Чичу, фольклорист, редактор

[dropcap]И[/dropcap]юнь зурул 18-нний 95 шин хьунни лакрал машгьурсса чичу ва фольклорист Курзи Къажлаеван. Гъумуксса педучилищагу къуртал бувну, Курзи Уриннал ва Гъумучиял школарттай зий бивкIун бур, яла,

филологиялул факультетгу къуртал бувну, Дагъус­ттаннал учпедгизрай чIярусса шиннардий редакторну зий бивкIссар. Ва тамансса учебникирттал авторди, хрестоматиярду сакин бувмурди.

Дурссар Курзи Къажлаевал лакрал агьалинал барчаллагьрансса ца цамургу хъунна­сса даву – ванил бавтIссар ва илданийн буккан бувссар лакрал агьалинал учалартту ва лувлякъурду. Ванил бавтIсса учаларттал лу, Турциянавусса ла­ккучу Муса Рамазаннул турк мазрайн таржума бувну, бувк­ссар Турциянавугу.
Курзи Къажлаева лакрал миллатран кIулссар «Дух дуниял, цIу дуниял», «Кьадар», «Мархралли мурхьру бугьайсса», «Арснан буцай душ» ва цаймигу луттирдал автор хIисаврайгу. ОьрчIансса тамансса луттирдал авторгур Курзи. Ва миллатгу ххирасса, миллатрал мазрайгу, культуралийгу дакI цIуцIисса ва ми яшаврил ххуллий цищава шаймур буллалисса инсан бур.

Оьрму школарттансса ла­кку мазрал учебникирттаха зий нанисса ванин хъиннува кьурчIи бизлай бикIайва лакку мазраха, лакку мазрал дарсирдаха дагьайкунсса аякьа да­къашиву ва ми дарсру дихьлахьими ва лахьлахьими ялу-ялун чан хъанай бушиву.
Караматну ххуйсса хавардал къюмайгу чирчунни Курзи Къажлаевал, Гъумучиял цIанихсса ва яхIлувсса хъаннин хас дурсса. ДакIурдил узданшиврия, гьайбат душиврия. Ас-намус бушиврия. Сивсуну учинну ва цуппагу мукунсса лакку хъаннил кьюкьлуву ца яла язи­сса кIантту бувгьусса инсангу, нинугу бур куну.

Барча дуллай буру ванил юбилей, чIа тIий буру цIуллушиву, наслулиясса тир­хханнурду ва ххаришивуртту.

ПатIимат Рамазанова


Бугу-бугьару, бугу-букару

Ца адаминал диркIун дур чIярусса хъуругу, хъунмасса кулпатгу. Аваданну, ххуйну ялапаргу хъанай ивкIун ур. ИвкIуну ур ппу. Хьуну ур хъуна-хъунма арсная заллу. Буттал цанна кьадиртсса хъуруннал ялун ялагу ларсун дур хъу. Дугьлан ивкIун ур. ТтихIлан ивкIун ур. Амма бакIлахъия кулпатран диллан къадиркIун дур. Кулпатгу тIавтIун, кIюла бувккун бур. Ганахь тIун бивкIун бур: «Вил ппу барачатсса ивкIун тIийри зун ттуршаману бивкIсса. Зуннияту барачат ливхъссар», — тIий.
Ганал ивкIун ур цамур шяраву буттал хъамаличу. Лавгун кIиккун, кIанахь цанма хъана­хъимур цирив, бантIиссагу цирив цIуххин дакIнийн багьну бур. Ца кьини кIа цаннийна увкIсса хъамаличунахь бувсун бур гьарца хIалкьазия. Хъамаличунал цIувххуну бур:

