ЦIусса миналий райондалун цIа дизаврил батIаву

pds_13Мартрал 18-нний, райондалул Культуралул къатлуву хьунни ЦIуссалакрал шяраваллил жяматрал батIаву. БатIаврил сававгу дия цIусса миналий ЦIуссалакрал райондалун цIа дизаврил масъалартту ххалбигьаву.
Жяматращал хьунабакьин бувкIун бия ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутат Мирзоев Зай­нуллагь ва райондалул хъунама Айдиев ХIажи.

ЦIуссалакрал жяматрал батIаву дайдирхьунни шяраваллил хъунама Рамазанов Зулпукьардул.
Ва батIаврий хьхьичI махъ буллуна ХIажи Айдиевлухьхьун.
— ЦIа дизаврил масъала сукку хьусса ппурттуву, дукIу гъинттул активрал хIукму бувссия му гьарца щархъаву жяматращал ххалбивгьуну, бувсса хIукмурду хIадур бан. Ми протоколлугу бувссия, ми ххалбигьлагьисса активрал батIавурттугу дурссия.
Ва масъалалун хасъсса махъва-махъсса активрай на баян бувссия гьарца шяраву нава жяматращал хьунаавкьуну, жяматрал пикри хIисавравун лавсун, му ишираха зун. Цанчирча укун агьамсса масъалалуву ттун ччай бакъар халкьуннан букъавчIусса задру ливчIун, «ай, ХIажинал, щийкIуй къабивхьуна, халкьуннан агьамсса масъала цалва пикрилийну щаллу буллай ур» тIий махъасса ихтилат­ру къабикIаншиврул. Мунийн бувну, укунсса батIавуртту циняв щархъаву хьунтIиссар. ХьхьичIава активирттай бувсъсса куццуй, февраль зуруй Дагъусттаннал правительствалул вакилтал бувкIун бия шанна шяраваллин, цIусса миналий чIявучин къатри бувсса, цIарду да­ххана дансса чаран лякъияра тIий. Му иширай жу цукунчIав рязи къавхьуру. Мирзоев Зайнуллагьлущал жу хъуннасса даву дарду, щархъал вакилтуращалгу маслихIат ккав­ккун, цал цIусса миналий райондалун цIагу дирзун, статусгу щаллу бансса хIукмулущалсса чагъар Республикалул хъунаманачIан гьан бан. Муналгу, къулбас дурну, рязишинна дуллуна. Махъва-махъсса активрал батIаврий на бувчIин бувссия, райондалун ца дизаврил масъала сукку бан аьркинсса документру нанисса шинал кIилчинмур кварталданий Халкьуннал Мажлисрайн тIайла буккансса пикри бушиву. Мува чагъарданий буссия, цIуминалийсса иширттахсса къулагъас хъун даншиврул, райондалул хъунаманал даврил дачIи Новостройрайн ласун хъина тIисса пикригу. Амма хаварду буклан бивкIунни на, районгу кьадиртун, Новостройрайн най усса ур, цахлува мичухъаясса хъиривчу кьаитлай усса ур тIисса. Цалчин, цукунчIавсса заместитель закондалийн бувну кьаитан къашайссар, кIилчин, цукунчIав район кьаритаврия хавар бакъассар, анжагъ ихтилат буссар 2 нюжмардий шийх ухьурчан, 2 нюжмардий Новостройрай цIусса миналийн бизаврил, район щаллу даврил иширттаха зунсса. НукIува увкусса куццуй, ттун ччай бур жяматращал хьунаавкьуну, райондалун цIа дизаврил даву дуллай байбишинтIиссарув жува ягу къабайбишинтIиссарув ца хIукмулийн бучIан. Цанчирча, баллай бур цаппараннал циванни анавар буклан, циняв бивзун махъ дизан къабучIиссарив тIисса чIурду. БувчIин бан ччай бур укунсса зад. Республикалул хъунаманал рязишиву дуллунни куну, ягу Халкьуннал Соб­раниялувун документру буллуссар куну, цIа дизаву хIакьину-гьунттий шайсса иш бакъашиву. Му масъала щаллу буллай 2-3 шингу ларгун, мадарасса захIматшивурттугу хъанан бюхъайшиву. Пикри бара зува, райондалун статус ласаву анавар дуккан дан дурив ягу дакъарив укунсса мисалдарайну. Республикалул Экономикалул министерствалий на цIусса миналий райондалун хасъсса идарартту (райондалул администратура, прокуратура, суд, милица) бансса пикри бувсукун, ттухь увкунни: «Цукунни ми байсса, район дакъана?», куну. Новострой цIана административнайну багьлай бур Къумтуркъалаллал райондалийн. Мунийн бувну гиччасса налог­ругу кIиккун най дур, ва аьркинсса документ Къумтуркъалаллал постановлениярдай бакъа регистрироват буллай бакъар, — увкунни ХIажи Шихамировичлул.
