«Чувшиврул байран»

38_9Итни кьини Лакрал райондалий лахъа-хъунну дунни Дагъусттаннал миллатирттал Цашиврул кьини.

Цашиврул кьини жулва билаятрай яла жагьилмур байран дур, цурдагу лакран, Лакку улклун щиннияргу ма­ччасса ва язисса, цанчирча мунил дайдихьу Лаккуй хьуну тIий.
Дурусну 4 шинал хьхьичI кIий, Надир-шагьнал аьрал ххит бу­ккан бувну 270 шин там шаврил юбилейран хасну, му талатавриву ххувшаву ларсъсса Да­гъусттаннал аьралуннал бакIрай ивкIсса Хан-Муртазааьлил гьайкал тIитIаврийну. Муния мукьах гьар шинал ларайсса сакиншиннарай дувайссар ва байран Лаккуй. Гьашину ххюйлчинни дурсса. Байран архIалла хас дайссар Дагъусттаннал аьрщарая къачагътурал кьюкьри дуккан дурсса кьинилунгу.
Цашиврул кьини – му дур Дагъусттаннал оьрмулуву ца яла яргсса ва бюхттулсса тарихрая бусласисса байран. Му тарихрал чIапIи тIитIлай бухьувкун, Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул маслихIат бувну бия байрандалийн райондалул къуллугъчитал аслийсса миллатрал янналуву буккан, жулва ппухълу дакIнийн бичиншиврул, аьпа учиншиврул, тайннал журат ялун нанисса никирангу ккаккан даншиврул. Чиллу-чухъраву бувкIун бия Хан-Муртазааьлил гьайкал давривугу чIарав бавцIусса, райондалий хъанахъисса иширтталгу чIарах къабуккайсса лакрал чиваркI.
Байрандалий гьуртту хьунни: хъунасса аьлимчу Ися Аьбдуллаев; ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутат Гъази Гъазиев; республикалул Хъунисриннал советрал хъунаманал хъиривчу Сиражуттин Илиясов; Жяматийсса Палаталул хъунаманал хъиривчу Сапар Аьбдуллаев; аьлимчу АьбдурахIман Халилов; «Дараччи» клубрал хъунмур Мариян Илиясова; «Илчи» кказитрал хъунмур редактор Качар ХIусайнаева; скульптор, Дагъусттан Респуб­ликалул паччахIлугърал премиялул лауреат МахIаммад-аьли Аьлиев; архитектор ХIасан ХIажи-Гъазаев; жяматийсса иш­ккаккулт МахIаммад Айгунов, ХIасан-ХIусайн Камалов, Султан ЦIаххаев, Малик Гъапуров; ишбажаранчитал Аслан Аьлиев, Сайпуллагь Аьбдуразакьов, Гулшан Хасаева ва чIявусса цаймигу. Вайннахь цинявннахьвагу Юсуп МахIаммадовлул барчаллагь увкуна гьарцагу ишираву райондалул чIарав бушиврухлу.
— ХIурмат бусса ватанлувтал! Зущал цинявннащала нагу хъинну пахрулий ура сайки 3 ттуршукулул хьхьичI жулла аьрщарая Надир-шагьнал аьрал ххит бувсса ппухълуннал чувшиврия ва къучагъшиврия. Цумурцагу миллатрал тарихраву хьуссар яргсса ишру, буссар тарихраву цIа кьадиртсса инсантал, миллатрал вирттал. Амма Дагъусттаннал циняв­ппагу миллатирттал яла кьимат бюхттулмур хъусну гьарзаманнай диркIссар ва дикIантIиссар жулла цашиву.
Та заманнай гьарцагу миллат ялапар хъанай бивкIссар цалла аьдатирттай, амма жува циняв­ппагу цачIун буллай бивкIссару дусшиврул ва уссушиврул аьда­тирттал. Гьамин, ми аьдатру гьануну хьуссар оьсса кьинирдай дагъусттаннал агьлу лакъахIан. Жулла аьдатирттал агьамшиву хIакьинусса кьинигу хъуннассар, Дагъусттаннал ялун бучIантIимунин экстремистурал ва террористурал идеологиялул ялун бигьаврия хъуннасса нигьачIаву дусса чIумал. Миннан ччай бур Дагъусттаннал цашиву ппив дан. ХIакьину терроризмалул, ца Дагъусттан бакъасса, щаллара дуниялла дур нигьачIавриву дургьуну. Дагъусттаннал БакIчи Рамазан АьбдуллатIипов цащава бю­хъаймур буллай ур республикалул гужругу цачIун бувну, ми республикалул тагьар ххуй шаврил цIаний зузи бан. Экстремизмалущал ва терроризмалущал талатавриву хъуннасса даву дуллай бур низам дуруччай органнал зузалтгу, жула ватанлув Аьбдурашид МахIаммадовлул каялувшиннаралу. Цувагу жулла райондалул иширттаву чIарав ацIлай ур. Республикалий чIаланну чан хьунни терактру, литIавуртту.
