайн така учайссар, гайминнайн сарт учайссар, ялагу буссар булуч тIисса.
Бивру Байрам-Аьли шагьрулийнгу. Тичча жу бавчуру Мари шагьрулийн. Гикку на лавгра кIанттул кказитрал редакциялийн. Дус хьуру. Редакторнал ттухь увкунни, жул цIа дурксса чичу-шаэр Эркин (чулий цIа), Акмурад Чариев цIана отпускалий ур. Яхъанай ур цала шяраву. Вин ганащал кIул хьурча оьккину къабикIанссия. Инава ганачIан гьан ччарча, на вихьхьун редакциялул виллис машина булунна.
Редакторнахь барчаллагьгу куну, Оьмаргу, нагу лавгру ЭркиннучIан.
Паммалийн щинну дишай каналлал тия ва шия ххявхсса шанна-мукьра метралул лахъсса чIахIрацIух бивхьусса ххиттул ххуллувух ссурхьуну бивру Эркиннул къатрачIан. Жул хьунийн увккунни дянивсса оьрмулул адамина. Ганал чIантIай кIяла чIара бур. Ганай щуттарисса пижама бур. Га ур пиш-пиш тIий, хъамаллурая ххарину. Буххан бувунну къатлувун. Щябивтунну аьрщарал чIанкъатлуву бувсса тахчалий. Ганин бувтун бур така халича – аьнтIикIа, лагма дур тушак, кIараллу. Дирхьунни жул хьхьичI щюлли чяйлул дурцIусса чяйникру, мюрщисса пиаларду.
На хьхьичIва-хьхьичI цала аьрщарайн увкIсса адамина ухьувкун, Эркин буслан ивкIунни цала халкьунная, цала тарихрая, яла чичулт­рая, цала колхозрал оьрмулия.
Эркиннул увкунни, жул халкь хIат дакъа чIярусса ттуршрахъул шиннардил хьхьичIвасса халкьри. Ва аьрщи ккаркссар, Александр Македонския байбивхьуну, цинявгу баргъбуккавал ва баргълагавал хъуни-хъунисса аьлимтуран, шаэртуран, историктуран, полководецтуран, паччахIтуран. Тарив ттисса Марилин Мерв учайсса бивкIссар. Гикку бивкIун бур кIива миллион инсантурал. Га бивкIун бур та заманнул культуралул центрну щалагу Азиянан. Учин мукъун, утти парснал шаэр-аьлимчури тIисса Оьмар Хайям жул туркман ивкIссар. Парснан Оьмар тIисса цIара душманни, тай шиэри, жу сунниру. Ттун дакIнин багьлангума бикIай, га хьхьичIазаманнал грекнал Гомергума жула азиат акъая­вав тIий, цанчирча Гомер – мугу Оьмарди.
Туркманнаву яла аваданми, буллугъми аьрщивну ккалли дай­ссар АмударьялучIасса Шаржавуллал дарагу, жул Мургъабуллал дарагу. Дунияллий яла кIюласса зулу дусса памма жучIа бакъа чувчIав бакъассар. Жул аьрщи хIат дакъа хъуннасса дур. Аьрщараву чIявусса жура-журасса мяъданну бур. Жул кунмасса ххаллилсса дучри аьрабнаву бакъа бакъар. Жул сурдая, аьнтIикIардая зучIа хъинну цIа дуссар.
Мукун нахIуну гъалгъа тIий буна, ххуйсса кьанкьгу дусса ур­ттугу ялун дирчуну, нисвартул, помидордал, чимусул салатрал хъун бушкъап жул хьхьичI дирхьунни Эркиннул кулпатрал. Ганищал бур ца ацIуннихъайсса мюрщи хIаллурдугу бусса ганил душ. Эркиннул увкунни:
— Ва ттул душваврал цар. Ванин цIа Наргюлли, яни сунурал тIутIи. Жул оьрчIан цIарду цайминнал кунна луттирдавун буруг­лай къадизайссар чIявуминнал. Жул оьрчI бувсса кьини га къатлувун увхманал цIа дизайссар. Масала, хIакьину жун оьрчI бувну, ина увкIун ивкIссания, жу ганан цIа дизантIиссия Юсупгелди куну. Ягу къушлин бувххун бивкIссания ажари, оьрчIан цIа дизантIиссия Хуразгелди. Ягу цучIавгу къаувкIун къатлул нуз тIиртIуну бургъил чани багьарча – Гунашгелди, мукунма цайми-цаймигу…
Эркин ми хаварду буслай уна, ганал кулпатрал жул хьхьичIсса ссупра дукралул чIюлу бунни: цала шарда дурсса тIутIул хIан, ахъул­сса, аьгъува-аьгъусса къаурма-пулав бивхьунни. Жугу нахIусса ихтилат­рахун ишттахIрай канан, хIачIлан бивкIру. Нагу бусав жуламур билаятрая. Жул буссар, учав, зул Къапетдагъ кунмасса зунттурду хъинну чIявусса. Зунттал халкь гай зун­ттавур дуланмагъ дуллай бусса. Арнил халкь тIурча Каспий хьхьирил зуманихсса ар-майданнай ялапар хъанай буссар.
Мажлисрах щябивкIун мадарасса хIал хьунни. Эркиннул ва Оьмардулгу савлугърал кьуртти хIавчIунни дусшиврия, дакьаврия, халкьунная.
Бизлан чIун хьусса чIумал Эркиннул кулпатрал хьхьичI тIиртIуну диркIсса сипат тти дахьлаган дурну, карши кьацIливу дирхьуну, так яру бакъа къачIалай занан бивкIунни. Ттун му зад баххана бивзун пикрилий ура: гьай, аман, жущава танил дакIнин щунсса завагу къабувкривав тIий.
Жухава бувсса хIурматрахлу, увкусса ххуйсса мукъурттихлу, га дакIгу, симангу тIиртIусса хозяйкахлу махъ учин дакIнин багьну, на учав:
— Ахъмурад, уссай, на багъишла ити, вил кулпатран цIа цур?
Му махъ на учайхту, ттул чулухун Оьмардул гужну ссюрхъ щуну, ваъ учин увунна. Урувгра Оьмардух – ятIул лавгун ур, урувгра Ахъмурадлух – кIяла лавгун ур. Хьумур цир? ЦичIав къабувчIай. Яла пик­ри хьунни вайннал балики мажлисрах кулпатрал цIа къаучай­сса дикIан. Мукун на уна Ахъмурадлул увкунни, цал кулпатран цIа Бюбюлли куну. Мува ссят на учав: «Ххишала дакъа ххаллилсса цIа дур. Амма му цIа винна, Ахъмурадлун, лайкьсса дур. Цанчирча, ина ура туркманнал цIа машгьурсса, гьарца ххуймуниха балай тIисса шаэр. Вил кулпатран лайкьри Хъякусса хъункIултIутIи. Мяйжаннугу зу оьрмулуву мукунссагу буру. Мунихлуну ттун ччай бу­ссия ва ттула кьуру хIачIан Туркман халкьуннал булбул виха ва вила Этергюллуха (кIюрххил хъякусса хъункIултIутIи). Дуаьлий ура вил ххаллилсса шеърирду туркманнал халкьуннал пахрунугу, ххираминугу хьуннав тIий, зул оьрмугу зула оьрчIащал талихIрай личIаннав тIий. Ахиргу вил цIу ва ччатI буллугъсса къушлин жуяр хъин­сса бакъа хъамал къабучIаваннав тIий.
Оьмардул туркман мазрай Эркиннухьгу увкунни. Га пишгу куну: «Болду, болду»куну лавгунни.
Яла махъ Оьмардуя ттун кIул хьунни, чил къатлуву щарссанил цIа зумух ласун къабучIину бивкIшиву. Эркиннул щарссанилгу лажин кIучI даврил савав жухавасса ганил хIурмат буллалаврил лишан диркIшиву.
ХIасил тания махъ жу Эркиннущал дустал хьуру.