Райондалул хъунаманал, ихтилат къуртал хьуну махъ, махъ буллуна ЦIуссалакрал шяравусса жяматирттал вакилтурахьхьун.
Цалчин махъ лавхъсса Шагьмилов Мизраблул райондалун цIа дизаву аьркиншиву бувсунни. Амма миккува кIицI бувна, ай, зун район дурссарча тIий, мичи­ххичнал жямат, цIусса миналий циняв шартIру щаллу дан дурана, анаварну бизи тIий къабахчилан. Айданов НурмахIаммадлул бувсуна цалвамур пикри. ЦIусса миналий цинявннан, хаснува жагьилсса кулпатирттан, къатри къабувна бизлан анавар буккан къааьркинни тIисса. Шяраваллил депутатътурал мажлисрал председательнал хъиривчу Оьмаров Сулайманнул цалва ихтилатраву дакIнийн бувтунни, цIусса миналийн бизан рязи шаврил щаллагу савав жулва лакрал цаннасса район личIаву диркIшиву. Мунийн бувну, цIанава, чIун дуна, цIусса миналий му райондалун цIагу дирзун, статусгу щаллу буллан аьркиншиву. Цалва ихтилат­раву ХIажимурад Даудовлул гьаз бунни укунсса суаллу. ХьхьичIсса активрай буссия гьаз бувну цIусса миналийн бизайнан къатри бансса арцу цалла-цалла лицевой счет­райн дичаврия. Циванни мукун бан къабучIисса? ЦIуссалакрал шяраву Новостройрай къатри бан бур 120-хъул инсаннан, аьрщарал участкарду тIурча лирчIун дур тIар дахьра 20. Чуври миннан къатри бантIисса? Хаварду бур участкарду, цикIуй инфраструктурагу дакъасса, каналданул тия чул дуллантIисса.
Исмяилов ТIалхIатлул бувсунни цалвами пикрирду.
— Жува, хIукуматрайн вих хьуну, бизан рязишиву дуларду, амма хIукуматрал цала махъ бацIан буллай бакъар. Кьурахъул шинну хьунни бизлай. Ми шиннардий чIявусса суаллу гьаз хьунни цIусса миналийн бизаврил шартIирдал хIакъираву. Ми цавагу щаллу хъанай бакъар. Ттул пикрилий, цал жува маслихIат бан аьркинни ми масъалартту щаллу бан, цалсса цIа дизаврилмур кьабивтун. Цал аьркинссар инфраструктура дуван, район щаллу дурну, цIагу дирзун, яла жулвасса жулла райондалий жува буллан. Яла Аух райондалул цIа дизан. АрхIал тийх ЦIуссалакрал райондалун, шийх Аух райондалун цIа дизлазаврийн на къавихра. ЦIусса мина дур Къумтуркъалаллал биялалий. ЦIусса миналийн бивзми цаппара зана бикIлай бур, тийх ялапар хьунсса шартIру щаллу къадуллай, инфраструктура, ххуллурдив бакъа тIий, давуртту дакъа тIий, хIаятру вивларкьуну, щаллу дансса каши дакъа тIий.
Халкьуннал Мажлисрал депутат Мирзоевлул цалва ихтилатраву кIицI бувна укунсса задру: гай шиннардий бизан рязи шаву тIайласса пикри бивкIшиву, цанчирчан, лак­рал жяматгу шагьрурдайх тили-хъили хьуну, жувагу районгу дакъа, ца минагу дакъа личIантIиссияв; кIилчин, жува бизлазаврия жунма зарал къавхьунни, дакIнийхтуну тIурча, ца кулпатрава кIива-шанма къатта цIусса миналий хьуссагу хьунни; му бакъасса, шанттуршвахъул къатри жагьилсса кулпатир­ттан буллан най бур.