Дагъусттаннал халкьуннал диндалийнгу, аьдатирттайнгу, ттуршукурдай цIакь хьу­сса низамрайнгу оьсса кьаст лахIлахIиминнан ва хIакьинусса байрандалулгу тIивтIуну баян буллалиссар миннал мурадру чулийн буккан къабитантIишиву. Мунихлуну жулва хьхьичIсса ца агьамсса мурадри хъун хъанахъисса ник тарихрал цIакьсса аьдатирттай — дусшиврул ва уссушиврул аьдатирттай тарбия дуллан.
Ва зурул 26-нний райондалий хьунтIиссар цамургу хъуннасса байран – жулва буттахъачIа хIурматрай диркIсса Ризкьичинал кьини. Микку райондалун дулунтIиссар ДР-лул БакIчинал грант, 2014 шинал хIасиллайн бувну зунттал районнал дянив цалчинмур кIану бугьаврихлу. Ва грант ласавриву зул цинявн­налвагу захIматрал бутIа буссар. ОьвтIий ура му байрангу лахъа-хъун дан, — увкуна Юсуп МахIаммадовлул..
Гихунмай махъру буллуна бусравсса хъамаллурахьхьун.

Ися Аьбдуллаев:
— ХIакьину жува шиккун батIаврил хъинну хъуннасса мяънагу, хъинну хъуннасса хIисавгу дуссар. Дагъусттаннал цашиврия ихтилат буллалийни дагъусттаннал цинявппагу миллатирттал арснан ккаллисса Хан-Муртазааьлил гьайкалданучIан батIаву – му лайкьну биттур бан багьлагьисса жулва буржри. На хъинну ххарину ура Лакку кIану Дагъусттанналгу, Ккав­кказуллалгу, щалла дунияллулгу тарихрай ца ябацIансса, бур учинсса кIану бушиврий.
Цаппара гьантравату хъуннасса шадлугъ дуллан най буру Дарбантливгу, лакку зумуну учин — Чурлив. Тагу шагьруя, дунияллул тарихрал чIапIайн лавсъсса. Мува куццуй, дунияллул тарихрал чIапIайн лавсъсса кIанттуну хъанахъиссар Лакку кIанугу, Гъази-Гъумучигу. Дарбантгу, Гъази-Гъумучигу – вай кIивагу шагьрурдуя.
Аллагьутааьланал цала нясив бувну бур Лакку кIану Дагъусттаннал дязанаву бикIаву. Дязанаву бухьувкун, цинявппагу миллатирттащалсса ара уссурссуннал куннасса дур. Зува хIисав бара, Дагъусттаннай мукьвагу чулуха зунттавун, арив нанисса кIанаву бивхьусса Лакку кIанттуяр сант дусса, ччарча баргъ буккай чулухуннай – даргаллачIан, ччарча баргълагавал чулухуннай – яруссанначIан, ухссавнил ва кьиблалул чулухунмайгу гьан-бучIан къулайсса ххуллурду чувчIав бакъассар. Яни тарихрал цилва ккаккан бувну бур Дагъусттаннал дязанаву, дагъусттаннал цашиврул ца яла агьамсса шартIну Лакку кIану бикIаву. Му мукун бушиву жулва ппухълуннал бусса оьрмулий цалва тарихрай щаллагу дунияллий цимилвагу чIалачIи був­ссар. Мунищала архIал жулла цашиву, жула базурдал дянивсса дикIу, тарихравусса дикIу, арх­сса, ятсса, бакIсса маччахъал куннасса дакъарча, ца ниттил ва буттал бувсса уссурссуннал, ссурахъаврал, хъинирваврал куннасса маччашивури, цашивури, цачIуншивури. Мунияту хьхьичIава, буттахъал заманнай, цумур кIанттай бухьурчагу, цумур шяраву, цумур миллатраву бухьурчагу, хъамал чан къабайссия, хъамаллурал вихшалагу, хъамаллурайнсса вихшалагу, дакI тIитIавугу дазу-зума дакъа хъуннасса дикIайссия. Ца чIивисса мисалданийну ккаккан банна лакрал му цийвасса бурж цукун узданну биттур буллай бивкIссарив.
