ЦIуминалийн бизан буллалиминнал буруккинтту

gor_14Укунмагу цIуцIисса бизан баврил масъалалул ялун чIумулгу цIу-цIусса масъалартту ххи бунни. БувчIлай бур миналия миналийн бизан буллай азурда бувсса агьали ссавур духларгун, аьраттал буклакавугу. ЧIалай бур, бизан баврицIун бавхIусса масъаларттал ялув каялувчитурачIан лечлай, аьраттал буклакисса агьали паракьат банмур буллай, властьралгу, халкьунналгу дянив авцIусса райондалул бакIчинангу бигьану бакъашиву. ХьхьичIмур номерданийгу бувсъсса куццуй, вай гьантрайгу райондалул бакIчи МахIаммадхIажи Айдиев Новостройрай, администрациялул къатраву, хьунаавкьунни райондалул жяматращал. А. Аьбдуллаева И.САидова Шиккун оьвкуну бия бизан баврил масъаларттаха зузисса хIукуматрал вакил, ДР-лул экономикалул министр Раюдин Юсуповлуйн. Ва ххуллухсса батIаврил багьана хьуна цIу миналийсса шяраваллан цIарду дизаврил масъала. Ца-кIира нюжмардул хьхьичI райондалул бакIчиначIан Правительствалия бувкIун бур Новостройрайсса ТIюхчардал, ЦIуссачIурттащиял ва Чапаев­ккаллал шяраваллан цIарду дизан маслихIат буллалисса чагъар. Муния рязи бакъа, аьраттал бувксса агьалинахь райондалул бакIчинал маслихIат бувну бия масъала ххалбигьин гьарица шяраву сходру рартIун, микку цалва-цалва пикрирду, хIукму бусласисса протоколлу щаллу бувну райондалийн биян бан. Ми протоколлащал шяраваллал жяматрал вакилтал бавтIун бия тталат кьини ЦIуссалакрал райондалул администрациялийн. Райондалул бакIчи МахIаммадхIажи Айдиев къуллугърацIун бавхIусса аьрххилий ушиврийн бувну, ва кьини агьали кьамул бувну, миннах вичIидирхьуна райондалул бакIчинал хъиривчу Аьвдурашид Буттаевлул ва ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутат Зайнуллагь Мирзоевлул. Хъирив кьини мува масъалалул хIакъираву Новостройрай агьалинащал хьунаавкьунни райондалул администрациялул бакIчи МахIаммадхIажи Айдиев. НукIувагу кIицI лавгсса ку­ццуй, ва батIаврий гьуртту хьунни ДР-лул экономикалул министр Раюдин Юсупов. Вай масъаларттал хIакъи­равусса батIаврил даву дайдирхьуна МахIаммадхIажи Айдиевлул. — ХIакьину жува бавтIун буру райондалул жяматращал хьунабакьин, миннал цIурувкьюсса масъаларттах вичIидирхьуну, жаваб дулун. Уттигъаннугу бизан баврицIун бавхIусса масъалар­тту, райондалул активгу бавтIун, ххалбивгьуссия. Миккугу хIукму хьуссия, вай масъалартту циняв шяраваллаву ххалбивгьуну махъ, цIунилгу шяраваллал жямат цачIун бавтIун, маслихIат ккаккан. МуницIун бавхIусса цал­ва-цалва пикрирду бусласи­сса батIавуртту хьуссия ларгсса нюжмардий. ХIакьинусса батIавугу мива бизан баврицIун бавхIусса масъаларттал хIакъиравуссар. Вай масъаларттал лагма буниялагу чIявусса ихтилатру хIасул хъанай бур. Цинявннангу кIулсса куццуй, 1991 шинал захIматсса тагьар дия жулла республикалий. Му нигьачIийсса тагьар паракьат даву мурадрайгу, жулва лакран хъинну захIматсса хIукму кьамул буван