— ДакIнийн бутан ччай ура зун укунсса задгу. Зун кIулссар МахIачкъалалия делегация бувкIун, жува Къумтуркъалаллал райондалувун буххан аьркинссар тIисса хIукмурдугу, чагъардугу буллай бивкIсса. Ва му делегациялуву ца бивкIссарив зун хъинну кIулссар. Жу, я ХIажи, я на, ми хIукмурдавух бакъассияв. Ми хIукмурдал ча­гъардуми ливчIун бивкIссар. Ми чагъардай бивкIмунин ххуллу къабулун, район жунналусса даврин хIукуматгу, жяматийсса органнугу кIункIу буллай ХIажи Айдиевлулгу хъунмасса захIмат бивхьуссар. Вагу – зунма къакIулнан кIулну бикIан. Мукунма хъунмасса захIмат хьу­ссар Новостройрай щаллу хьусса Аьхъардан ва Шушиннан, «Ахар и Шушия Новолакского района, а не в составе Кумторкалинского района», тIий, цIарду дизан. На зун бувчIин буллай ура райондалун цIа дизавриха цIанава, чIун дуна, зун аьркиншиву. Халкьуннал Мажлисравугу личIи-личIисса пикрирду буссар, личIи-личIисса миллатир­ттал цалва-цалва пикрирду буссар. Буссар укунсса пикрирдугу, 7 азара инсаннан район къадурна, Къумтуркъалаллал райондалувун буххан бучIирхха тIиссагу. Ва масъала щаллу баврил сипта цIана дайкъадирхьуну дайшишру дулларчан, жува бюхъайссару район дакъагу личIан. Район дакъахьувкун, жучIара цикIуйгу къадикIантIиссар, я идарартту, я больница, я милица, — увкунни ванал.
БатIаврий мукунма ихтилат­ру бувуна М. МахIаммадовлул, ТтурчIиял Амин-МахIаммадлул, М. ХIажиевлул ва цайминнал. КIицI бувна кьаритлатисса къат­рал компенсациялул, ххуллурду, идарартту, зунсса кIанттурдив хьун баврил хIакъиравусса ва цаймигу масъалартту.
ЦIа дизаврийн багьаймунил жям дуллай, райондалул хъунаманал цаппарасса суаллангу жавабру дуллуна.
— Ттуща, райондалул хъунама хIисаврай, хьунссия, жяматрайгу къабивхьуну, га хIукуматрал шанна щарнин цIарду даххана дара тIисса бигаргу щаллу бувну щяикIан. Амма, хъунама акъассагу, на лаккучура, жяматравасса цара, мунийн бувнура на ва масъала щаллуну жяматрай бихьлахьисса. Амма на махIаттал хъанай ура жува, 90-ку шиннардий Къумтуркъалаллал райондалувун буххансса чаранну ккаклай бивкIми, цIана бювкьу-аьйрду дуллай буклакаврий. Бюхъайва район даврийн, цIа дизаврийн анавар къабуккангу, амма тагьар гьунттий ци хъанан бикIавив къакIулсса дур. Ттуйрасса жаваблувшиву кIулну тIийра на ва иширал цIаний, шамийла активгу бавтIун, гьарца щархъал жямат­ращал хьунаакьлакьисса. БатIаву дайдихьлахьини на увкуссия, бачи хIакьину ва ца масъалалия гъалгъа тIуннуча, ванил хIакъиравусса пикрирду бусаннуча, гайми цалсса кьабивтун куну. Цанчирча, ва жулва кьадардануву яла агьаммурну хъанай буну тIий цIанасса ппур­ттуву. Амма гьаз бувсса цаппара суаллахьхьун жавабру дулунна. КIицI бунни на Новостройрайн ивзун зузаврил масъала. Ссахара на зун аьркинсса цалчинмур ирглий? ЦIусса миналийн бизавриха ягу Аух райондалуха? Ттухь тIайланма цIухлай бур «Ина ЦIусса миналуха зий уравкьай, ягу хьунтIисса Аух райондалуха зий урав?» тIий. Мунияту бувчIин буллай ура – на яувцун Новостройрай ацIлай акъара. Амма Новостройрал масъалартту щаллу буллан дукIу зуруй ца нюжмар тийх дан багьлай бивкIхьурчан, утти кIира- шанна нюжмар дан багьлай бур. ЦIана цасса райондалул хъунама хIисаврай ттун зун багьлай бур шийхгу, тийхгу. ЦукунчIавсса заместительгу ягу ттула кIанай цама хъунамагу къакьаитлатиссар, я итан къашайссар, хъунама увчIайсса уну тIий закондалийн бувну.
Гьаз бунни шикку масъала жагьилсса кулпатирттансса къат­ри баврия. Ми 300 къатта баврил хIакъираву на хьунаавкьура федерал министрнащал ва бувчIин бан бювхъунни ми къатри баву Федеральный программалул бюджетрайхчин дан аьркиншиву ва мукун бансса рязишиву хьуссар. Вагу хъинну хъуннасса давур дан бювхъусса, цанчирчан, агарда рес­публикалул бюджетрай дулларчан, ми дан хьувив-къахьувив къакIулну тIий.