***
Муния махъ жу лавгру Турк­ман-къала тIисса шагьрулийн. Микку Оьмардул на кIул увунна та шагьрулул хозяйствалул хъунаману зузисса Аьллу-Ражу тIисса чIяйричунащал.
Аьллу-Ражухь на бусав ттула мурад: туркманнал варсул къатта ххал бан. Аьллу-Ражу, рязи хьуну, ца хъунма хIал къавхьуну танал хIаятраву бавцIунни шанма хъунисса ттукку, кIиллугу дирхьу­сса. Буллунни ттухьхьун ва Оьмардухьхьун ххалабакIурдуксса, ла­хъисса чурчивгу бусса туркманнал кьяп­ригу, миннул лултту бишин тебетейкардугу. Бувккун хIаятрава ххуллийн багьсса чIумал, Оьмардул ттуй къадагъа дирхьунни ххуллийгу, ичIувагу цах урувгун занакьулу хьу увкуну.
Юргълий най бур лахъ-лахъсса туркман ттукри, ххиттул метра ганз­сса авлахърал ххуллийх: хьхьичIа-хьхьичI ур ДучIиннал Оьмар, хъирив на ура, ттул хъиривгу – Аьллу-Ражу.
Цаппара хIал хьувкун жул чулухуннай, ттуккуйгу бурттий най дур туркман щарсса. Оьмардул чIарав дирукун ганил «Хех!» — кусса лахъсса чIугу бувну, цила ттуккул чуллахун уссал нихъригу щуну, тту­кку ххяххан бунни хьхьичIунмай. Му ссят Оьмар цала ттуккуя ттамп увкуну ххиттувун агьунни. Га туркман щарсса ттула чIарав гъан шайхту, нагу, Оьмардуяр махънин къаагьан, ттуккуя агьра. Урувгунна махъунай, Аьллу-Ражу ур, лякьагу кIунттил дургьуну, хъяхъаврил ивчIавай. Ттун сси бивзунни. ЦIуххав: «Ина циван къаагьара?».
Аьллу-Ражул хъяйна ттухьва ур цIухлай:
— Ина циван агьра?
— На… туркман аьдат зия къадан… Туркман щарссанил хIурмат бан.
Ургу микку ина Аьллу-Ражул хъяхъаву ца зад дакъая, ттул жаваб бавсса Оьмардул дурсса а-алучIа.
Цаппара шинну хьуну махъ, аьпа­биву Буйнакскалий бакIрайн агьсса Оьмардул ттухь цIувххунни:
— Гьаннув уттигу Таканавун, ттук­райгу бурттий, Аьллу-Ражущал ссапарданий гьан?