— Цукун ишла дуллай ура ина аьрщигу, бакIлахъиягу? – куну.
— Бугу-бугьару, бугу-букару.
— Хъу цукун дугьара?
— Цал гъай куну, яла гьанна бищара.
— Ургу, уссил арс, хъугу кIийла гъай уча: цал интту, цалгу ссу­ттил. Паралгу цал аьгъу дува. Хъуния дуркIсса бакIлахъиягу мукь дачIи. Ца яла ххуймур бутIа хьхьичIва-хьхьичI бугьан букьа. Ца бутIух дикI ласи. Ца бутIух янна-ус дува, ца бутIагу иникьаллун ишла бува.
— Буттауссу, ина ци тIиссара! Цивппа букан бикъаяйхха!
На тIисса куццуй бува. ДикI ва дукьрахIангу ужагърая чан мадара.

Кьади-ттаттал хиял

КIюрххи-кIюрххила Кьади-ттаттал, цала чIивисса арснал душ Жариятлущал хIаллил чулухунай най, чIири ратI лархъуна. Лавай гьаз хьуну, утта-кIюласса жегъирххуллийх най, ялтту чулухсса лахъи марщайсса ццуццукъатIучIан ивуна. ЦIан­сса дугьарасса хъат ненттабакIрай дирхьуну, ратIнил тиячулий­сса хIав урувгуна. Архниятува щюлли бишлай хIисав хъанахъи­сса лагьсса ттарлил мурхьирдал Кьади-ттаттал кIяласса ццунсса иттацIанттала шиннардил мюрщи личIан бувсса яру тяхъа бувуна. КIяласса лагьсса чIирттаравусса ккуркки дирщусса симандалувун рязисса пиш бувкIуна. ДакIнийн багьуна, тиккун та хIаллиха къуллугъ бан дукIугу шяравуцири оьрчIру бувкIссия. КIулссану, циняв хIала бувххун, тай мурхьру бугу бувгьуссия. Хъуни хьун­ссар.

БатIинссар мурхьирдавун жура-журасса лелуххант, дугу дуцланссар яла ца-царай макьанну! Ца-царай макьанну! Ци ххуйшиву яла къадикIанссар лагмара! ТIутIайх бичин ттигу бувасса га ццуццукъатIулугу щяивкIун, Кьади-ттатта хияллавун лавгуна. БукIланссар хъуни шагьрурдайн лавгцири гъинттул буттал шяравун. Бугу бучIаванссар та ттарлил хIав, гайзрай. Угу учаванссар: «Бухьунссияча ца ххуйсса ти­кку та хIалу дан дакIнин багьсса оьрчIру!» — куну. Кьади-ттаттал урчIа чулух бия щябивкIун Жарият. Кия чулух бия щуттари чирчлул кьуцуру. Га кьуцурттувугу – бадакулухунсса мюрш хъюрув. Гай кьуннура цала къарил шархьун, кIюрххилнин кIарттуву хьхьицин дурссия. Кьади-ттатта шиккун тай та чIарасса ттарлил хIав мюрщи мурхьирдаха къуллугъ бан бувкIсса ххуй оьрчIру хъамалу банни бадакулухун шархь хъюруврал кьуцурттущал увкIсса. Бувкьуна бакIрая ссуслан бивкIсса някI ссуникIурттул кьяпа. Лирхьуна бартканих нен­ттабакIрая гьухъ, яларай тIитIи дакьин дуруна дурхсса лик­ри. РахIатсса ссихIгу бивгьуну, яру мюрш бивтуна чIарахIаллил чулухунмай. ХIисав хьуна чIава мурхьирал лагма аьрщи ххилтIу дуллалима. Тана ратIату щинал паршлищал нанима. Тайнна чартту батIлатIими. Тайнна, тайнна тийхсса щаращучIату щин дишинсса архъ марцI дуллалимигу. Ххуйсса оьрчIру бур шяраву. Къадитанссар тайннал цала шяравалу эяллай дацIан. Бюхъай тай ххуй­сса оьрчIал та чIири хIалу ялу-ялун хъун дуллангу! Шяравалу цIу лагангу, хъунгу хьун дан! Бюхъай тай оьрчIава цу-унугу цIанихсса агроном ягу хIакин, ягу учитель хьун. Цанни тайннава цу-унугу цIанихсса шаэр къахьунгу! Тукунминнаятурхха цIанихсса инсантал шайсса! Тай тукун та агьамсса даву дан бувкIсса оьрчIру бити ца кьуяксса бикIан. Бити ца-цаннал ххю-ххюва мурхьирал аьрщи ххилтIу дан. Ххю-ххюва чару, ххю-ххюра кьярти щяту гьаз дан. Бити ца-цаннал ца-ца хIави бугьан. Ца урчIра-ацIра шинавату цуксса авурсса хIалу жула шяраваллицIух къахьун­ссар! Яларив хьунссар Гьущиннал шяравалу щаллара дунияллийсса яла ххуймур кIануну!