багьссар. Жува рязий хьуссару цIусса миналийн – Къумтуркъалаллал райондалийн бизан. Шиккугу жулва лакран рязий хьун багьссар цивппа щаллуну бизан буваннин ва аьрщигу Къумтуркъалаллал райондалувун дутан. ДакIнийн бутанну уттигу сийлуву бушиву 3-мур съездрал бувсса хIукму ва, 1991-1992-ку шиннардий хIукуматрал кьамул бувсса, бизан баву къуртал хьуну махъ, ва райондалун ЦIуссалакрал райондалул цIа дулунтIисса хIукму. ХIакьинусса жул райондалул жяматрал ря­зий бакъашиву сукку хьунни хъуниминная шяраваллан цIа дизаврил хIакъиравусса чагъар бувкIун махъ. ЦIуссалакрал райондалул агьулданун ччай бур шяраваллангу, райондалунгу цIарду цал архIал дирзун. Вай масъаларттал хIакъи­равусса халкьуннал рязий бакъашивурттах вичIи дишин ва миннун жаваб дулун ва ба­тIав­рийн увкIунни Республикалул чулуха­сса вакил Раюдин Юсупов. — Цалчин барчаллагь учин ччай ура бизан буллали­сса масъаларттал хIакъираву вак­сса хIаллай ссавур дурсса ЦIуссалакрал райондалул жя­мат­рахь. 1991-1992 шиннардия шихунмай бизан баврил хIакъираву мяйжаннугу чIявусса суаллу хIасул хьунни. Хъунма хIал къавхьунни ми масъалартту щаллу буллан ттуйн тапшур бувну. Ва батIаврийн ачин хьхьичIгу бизан баврил кьяйдарду, кьанунну цIунилгу ххалдуллай ивкIра. ЧIявусса кIантту хьунабакьлай бур кIива куццуй бувчIин бюхъайсса. ЧIал къавхьуну, ми циняв иширттал хIакъи-хIисав дурну, цалийн буцинтIиссар. Миккугу гьарица кьамул дуллалисса ихтиярдал, кьануннал хIакъиравусса документру цалчин ххалбигьинтIиссар райондалул шяраваллал, муниципал сакиншиннардил хъуниминнащал, ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутатътуращал. Къулагъас дан багьлагьисса агьамсса масъала бур бизан буллалиминнал сияхI цалийн дутаву. Цара-ца фамилия, цIа-бакI личIи-личIисса дунугу, цимилгу тикрал хъанай дур. Бюхъай ми­ккугу шилтагъшиву къадикIан, ци-бухьурчангу аьркинну бур мукунсса иширттал хъиривгу бизан. Сайки кIира нюжмардува къуртал дан най буру бизан буллалисса кулпатирттал инвентаризация дуллалисса даву. Ва давривухгу, шяраваллал бакIчитуращал архIал, гьур­тту хьуссар чIявуми щархъал агьалигу. ХIакьинусса кьини аьркинну бур, уттигу циксса кулпатру бизан буван аьркин­ссарив кIул бувну, ца тIайласса сияхI дуван. Цалий дарцIусса сияхI дакъаний, паччахIлугърал жува тIайлашиврийнсса вихшала кьукьлай дур. Так ца гьашинусса шинал вай масъаларттал хIакъираву респуб­ликалийн увкIунни АьФ-лул региондалул хьхьичIуннайшиврул министр Игорь Слюнявин, Ух­ссавнил Ккавкказуллал ишир­ттал министр Лев Кузнецов. ХIасил, гьарца нюжмар кьини агьалинащал хьунабакьин республикалийн бучIайссар ва министерствалул вакилтал. Му бакъассагу, ва давриха ДР-лул ХIукуматгу зийна ду­ссар. ХIакьинусса кьини, ттун кIулссаксса, цIусса миналий дянивну уттигу буван багьлай бур 664 къатта. Ми бувангу аьркинну дур 1 миллиард 552 миллион арцул. Вай лирчIсса