КкурчIнил хаварду

ХIакьину Каспий хьхьирил ялувсса багъравун бавтIсса къужрал ихтилат ялун нанисса ЦIусса шинацIун бавхIусса бия. Цаннал увкунни: «Да, дустал, гьунттий-сара ЦIусса шин дан най буру. Жула гьарцаннал бухьун­ссар цала дард ва мурад. Миннувату яла хьхьичIунми бикIантIиссар жула-жула оьрчIацIун ва оьрчIал оьрчIацIун бавхIусса. Нани жува бюхъайнал бювхъусса куццуй ца-ца хавар бусаннуча, яла ми хаварду жула оьрчIахь – мюрщиминнахь жувагу бусанну, — куну.
— Гьаксса ххуйсса пикри бур. Жувагу бялахъанссару, чIунгу гьанссар, жувагу хавардал жипругу дурцIуну, ахттайнссаннийн шаппа-шаппайн гьанссару. Байбиша ина, Уручуллал ХIажий, — увкунни ккурчIнил хъуна адиминал.

Ва макI дакъар!

-Ва макI дакъар, ва хьумурди, — тIий, айивхьунни, хъала ссирссилттугу кIура даллай Уручуллал ХIажи Аюбов.
— Ца кьини ттул чIаххущар Зазал цила лас Закирдухь увкунни:
— Утти жула пенсия ччатIухвагу биллай бакъар. Арснаягу арцу къадукIлай барзру хьунни. Насу ина арсначIан, ци тагьар дурив ххал дува… Каши дуну ухьурча, ка-кумаг тIалав бува.
Закир, хъиривмур кьинива ивзун, шагьрулийсса арсначIан лавгуна. Арс цIуллуну-сагъну зий, каши дуну цала кулпатращал ялапар хъанай лявкъуна. Закирдул арснахь бувсуна цала ичIаллил тагьар. Арсналгу микку, ивзун, тамур къатлува ца таптар лавсун увкIун, буттан ккаккан буллан ивкIуна:
— Ургу, ттул ппу, на ттунма бувмур хъамабиту акъара. Вана на институтраву дуклакисса чIумал вияту ттунна дуркIсса циняр арцу чирчуну ва тетрадрай. Вай шиннардий, вай зурдардий вияту ттун дуркIссар вайксса арцу. Нагу, институт къуртал бувну махъ, зун ивкIукун, вин гьан дурсса арцул жям вана. Вайнна пучраясса квитанциярттугу. Утти жува цаннан ца буржлувну къаливчIссару…
— Хъинни, буттал, бувчIунни, — куну, ппу, хIал лавсма хьуну, агьссар.
Хъиривмур кьини Закир кIюр­ххилссаннийн къанай, арс лавгун буттах урувгсса, ппу, бакIгу кIучI дурну, шанийва. Гьаз дур­ссар виргъан, гассят арснан рирщуссар тIааьн дакъасса кьанкь. – Агьай, ва лякьлулсса дирну уну_ккар, — куну, анаварну, щарссанихьгу кумаг ба куну, чIава оьрчI куна, шювшуну марцI увссар. Хъиривмур кIюрххилгу мура къел хьу­ссар. Арс гъургъу тIун ивкIссар. Шамилчинмур кьинигу гара къел хьуну ляркъукун, арс айивзссар буттайн… Микку буттал арснахь увкуссар:
— Ургула, ххирама, ина ттун документирттай бувчIин бунни инава ттун ххишала буржлув акъашиву. Нагу вин жавабран, ссихI къадуркна, дахьа ца хIучча ккаккан бав… Ва на дурсса къеллу дуллай, вил ттучIа 3 шин хьуссар, оьрчIну уна. Муния махъ на ина хъуна ав. Институтравун акьав, хъатIи бав… Пикри бала, лавхъун бурив ина ттул бурж. На вил ниттинмур буржирая ссихIрагу къадукканна!..

