Цаннал циняв лиллалисса чIумал

5photo_11Лакрал райондалийсса хозяйствардаща хIакьину-гьунттий аьрщи зеххавай дур. Шанна шинни райондалул бакIчитал Кьубиял ва Карашрал шяраваллал инсантуращал хьунабакьлай, леххаву тIий, миннал СПК-рдал хIакъиравусса масъала ца чулийн бутан къахъанай.

Зулайхат Тахакьаева
Тарихравун бургарча, дунияллий хьуцири дяъвирдугу, питнардугу аьрщарал цIаний хьуну бур. Ва хIакьинусса кьинигу хъанайнма бур. Ххяллай, хъархъаллай дур­сса къатрай ябавцIукун, иттав макь гьурххи шай, оьнкьарахун къурхъ дучIай, миннал мукьав чартту ххилай, канил цIуцIлай бувсса захIмат, дуртIусса гьухъ хьхьичI дацIлай. Хъу-лухччинун итадакьинсса аьрщарал касакрай аьтIий, машина лахъан къашайсса, ризкьилул кIи рутансса ххулув-нахь, кьай духхин чари, инсан цувагума гьан-учIан захIмат-жапасса кIанттурдай дуллай бивкIун бур къатри. Аьрщарал барачат хъунма­ссар тIий, цаява ливчуну мукьах арулла никирайсса наслулул ялун бучIантIимунил буру­ккинттарай, аьрщарал аьнтлихгума жан дулун хьуну бивкIун бур.
Кьянатсса зунттаву аьрщарай зун, захIмат буллан, ризкьи ябан захIматну буну тIий, къулайшиннарду дусса арнил кIанттай аьрщи тIалав даншиврул, Ккуллал ва Лакрал районнал хьхьичIвасса каялувчитуран циксса министерствардал нузардийн кьутI учин, циксса къуллугъчитурал хьхьичI бацIан багьхьунссар. Оьрмулул бугьарасса инсантурал бусласимуних вичIидиширча, къабигьану дуллуну дур гай аьрщи Лакрал ва Ккуллал районнал хозяйствардахьхьун.
Хъуни-хъунисса хайрдугу лавсъссар жулла районнал хозяйствардал гай аьрщараяту.
Перестройкалул шиннардий, колхозругу духлаган дурну, заллу-зал акъа ишларагу къадуллай лирчIун дия гай аьрщи цукссагу мутталий. Махъсса чIумал, билаятрал производство, шяраваллил хозяйство духралагайхту, аьрщараха зузаврийну бакъа билаят бакI къабуккантIишиву бувчIуну, паччахIлугърал каялувчитал аьрщи зузи даврих хъуннасса къулагъас дуллай байбивхьунни. Аьрщарал дазурду ришлан бивкIунни, хозяйствардацIун цIакь дуллан бивкIунни. ЦIакь къадурну, ишла къадуллалисса аьрщи хозяйствардаща зехлан ккаккан бунни.
Амма му бунияласса ма­съала нярайн ласун ччай бакъар жула инсантуран. Масалдаран, Лак­рал райондалийсса Кьубиял ва Карашрал хозяйствардаща хIакьину-гьунттий аьрщи зеххавай дур. Шанна шинни райондалул бакIчитал ми шяраваллал инсантуращал хьунабакьлай, леххаву тIий, миннал СПК-рдал хъуними тIурча, тарс бавцIуну, масъала ца чулийн бутан къа­хъанай. КIирагу СПК-лул ур кIи-кIия хъуними. Ца-ца – цала цивппа бувчIусса, ца-ца – жяматрал бувчIусса. Цала цивппа бувчIусса хъуними щалва жяматращал ччалай, хозяйстварду аьрщи дакъа личIавай дур. Жямат бавтIун дуллалисса собраниярттайнмагума букIлай ба­къар ми.