къатри дувансса арцу тIалав дуллалисса чагъарду чивчуну буссар, АьФ-лул Региондалул хьхьичIуннайшиврул министерствалия тIайла хьуну, циняв хасъсса федерал органнайн. Му бакъассагу, цIусса миналий хьхьичIва-хьхьичI бан аьркинну бур школарду, оьрчIал багъру, культуралул къатри, администрациялул ва цаймигу социал идарартту. Щаллу бан аьркинни агьали газрал ва щинал. Ялув кIицI лавгсса циняв давурттив хьхьичIххуттайн ларсун, анаварсса мутталий щаллу дан бакIрайн ласлай буру жу. ХIакьинусса кьини бувну бур 3053 къатта. Сайки 1000 къатта, агьали цивппа ялапар къахъанай, цайминнахьхьун буллуну бур. Духьунссар мунингу циннасса багьана-савав. ЧIявуну ттуйн буклакими бур райондалул хъуниминнаща цалва масъалартту щаллу бан къавхьусса инсантал. Къабагьлай бунува бизан буллалиминнал сияхIраву бацIан хIарачат буллалисса инсанталгу кьамул бувну, миннахгу вичIидишара. Вания гихунмайгу укунсса хьунабакьавуртту жура ччя-ччяни дуллантIиссару. ЦIуссалакрал райондалул жямат шихун занази къабуллан, зуруй цал чара бакъа гайннащалгу хьунаакьлантIиссара. Жагьилсса кулпатирттал хIакъираву тIурча, агана ми кулпатру 100-ннивун бивсса ягу цахъис ххисса хъанай бухьурча, миннал масъалартту бюхъайссар республикалул бюджетравагу щаллу буван. Аьрщараха зун, муния хайр ласун ччиминнан ванияр хьхьичIгу, уттигу баян буллай ура, мукун ишла дуллансса аьрщи личIи дуван аьркиншиву райондалул администрациялул бакIчинал. Ми аьрщи цирдагу, баян бувну конкурсгу, дурну бизнес дачин дантIисса плангу, цуя ца инсан личIи къаувну, тIайлану дачIин аьркинссар. Гьай-гьай, ми аьрщарайгу хьхьичIра-хьхьичI къулай­сса шартIру дузал дан аьркинссар. Аьрщараха зузиминнан ккаккан бан аьркинссар арендалул багьа. ХьхьичI шинал, даву цукун дачайрив кIул хьуннин, арендалул багьагу лагь-мак бан аьркинссар. Мува аьрщараха зузиминнахь, бюджет хIала бакъа, инвестициярду кIункIу дурнугу зун ихтияр дуссар. Мукун зун бюхъайссар, шикку ялапар хъанахъими бакъассагу, ччима инсаннащагу. Агана миннаща 3-5 инсаннансса бунугу зузи кIану хIасул буван бюхъарчан, жу миннал чIаравгу бацIантIиссару. ЦIусса миналийн бивзминнансса зузи кIантту гьарза хьу­ссар ми шяраваллаву школар­тту тIивтIуну махъгу. Вай гьант­рай цIусса школа тIивтIуссар ТIюхчардал шяраву. Шинал ахирданийннин бувну къуртал хьунтIиссар ЦIуссачIурттахьсса ва Гьамиящиял школартту. Мукунма гьашину буллай байбивхьуну буссар Чапаевкаллал шяравусса оьрчIал багъ. Вай школарттай ягу цайми идарар­ттайсса цуппа ца къуллугърайн шагьрулува ягу цайми районная­сса инсан даврийн кьамул увансса ихтияр дакъассар. ХIасил вай идарарттай зун ихтияр дуссар так шикку ялапар хъанахъиминнахь. Мунийн бувну цIуминалийн бивзсса агьали хъис бунугу давурттал дузал хъанахъиссар, — увкунни Раюдин Юсуповлул. Ихтилат къуртал хьуну мукьах, агьалинал бувсунни ванахь цалва буруккинтту, буллунни