Бухгалтир

— Нагу зухь бусанна ца ЦIуликъяний щарссанил дурсса къелуя, — увкунни ттул Бархъаратусса дус Багьауттиннул.
— Колхозрал бухгалтир укьан увну, ганан кIанай цама бархъарачу итайссар тIисса тIар бавну, агьали му иширая рязи бакъа бивкIун бур. Га бухгалтирну итансса адиминагу гай гьантрай ЦIуликъянив укIлай, колхозрал правлениялий, склад бусса къатрачIа ххал шай­сса ивкIун ур. Райондалия вакил увкIун ур, га бархъарачу колхозрал бухгалтирну итан маслихIат бан. Шяравусса хъунимигу, цана къа­ччай уна, банну, хьунну тIий бивкIун бур. Микку, шяравасса ца жагьил щарнил агьулдануву махъ нанисса щарссаничIан лавгун, иш-тагьар бувсун, га бархъарачу къаитанмур бува куну бур.
Жямат бавтIун собраниялий, бархъарачунал цIа рирщуну, урув ганайн къаршисса увкукун, дур­ккун га аькьлукар щарссанил увку­ссар:
— Да, жямат! Му жучIава итлатисса бархъара жагьилнал ппу, аьпа баннав цал, жул хъинсса хъамаличувъя, му жагьилгу гьаксса ккаккан цIубусса, нахIуну гъалгъа тIисса ур. Ва амма на къарязира муная бухгалтир увну. Бухгалтир му хъуннасса сянатрив. Му ттущагума дан бюхъанссар. Цама марцIсса инсан акъахьурча, на данна зун му бухгалтиршиву. Ца чIирай аьш ду­ккаванна складрайн дуркIмунил, гамур чIирай аьш дуккаванна склад­рава ларгмунил. Шинал ахирданий гьарцаннан чIалантIиссар ларг­мур ва дуркIмур. Му бархъаражагьил тIурча, цува зуннийна шяравунгу увкIун, складравухгу уклай, чув ци дурив ххал дуллай чIалай ур. Мунаяр лув бакъасса арамтал жула шяравугу буна, циванни му итай­сса? На къарязиссара.
ЧIунихун бувтукун, га щарссанил тIимур бавцIуну, бархъарачу къаувчIуна ливчIссар.

Шахьував циван къалавгра?

— Утти ттухгу вичIи дишара, нагу бусанна ца мяйжаннугу къавхьусса хавар, — тIий айивхьунни ХьурукIуннал Мурад:
— Цила ласнахь, Буттахь, Бичал куну бур: — Уттигу цалагу бугу-бувтун, кьяркьарал яннагу дуцIин дурну шавай зана хьурча, на я вих, я вил оьрчIах къадургантIиссара. Ларгун га Къалалул хьхьичIсса муруллийх Хъун неххайн ххяххантIиссара.
Мунинма кунма, хъиривмур кьини Бутта, цала кIяла кас­ттунгу ларххун, къищу ттархьгу кIунттил дургьуну, Гъумукун базаллувун лавгссар. Базаллувугу Буттан бакIрайн багьссар хIалтIилия зана хьусса цала дустал – шавкIул. Ми­кку гай, куннал хIурмат куннал бу­ллай, ахттакьуннин ливчIун, барчаллагь увкуну, цала-цала шяраваллавун лавгссар. Бутта Хьурияту ливчусса чIумал, лачIлан диркIссар чявхъа гъарал: уххансса-ацIансса кIанттугу бакъа, кьяркьаралгу увцIуну, ца щинавун бувтун бувксса ччиту куна, цала къатлувун увхссар. Анаварну яннагу лир­ккун, Бичан ххал хьуннин шанувун увххун, шанашимишан дуллан ивкIссар. Бичалгурив, ссавнияр лухIи лавгун ласнал ялун дурххун, га шаний лявкъукун, ссихI къадуркссар. Амма, кIюрххил чани шайхту, Бича дайдирхьуссар мурияртту буллай, цурдагу дарчуссар ахьния ххяххан. Бутта, хъап-шап куну ивзун, миннат-суннат буллай, ахьния ххяххан нанисса щарссанил хъирив най, ивссар къалалухсса муруллул ялун.
— Валлагь, къадикIанна ва дунияллий, — куну, Бича муруллул зуманив хьуссар. «Аман, Аллагьнал ххуллий», — тIий, Буттал хъап чай мишан дурну, щуну махъа, Бича неххайн дуртссар. Цувагу лечлай Гъумукух лавай хьуну, ШавкIрав ккурчIав увккун, леххаву тIун ивкIссар:
— Да, шавкIул, букки леххаврий, щарсса неххал ларсунни…
КкурчIавсса шавкIул Буттал лагма лавгун, гьуя-гьарай, му ци балари, чув ларсри вил щарсса неххал, тIий, цIухлан бивкIссар.
Буттал увкуссар:
— Къалалул хьхьичIсса муруллийх Хъун-Неххайн ххярххунни! – куну.
ШавкIул махIаттал хьуну, увку­ссар:
— Яр, ина леххаврий, ШавкIрав къаувкIун, Шахьував цан къалевчура?
Буттал чайва тIар:
— Ттула щарссанил хIал ттунма кIулли. ТачIав ттула щарссанил цихьва бува кумур ухчIин лавай бакъа къабайссия. Ттул Бича гиха дукку дакъар. Га бюхъайссар ТIурувух хьуну Щаравгума най дикIан.