Савс къукъу – суй, сасан къукъу – гъярж

СалихIат дия бюхттулсса, гьал­ххасса чурххал, пялут кунна кьянкьа­сса щарсса. ЧIаххуврай дуну, тачIав жул шаппа щинчIав къабаяйва СалихIатлул бакIвагу цIун бивкIсса. Шяравуминнангу щинчIав къакIула СалихIатлул цими шиннивгу. Цанчирчан ганищал архIалми ливчIун бакъая.

— Вин цими шин хьухьунссар, СалихIат? – увкунахьгу:
— На сарсу тIахIнира. Сарсу тIахIни – суй, сасан тIахIни – гъярж, гъарив, — учайва. Цила увкумур хъиннува аьям бан, цахъи хIаллава ххигу байва:
— Ужагърай ишла буллай савсъсса къукъу, цIусса цамур лавсукун, ябан кIийн суйн лахъан байссар. КIа кIий абадлий ягу шайссар. Ци гъа­гъанссар, паракьатну бур кIа кIий. ЦIумур къукъу ишла буллай, гъярж куну, гъавгъун лагайссар чIявуну. На суйсса савс къукъура!

Ттула Аллагь виннияр хъинну ттуна кIулли

Ца цIахъарачунал ттукку, ххуллийх най бунува, ахьния багьну, бивкIуну бур. Мискин, цIахъарачугу, буруккинттарал банмур бакъа ливчIун ур.
ЧIарах нанисса ххуллулссаннал, ганай цува аьтIисса чIалачIи аншиврул, увкуну бур:
— Мапикрирду булларда, хъамаличу! АллагьначIа цIими чIявуссар. Вин цамур ттукку нясив бантIиссар.
— Хъинсса хъамаличу, — чайва тIар цIахъарачунал, — ттула Аллагь, виннияр хъинну, ттуна кIулссарар. АцIния кIира къурушраяр кьювкьуну ттун ххуйсса ттукку нясив къабантIиссар, — куну.

Оьл ттизин къашайхьукун, хъю дарккусса тIий

Ца жагьилнал цанма бувцуну бур авадансса къатлул ссурухIи душ. Душнил хъирив нитти-буттал буллуну бур, чIярусса хьхьичIхъиривссаннущал, хъунмасса буттукьращал архIал, оьрчIи оьлгу.
Къуртал хьуну бур хъатIи. Шаппа-шаппай ппив хьуну бур щархъаясса хъамалгу, гиччава­сса уссурссугу. ИчIаллил давурттугу чIара жалиндалун цинна дуллан багьну бур.
Гъаттаравату оьрчIи оьл ша­ппай зана хьуну бур. Туну, га утти ттизингу аьркинни. Ларсун оьл ттизай салинжгу, чIара жалин оьл ттизин гьам ва чулуха, гьам тамур чулуха дачайсса диркIун дур. Амма я къурачIан ка гьан дан, я мазу кIункIу бан га сирсуну да­къар. Ахиргу чIара жалин дачIрасса салинжращал къатлувун зана хьуну дур.