Вана алхIат кьини Лаккуй Кьубиял шяраву хьунни мува масъалалун хас дурсса ца уттигу батIаву. Амма «Искра» колхозрал хъунама МахIаммадов ХIажи къаувкIунни цала жяматрал хьхьичIун уккан, цала дур­сса даврил отчетгу дулун, цува ци пикрилий уссарив, циван усса­рив жяматращал тарс авцIуну бусан. КIира шинал хьхьичIгу хьуссия Кьубав вава масъалалун хас дурсса батIаву. Агьали хъунаманая рязи бакъа, укьан анну тIий, 82 инсаннава 75 чIу буллуну, увчIуссия жагьилсса оьрчI, Кьубиял къутандалийсса школалий учительну зузисса Тахтаров Назим. Цала ХIажиналгу ванахьхьун кагу дуллуну, ца пик­рилийн бувкIун къуртал хьу­ссия му батIаву. Амма ма­съала хIакьинусса кьинигу ца кIанава сукку хьуну бакъар.
Собрание дачин дурсса Раджабов НурмахIаммадлул (ва цувагу хьхьичIва зий ивкIссар Кьубиял колхозрал хъунаману) бусласимунийн бувну, тани кагу дуллуну, ахкъачиланна куну адаминал махъ буллуну бивкIхьурчагу, ца нюжмардагу чIарах дукканнин ХIажи судирттайх занай, колхозрал документру цIуну увчIусса хъунамана­хьхьун къабуллай, хIакьинусса кьининийн аьрщи хозяйствалуцIун цIакь къадурнура душиву.
«Да, гьалмахчу, халкь вия ря­зи бакъа бур. Инава хъунамара тIий ухьурча, датIи собрание, укку агьалинал хьхьичIун, ккаккан ба вила правление, аппарат тIий, мютIи ан къавхьунни. Муния махъгу къутаннай­сса аьрщарал буруккинттарай­сса 15 инсаннал къулбасращал­сса чагъар чивчуссар муначIан аьмсса собрание датIи тIий, мунигу къамютIи ан шайхту, вайва инсантурал сипталийну датIарду ирглий дакъасса соб­рание. ХIажинайнгу оьвкуссар, амма къаувкIунни», — увкунни Раджабов НурмахIаммадлул.
Собраниялий ххалбигьин кка­ккан бувсса суаллу бия: колхозрал председатель МахIаммадов ХIажинал вай кIира шинал лажиндарай цалла дурсса даврил отчет дулун; колхозрал хъусгу тили-хъили дурну, муния дучIаймургу чан хьуну дуну тIий жямат рязину бакъашиврийн бувну, ганая председательнал буржру яла ласун; колхоз дарчIуну, жяматрайх аьрщарал пайрдугу бавчIуну, миннух­сса взносирдал багьа бищун­сса хIукму кьамул бан, (цанчирча колхозру ппив хьуну, миннул гьанулий СПК-рду сакин дурния мукьах, аьрщи закондалий цIакь даншиврул багьлай бусса бур документру СПК-лул цIаний бикIан); колхозрал хъуслил инвентаризация дансса группа сакин бан.
Райондалул бакIчинал цалчинма хъиривчу Абакар Къюннуевлул бувсунни, цува комсомолданул секретарьну зий ивкIсса 1980 шиннардий Кьубиял колхоз диркIшиву Гъумучиял колхозрал хъирив кIилчинмур кIанттай. 10 азаруннийн бивсса яттил хIайван бивкIун бур.
«Шиная-шинайн ризкьи чан хъанай, колхоз дунил духларгунни. НурмахIаммад хъунамашиврия лавгун мукьах, 2007 шиная шихунмай хозяйствалуву низам дишин хъанай ба­къар. Судирттайх занайнма, ца пикрилийн букъачIавай, хозяйство тIурча дунил духлагавай дур. ДучIаймур дакъар, зузи­сса инсан акъар, аьрщи щихь ду­ссарив бувчIин шайсса иш ба­къар. Шанна шинни зул жяматращал маз лякъин къахъанай. Дяъви бусса чIумал халкь цачIун шайссар. ЦIанакулгу жулва билаят сайки дяъвилул зуманий бавцIусса куннасса тагьар дур. Билаят захIматшивруву бу­сса чIумал так ца цалва пикрилий, жяматрайн къарши буклакаву къатIайлар щин-бухьурчагу. Аьрщи канища дуккавай дур. Агарда хIакьину-гьунттий га аукциондалий диширча, щалла райондалул арцу датIирчагума, ми аьрщи жущара ласун хьун тIий дакъар. Зунма чIалай бур Сулакьрайн бияннин къатри дуллай бур инсантал. Аьрщарайн хъямала ххявххун бур. Жуллами аьрщигу Бабаюртуллал райондалул агьалинал иттав къалану чIалай дур, цанчирча гайнначIа цачIаранияр чIярусса аьрщи жулла райондалухь дур, инсантурал аьдад хIисав дурну. Вана шиннардил хьхьичIра ЧукIуннаща аьрщи ларсунни, му ишла дуллай бакъа тIий.