1877 шиналсса бунтираву гьуртту хьуми тамансса аьс бувну, тамансса Ссивирлив гьан бувну, 5-6 шин лях ларгун махъ тиха сагъну ливчIми зана хьусса чIумал, ттул никирайсса шамилчинма ппугу цIуллуну-сагъну махъунай увкIссар. Ца ххуллух мунал цала 11-12 шин хьусса арснахь увкуну бур: «Ттуккугу хьхьичI бавкьуну, вин Бущи­хъун гьан багьлай бур», — куну. «Мяммай, на тихун тачIав лавг­сса инсан акъара, ттун тихунсса ххуллугу къакIулли, цибави?» — тIисса арснахьхьун буттал га цIана жуав дуллуссар: «Мияв ияннин ина лакку мазрай цIуххинтIиссар, Мияту тихунай яру мазрай цIуххинтIиссар Бущихъунсса ххуллу ча буссарив», — куну. Мукун 11-12 шин хьу­сса оьрчI, ва Гъумучату тачIав чунчIав къалавгсса инсан, 2-3 гьантлува ивссар Бущихъун цалва хъамаллурачIан, бакIраяту ца чIара къадагьну. Жува цIанакул ца шагьрулийгума бугьарасса оьрчIру махIлалия тихунмай хьуну, бучIан чIал хъанарча, вас-ццахлий буру. Та чIумал муксса вихшала диркIун дур. Яруссаннал гьарца шяраву ванахь учай­сса бивкIун бур «шикку вил хъамал буссар», куну. Вана укунсса диркIссар жулла цашиву.
Цашивугу миллатирттал личIи-личIисса иширттаву аьл­тту хъанай диркIссар. ВичIи дишара жула буттахъал макьаннах, вай цинярдагу макьаннай яруссаннал балайрдугу учин бюхъантIиссар, мукунна яру­ссаннал макьаннай лакку балайрдугу лап бавкьуну буссар.
ХьхьичIавасса жулва аьлим­тал ххал бара – ми ца миллатрал аьлимтуран ккалли бан къабучIиссар, ми дагъусттаннал цинявппагу миллатирттал аьлим­тал хъанахъиссар, мукунма виртталгу. Хан-Муртазааьлигу – му так ца лакрал миллатрал арс акъар, му Дагъусттаннал цинявппагу миллатирттал арсри. Ца миллатрал арсшиврий бацIан булларча мукунсса инсантал, миннал кьимат жува ялавай буллалиссару. Ми муниярвагу бюхттулсса даражалий бикIан лайкьсса инсанталли.
Лакку кIану бусса оьрмулий, тарихрал лахъишиврий дагъусттаннал гьарца ишираву итта­лу бивкIссар, хьхьичIххуттаву бивкIссар. Мунияту хIакьинусса кьинигу му жуйвасса бурж хъанахъиссар. Лакку кIану ххирану бакъахьурча, буруччингу къашайссар. Анжагъ, ца лавгмунийн чул бивщуну, уттава буккан къабюхъайссар. Жунма аьркинссар заманалуха лавхьхьуну, чантI увкуну цила багьайсса ххуллийх бачин. ХьхьичIава лакрал аьлим­турал хъуннасса машгьуршиву диркIссар. ЦIанакул дин дунияллийсса вайми элмурдаяр хьхьичIун лирчуну дур. Амма заманалул тIийкун, так ца динийсса оьрмулийну дуниял нани дан къашайссар. МухIаммад Идавсил (с. аь. с.) увкуну бу­ссар га дяъвилий талай, шагьид хьуманал оь кунма, элмулуха зузисса аьлимчунал щекьигу ганал оьттуяр яларай дакъа бюхттулссар, куну. Мунияту бусса оьрмулий элмулуву цIа дурксса лакралгу чара бакъа аьркин­ссар ттизаманнул элмурдайн чул бивщуну, вайми элмурдугу цачIу нани дан. Лакку кIану цIубуккан баншиврул жагьилтурангу аьркинссар, элмулулмур ххуллу язи бувгьуну, махъа наниминнайнгу цалла кIулшивугу, маданиятгу ирсирай диян дуллан.
Лакку кIану ца-ца чIумал чIалан бикIайва гьанах яларай дагьну нанисса аьравалттил даражалийн бувккун. ЦIанакул Лакку кIану цIубуклай бур, гьанах яларай най диркIсса аьрава ларай най дур. Му Лакрал райондалул бакIчитурал хIарачатри. Жунма хъунмасса тIайлабацIу хьуссар Лакрал райондалул бакIчину Юсуп МахIаммадов бакIрайн агьаву. Амма ванаща цащаралу ми давурттив дан къахьунтIиссар. Жувагу чIарав бикIан аьркинссару лакку кIану инсантуралгу бувцIуну, лакку мазрайсса ихтилатгу гюргу тIий балланшиврул.