ХI. Даудовлул гьаз бувсса, лицевой счетирттал хIакъираву учин ччай бур, му ттуя хъар хъанахъисса иш бакъар. Му масъала бувчIин байссар юристурал.
Агарда юристурал учирчан му иш шайссар куну, на, райондалул хъунама хIисаврай, ттулла къулбасралусса чагъар тIайла букканна Республикалул хъунаманайн ва ХIукуматрайн.
Аьрщарал хIакъираву – ду­кIу дурссар инвентаризация аьрщарал. Мунил жям дуркун, ххалбигьинтIиссар аьрщи диял шаву ва къадиял шаву, халкьуннан кIул бантIиссар аьрщарал хIакъиравусса хIукмугу.
Бия ихтилатирттаву, чачаннал анавар буккан буллай буну тIийри, цIа дизлазаврил масъала гьаз буллалисса тIисса задгу. Чачаннал чулуха цIана анавар буклакаву цукункIуйсса дакъар, цанчирчан миннал ЛенинаулдануцIун ва КалининаулдануцIун бавхIусса щаллу къавхьусса масъала буну тIий. Райондалун цIа даххана даву цIана цала чулуха анаварсса иш бакъашиву бувчIин бунни миннал чулухату Р. ЖяъпаровлучIан лавгсса вакилтурал. Жунна аьркиншиву дакъар миннал цалвамур масъала щаллу баннин ялугьлан. На дакI дарцIуну ура Республикалул хъунаману Рамазан АьбдуллатIипов уссаксса, жунна райондалул цIагу дирзун, статусгу лавсун щаллу хьун аьркиншиврий. Парламентравун документругу буллуну, мунил хIукму бансса иш бан аьркинссар. Цал ттигу кIицI бан, парламентрал хIукму бувну махъгу, му дузрайн буккан шинну гьантIиссар. Аьрасатнал ХIукуматрал бувсса постановлениялийн бувну, лак цIусса миналийн бизаврил программа къуртал дан ккаккан бувну бур 2018-ку шинал ва мунин итадакьин 7 миллиард арцул. Пикри бара, цIанава, бюхълай буна, жулла райондалулсса бувну хъиннивкьай, ягу 2018-ку шинал байбивхьуну мунилсса буллай, ялагу ци хьувив къакIулну, районгу дакъа, 2-3 шинай кIихIуллану ливчIун хъиннив? Агар му масъала мукун жува къабувну, жунна къулай да­къасса дахханашивуртту хьурчан, ттун кIулли аьй райондалул хъунаманай, яни ттуй, дуллансса букканшиву. Мунияту, шикку хIакьину хьусса ихтилатирттал барану 5-6 шинал махъгу дикIантIиссар диск, видео-материалданущалсса.
Цал ттигу тIий ура, Республикалул хъунаманал документирттай къулбас дуннича куну, масъала щаллу къахъанахъиссар! ЧIярусса захIматшивуртту дикIантIиссар, цинявннан ххуй бизлай бакъа тIий жулла район даву. Шикку ца гьалмахчу ия синхралну махъ лахълахъисса, тIалав дуллай буру, ва дан аьркинссар, та дан аьркинссар тIисса. Жува хIакьину му тагьарданий бакъару, мукунсса тIалавшин дуллан. ХIакьинусса кьини та Новостройрал аьрщи дур Къумтуркъалаллахь. ХIакьину жува пикри ца къабарчан, та Къумтуркъалаллахьра личIантIиссар, жувагу Къумтуркъалаллал жямат хьунтIиссару.
Учин ччай бур цамургу зад, дия рихшантру, ай, хъуниминнал хьхьичI агьамсса масъалартту бишин на хIучI тIий ур тIисса. ТакIуйгу ттуву хIучI бакъар, на ттунналусса цичIав тIалав дуллай акъану тIий. Райондалул хъунама хIисаврайгу, райондалул лакрал жяматрал ца вакил хIисаврайгу, ттул дакI дарцIусса пикрир, Халкьуннал Мажлисравун цIусса миналий ЦIуссалакрал райондалун цIа дизаврин хасъсса документру булаву, — увкунни ванал.
БатIаврил жям дан ва ххалбигьлагьисса масъаларттал хIакъиравусса хIукму цIакь бан, шяраваллил хъунама З. Рамазановлул тавакъю бунни цIусса миналий «ЦIуссалакрал район» тIисса цIа дизаврил документру Халкьуннал Мажлисрайн тIайла буккан рязинал ка гьаз даврийну чIу булун. ЧIявуми цIа дизаврил документру ДР-лул Халкьуннал Мажлисрайн гьан бансса хIукмулущал рязи хьунни.
С. Чугуев