ХьхьичIсса шиннардий кунма заллу-зал акъа аьрщи итадаркьу­сса тагьар дакъассар хIакьину. Цуксса хайр лавсъссарив жаваб тIалав дуллай бур, ялув бацIлай бур. Вана ччарча гилавасса Бабаюртуллал инсантал, ччарча шияхасса дарги, кредитругу ларсун, аьрзирдай занай бур республикалун хайр хьунну цал зузи данну, цахьхьун дулара тIий. Зузи дуллайгу бур, ахъру бугьлай бур, чимус бугьлай бур.
ХIажи ва Назим цаягу ттул я дус, я душман акъар. УвчIара зуна ччима. Зу увчIусса инсаннал чIарав жугу бацIантIиссару. Нагу даврия гьантIиссара, Юсуп ХIамидовичгу гьантIиссар. Зулва жяматранни оьрмулухунсса оькки­шиву личIантIисса, аьрщи канища дуккан дитарча. Лажинни, Кьубав акъассарив цаягу патриот ва масъала бакIрайн ласунсса. Кьубав 20 къатта ливчIун бакъар. Зунттаву кьянатшиву дуну тIий бакъарив зул жямат шагьрулучIан гъаннийн, лухччи гьартанийн, бигьанийн бивзсса? Аьрщи зерххукун зул оьрчIру ссаха зунтIиссар, ссай маэшат буллантIиссар? Мунил пикри бувара, танинцIакул бикIанну зу куннащал ку биллай? Хъунисри бавтIун ца пикрилийн бучIияра», — увкунни Абакар Къюннуевлул.
…Цал ттигу, ттула чулуха ххи бан. Жулва ппухълуннал «кIяла чIиртту» бавтIун маслихIат кка­ккайссия, ца пикрилийн бучIай­ссия, жяматран хайрмур чул бугьлан бикIайссия. БувчIин шай­сса иш бакъар хозяйствалул хъунимиру тIисса инсантал ссал пик­рилий буссарив, миннаву бу­ттал кIанттухсса ччаву, ппухълуннал аьпа­лул хIурмат, хъун хъана­хъисса никирал буруккин бувагу бакъассарив, ссанчIав бакъа тарс бавцIуну, цала жяматрайн къарши буккан багьарча? Агарда, хIакьину-гьунттий гай аьрщи зеххирча, цуксса хъуннасса душманшиву хьун най дур миннал чулуха цалва жяматран? Багъишла битантIиссарив му иш миннан, архминнаягума гъалгъа къатIуннача, цала наслулулгума. ОьрчIал цIаний, миннал бучIантIимунил цIаний ба­къарув зува зузисса, аьрщи зеххирча, зуламиннангу бакъарив зарал хьунтIисса.
ХIакьинусса кьини жунна чIа­лачIисса тагьар дур билаятрайгу, щалла дунияллийгу. Зула бу­ттахъал шиннардий дурурччусса аьрщи, ахIмакьсса амбициярдалшиврий бигьа-бигьанна канища дуккан дитарча, зул оьрчIру ссаха зунтIиссар? Аллагьнал инсаннал бакIрачIан муку-мукунсса ишру буцлай бур, ватан хъамадиртун лавгманан му дакIнийн дутансса оьзрурду, бала-апатIругу буцлай бур, аьрщарал кьадру бакъаманан мунил кьадру кIул хьунсса кьинирду бакIрачIан дучIан дуллай дур, ччатIул кьадру бакъанан ккаши кIул буллай бур.
Явара ахIмакьсса амбициярдал ясир бувну, гъаргъсса урцIучIа къаличIан.