Хъунмасса барчаллагь тIиссара, чIявусса кьатIух бивщуну гъурбатрай ялапар хъанай бухьурчагу, ватандалия тийнмай къавхьуну, Лакку улча ябуллалисса инсантурахь. Зун цIуллушиву-цIакьшиву чан къахьуннав, тIий ура. ЦIулаглагисса райондалунгу гьарца чулухасса тIайлабацIу чIа тIий ура, хаснува дуклаки оьрчIан дуккавриву хьхьичIуннайшивуртту, дунияллул элму лахьхьавриву хъинну хъунмасса хIарачат. На нава чансса ватандалия яувцун ухьурчагу, ттулва гьарца бивзсса ша, дуллалисса даву лакку мазраясса, лакку кIанттуясса, лакрал тарихраяссар. Мунияту ттулва луттирду зун бучIи лякъиннав тIий пишкаш буллай ура.
Цуксса хIайпнугу, ттуща ччя-ччяни шийн учIан къабюхъай. Ваниннин 100 шинал хьхьичI Петербурглив ялапар хъана­хъисса жула Авданнахъал Саэдгу ивкIссар: «Цуксса нава архну унугу, гьарца ттула шагу, хиялгу Лакку кIанттуятур», — тIий. Ца хьхьичIавасса лакку балайлувугу бур укунсса ххару:
Вих хьусса эшкьилул
на ччукъаччирча,
Дужагьрал цIаравгу
ччу­къаччинссара.
Нагу, ва Лакку улклухсса ччаврил ччукъаччирча, дужагьрал цIаравугу ччукъаччинссара. Бюхттул хьуннав, лавай хьуннав Лакку кIану!

Сиражуттин Илиясов:
— ХьхьичIва-хьхьичI барчаллагь учин ччай бур жула хъунасса аьлимчу Ися Халидовичлухь, хъинну бюххансса, мяъна-мурадрал биялсса, чIивинангу, хъунанангу мюнпатсса ихтилатрахлу. Ванал ватан ххирашиврул азар жуйнна цинявннайннагу дияннав тIий ура.
Жува цачIун батIин савав хьусса хIакьинусса байран ляличIисса байранни. Пикри булларча, инсаниятрал оьрмулувусса цинярдагу байранну хас дурну дур цумур-дунугу даталун. Жулва билаятрай ца яла бюхттулмур байран дур Ххувшаврил кьини. ХIакьинумур байран тIурча дур Дагъусттаннал цашиврия ва уссушиврия бусласисса, кьини дурксса чIумал цинявппа миллатру ца закканттувун батIайсса бивкIшиву тасттикь буллалисса. Мунил хIакъираву ттуща буцин бюхъанссар чIявусса мисаллу. Ванияр 16 шинал хьхьичI, оькъав­ку хъамал Дагъусттаннал аьрщарайн ххявхсса чIумалгу, дагъусттанлувтал цачIун хьуну, данди бавцIуссар, къачагътурал кьюкьри жулла аьрщарая ду­ккан дурссар. Мукун бивкIссар ттинингу, мукун бикIантIиссар гихунмайгу.
Шадлугърайн бавтIцири барча буллай, учин ччива жунма жулва мархри тачIав хъамабитан къабучIиссар, куну. Ми Лаккуйри бусса. Лакку улклул тIайлабацIурттая жувагу ххари хъанай буру, Лакку улклул буруккинттай жуллагу дакIру цIий дур. Жунма цинявннан чIалай бур махъсса шиннардий Лаккуй хъанахъисса, жулла дакIру ххари дуллалисса да­хханашивуртту. Цайнура цирда ми хьхьичIуннайшивуртту къашайшиву цинявннанмагу кIулли. Вай цимурца Юсуплул ва ванал кумагчитуралгу, ший зий, захIмат буллалиминналгу, мукъуйну ва иширайну миннал чIарав бацIлацIиминналгу хIарачатри.