РахIу ччуччу

— На зухь бусанна ца рахIу ччу­ччул хавар, — тIий айивхьунни Вихьуллал АьбдурахIман. – Так на, зу куна, дуркку адимина акъара. На къалайчинал кюнтIуллуву, букансса ччатI лякъин зий, хъунавхьумара. На ттунма бавмурда бусласисса.
Оьрус ва ингилис паччахIтал цаннан ца маччасса, хъярч-махсартту байсса ччаллийсса бивкIссар тIар.
Цал ингилис паччахIнал ­оьрус паччахIначIан гьан бувну бивкI­ссар тIар, ххирасса чарттаяту був­сса ца эмаратсса чIача, ай, ина ва ттул «айгъурдуйн» хьхьури ларххун, зана ба тIий.
Оьрус паччахIналгу ивкIссар тIар, щяйтIангу мютIи байсса, Хъюччахма тIисса цIа дурксса ­ус­ттар. ПаччахIнал оьвкуну ганайн, увкуссар тIар:
— Явала, на ингилис паччахIнаяр ух къахьунмур бува, ва танал чIаклуйн хьхьури лаххи, — куну.
Хъюччахманалгу га ххира чар­ттая бувсса чIаклул ччаннал мусил чIанну рирщуссар тIар. Му цачIанма бувкIукун, ингилис па­ччахI мукIру хьуссар тIар цува ух_шиврий.
Утти на бусанна ванихава лав­хьхьусса ттунма бавсса цамур чIаклул хаваргу.
Ккавкказнал зунттавун хъуннасса кьянатшиву дагьну, дука-хIачIанмуних мюхтаж бувккукун, цаппарава чIакри зунттава Москавлив куч хьуссар тIар. Гай чIакри аьгъу-гъилишиву гьарза­сса кIанттайн айла хьуну, цанна дуланмагъ дуллай бивкIссар тIар. Москавливсса паччахIгу ми чIакрайн сситтул виувцIуну, бан бакъа, битан бакъа, щала чурх ччуй, ххяпа тIий, хIатта оь нанисса кIанттайн агьну, ганал маслихIатчитурал ганахь куссар тIар:
— Ай, ина му вийвасса рахIу, цIаравун бувтун, ччучча, — куну.
Утти га уссар тIар, чIаклуй мусил чIанну рищайсса усттаргу акъа, цала ххира рахIу цIаравун бутан кьаст дуллай…

Му маз лабити!

Жул шяраву уссия ца хъинну кьаагьнасса, Гъази цIа ду­сса адимина. Амма ганан чансса бутан багьувкун, ихтилат бавриву цинявннаяр ялтту уккайва, щилчIав цичIав учин къаитлай.
Ганал мазраяту кулпатгу бизар хьуну, ласнахь чайва тIар:
— Ягъар, Гъазий, ттун хъис дард дакъар ина хIачIарчагу. Амма ина вай инара хIарчIсса шушри къатлул мурцIу-ккутIаву лакъаритлай, му вила маз лабилути, мунил ина авара уллай урача, — куну.
«Илчи» №51, 1996 ш.