суаллу. Жяматрал бувсунни цивппа рязину бакъашиву цIана шяраваллан цIарду дизан. Мунинсса хIуччардугу цинявннал цавай бия. Вай гьалак буклай бия райондалун цIа къадуллуна, шяраваллан цIарду циванни дулун аьркинсса тIий. ЦIарду дулун рязийну бия так райондалун цIа дуллуну махъ. Халкьуннал нигьачIаву дия хьхьичI шяраваллан цIарду дизарчан, райондалун цIа къадуллунна личIан бюхъайссар тIисса. Му бакъассагу, ЦIуссалакрал агьалинан ччай бур шяраваллан цIарду дизланнин, бакIрайва увкусса куццуй, цIусса миналий инфраструктура дузал дурну, Дагъусттаннал халкьуннал 3-мур съездрай бизан баврил хIакъираву кьамул бувсса хIукмурду щаллу бувну. Власть кIунттихьминнал бувсса хIукмурдал чIявусса бакIрачIан бувцусса, таман­сса тия-шия бищун бувсса ЦIуссалакрал агьали мугъаят хъанахъаврий, властьрайн вихшала къадихьлахьаврий аьй дакъар. Вайннайсса аьй дакъар бизан баву 20 шинай лахъи лагаву. Танийсса мюрщи оьрчIру утти цалва-цалва кулпатру хьуну бур. Миннангу личIисса къатри аьркинни. Ялагу агьалинал рязий бакъашиву дия бизан бавриха зузисса комиссиялуву цалва цIуцIи кIантту кIулсса, дакI цIуцIисса лакрал, хаснува ЦIуссалакрал, вакилтал бакъашиву. Мукунма шикку ихтилат багьунни хьхьирил зуманивсса аьрщарая, миннул масъала ттигу ца чулийн бувккун бакъашиврия. Раюдин Юсуповлул бувчIин бунни агьалинан райондалун цIа чара бакъа дизантIишиву, мунил хIакъираву цукунчIавсса щак бикIан къааьркиншиву. Так цIарду дизаврил хIакъиравусса документру багьайкун щаллу баншиврул чIун аьркиншиву. Ялагу бувсунни цува тIалав буллай ушиву каялувчитурая агьалинан буллусса къатрал документру, ми лечлачи къабувну, азурда къабувну, щаллу баву. Ва батIаврий маслихIат ккав­ккунни шяраваллангу, райондалунгу цал архIал цIа дизан. БатIаврил жям дуллалисса ихтилат буллай, МахIаммадхIажи Айдиевлул увкунни: — БувчIлай бур хIакьину жулла райондалул агьали захIматсса шартIирай ялапар хъанай бушиву. Ца къатта бувну, гивун бизангума цуксса захIмат шай, шикку тIурча щаллусса район дизан дан багьлай бур. Утти жунма куннащал кув бавкьуну, вай гьаз хьусса масъаларттаха зун багьлай бур. Ва батIаврил хъирив жува хIарачат бан аьркинссар ДР-лул ХIукуматрал заседаниялийгу бишин жулва масъалартту. Ххуйну хьунссия гьарица шярава аьркинний паччахIначIан гьансса ца-ца инсан личIи арчагу, куну. Жямат ссавурданува буклаки­сса ва батIаврий щябивкIссаксса хIаллайгу цIунилва цIунилгу исват хъанай бия ва райондалул бакIчинан цукссагу ххишалану захIматну бушиву. Мудан каялувчитурайн, къуллугъчитурайнгу уклай, гьаз хъанахъисса масъаларттугу агьалинан къулайну щаллу бан хIарачат буллай, хъуннасса хъар ларсун най ушиву. Бизан багьния мукьах утти ва цIусса минагу даркьуну, буру­ккин бакъасса, рахIатсса оьрму дузал хьуннав жула агьалинан. Райондалул бакI дургьуминнахьхьунгу вайннал масъалартту щаллу буллансса кашигу, ссавургу дулуннав.