Ссапар Аьбдуллаев:
— ХIакьинусса байран Да­гъусттаннал миллатирттал цашиврул ва чувшиврул лишанну ккаклакисса байранни. Жура му 4 шинал хьхьичI цалчин хьунадаркьуссар лайкьну. Муний гьуртту хьуссия танийсса Республикалул БакIчи МахIаммадссалам МахIаммадов, Дагъусттаннал агьлу. Циванни ва байрандалун жура ваксса хъуннасса агьамшиву дуллалисса? Хан-Муртазааьлил гьайкал Дагъусттаннал миллатирттал цашиврул ва дусшиврул лишанну хъанай дуну тIий. Надир-шагь цимилагу ххявхссар Дагъусттаннайн, амма танал аьрал ххит бан бювхъусса Дагъусттаннал цинявппа миллатру цачIун хьувкунни. Жулва гьарцагу тIайлабацIугу, гужгу цашиврувур бусса.

Руслан Башаев:
— Аьпалухьхьун лавгсса лакрал язисса арс Надирдул чIявуну учайссия, миллатрал яхIлил ттарцI дикIан аьркин­ссар, куну. Му оьванмасса махъ бакъар, му так ца идеологиялуцIун бавхIуну учайсса махъ ба­къар. Миллатрал яхIлил ттарцI дакъахьурча, миллат зумунусса кIулши дакъахьурча, жулла дуллалимургу, бартбигьин дакIниймургу аьлтта буллалисса затруну бацIлацIиссар. Укунсса байраннугу дялахърулул ххуллий гьан дуллан къааьркинссарча, миллатрал яхIлил ттарцIну хъанан аьркинссар.
Лазгиял ур эпосрал виричу Шарвили. Тарихраву га къаивкIссар, ляхъан ув­ссар тIий бур, цалла рухIгу, рувхIанийшивугу ганацIун дархIуну, миллат лагма лаган баншиврул. Мугу ххуйрихха. Жунна тIурча цичIар ля­хъан дуллан аьркинну бакъа­ссар. Вана жула шикку ччимур миллатрал цала язисса ттугъну угьан лайкьсса инсан — Хан-Муртазааьли. КIана кIикку ПартIу ПатIима. Жула ми ца акъарча, арула ур. КIа БурхIай-къалалий жура хъунама Сурхай-ханнангу, чIивима Сурхай-ханнангу гьайкаллу дацIан дан аьркинссар Ми кIиягу цаннаяр ца бюхттулсса бивкIссар. Ххаллилсса жула архитектор Каримов МахIаммадлул дурну дуссар мунинсса проект.
Гихуннай Р. Башаевлул дур­ккуна Хан-Муртазааьлин хас дурсса «Чувшиврул байран» тIисса назму.

Даниял Магьдиев:
— Надир-шагьнал цала увкуну бивкIссар, Хан-Муртазааьли кунмасса вирттал бусса аьрщарайн ца ттупанг битарчагума, щалла аьрщи щаран дикIай, урттура кIири лагай, ка гьаз дансса хIал къаличIай, куну. Муртазааьлил чувшиврун лайкьну бувкссар Хъун дяъвилий талан лавгсса 180 азара да­гъусттанчу, миннава сайки 90 азараксса зана къавхьуссар, 56-нная хьуссар Совет Союзрал Виричу, миннавагу чIивисса лакрал миллатрава увкссар 5, 6-чин – Муса Маннаровгу. 1999 шинал къачагътурал кьюкьри ЦIуссалаккуйн ххярхсса чIумалгу Муслим Даххаев бакIчину бу­ккан бувссар тай. Дагъусттаннал цашивугу, уссушивугу жуйра ялув къадурхIуссар, му тарихраву, зунттаву буттал буттахъал чирчусса дусшивур, цашивур. Къашайссар тачIав бух бан Дагъусттаннал миллатру.

Хан-Муртазааьлил ва ПартIу ПатIимал гьайкаллу дурсса скульптор, Дагъусттан Республикалул ПаччахIлугърал премиялул лауреат МахIаммад-Аьли Аьлиевлул кIицI лавгуна лакрал миллатрал дянив ляхъан бувсса вирттал бакъашиву. Тарихраву бунияла бивкIшиврий тасттикь хьусса вирттаврал Хан-Муртазааьлил ва ПартIу ПатIимал гьайкаллу дан цанма нясивну лякъаврия цува пахрулий ушиву.
Дагъусттаннал халкьуннал Цашиврул байрандалул агьамшиврия ихтилат бувна Аьрасатнал бусравсса учитель Мухтар МахIаммадовлулгу.
Ккурккуллал школалул дуклаки оьрчIал чиллу-чухъраву ккаккан бувна Даниял Магьдиевлул Хан-Муртазааьлихасса назмулиясса сценка. Гъумучиял школалул ва Гъумучиял лицейрал дуклаки оьрчIал дурккуна Цашиврул кьинилун хас дурсса назмурду.
Райондалул магьирлугърал къатлул зузалтрал ккаккан дуруна концерт.