Цайми мазурдивату лакку мазравун багьсса махъру

elemente_11«Дунияллул миллатирттал мазурдиву цавагу маз бакъассар цайми мазурдивусса махъру ишла къабувну, цийнува цу­ппа щаллу хьусса», — укун чивчуну бур хъунасса мазурдил минахур академик Маррдул.

ХIисав дарча, оьруснал мазравугу «А» бакIрай бу­сса махъру цавагу цала оьруснал махъру бакъар. ХIатта яла оьруснаву ппив хьусса «Иван» тIисса цIагума грекнал мазрава ларсъсса дур.
Азимут, алкоголь, алгебра – аьраб мазрава лавсун бур. Академия, абсолют, арбитр – латин мазрава: ателье, арсенал – паланг мазрава; арка, ария, авария – итIалиянал мазрава: автограф, агрономия – грекнал мазрава.
Оьруснал мазравун чIявусса европанал махъру багьну бухьурчан, жула мазравунгу чIявусса махъру багьну бур аьрабнал, парснал, туркнал ва цаймигу мазурдива.
Хаснува чIявусса аьрабнал махъру багьну, миннул мархха тавтун бур жула мазраву. Ми багьну бур кIива ххуллийх: цалчин, жура бусурман дин кьамул дурну махъ. КIилчин – парснал ва туркнал мазурдийхчIин.
Жула мазравун багьсса дин­далуцIун бавхIусса махъру хъанай бур: Аллагь, вахIи, малаик, идавс, эзрияэл, хIурулъэн, рухI, гъази, имам, малла, мавла (лавайма-господин тIиссар) кьади, кашиш, хIажи, шариаьт, алжан, дужагь, мяъшар, ссиратI, ислам, дин, дуаь, зикри, мазгьаб (динналул секта), хIаж, сужда, садакьа, кьисмат, вакьпу (вакф), васият, аьпа, акбар, мизит, минара, михIраб, минбар (кафед­ра), килиса, мадраса, кьуръан, инжил-евангелие (ва махъ грекнал мазрава аьрабнал мазравун багьну, гиччагу жула мазравун багьну бур). Ттаврат (тора – Муса-идавсийн Аллагьная ливксса лур), ссунат, жин, илбис, щяйтIан, эпритI (оьсса рухI-демон).
Жула гъалгъалущал бавхIусса, махъру: лугъат, масала, ихтилат, жаваб, жуав, пасихI, хавар.
Мува куццуй аьрабнал мазрава жула мазравун багьну бур: ххаржан, ссят, там, мискьал, кирпитI, кьалан, малхIан, ­аьсав, къапила, ххазина, ссахIван, накьич, ттучан, хIаммам, хIавз, хIужра, жанахI, къуппа, мартаба, мармар (мармарчару), хIашия, ханнакь, хIалва, шарват, аьракьи, аьтри, навт, пIуртIихал, бурангъал (апельсин), варакь, хамил, къумаш – (сунттул янналул жура).
Жула мазравун дагьну дур мукунма, кулпат, жямат тIисса цIарду, инсан, адимина, аьлим, вакил, мискин, ламмам, ясир, ясус, хIакин, жаллатI, жагьил (аьрабнал мазраву «жалин» тIий бур аьвамсса, ссаякIуй хавар бакъасса инсаннайн, оьрусрай учин – невежда), ахIмакь, авлия, халипа, назир, вазир, ятин, жугьутI (ягьуди), ХIабаш – Абиссиния, авлад, наслу, агьлу, агьали, кьан, аьлам, халкь, махлукьат, жямат, дуниял, билаят, ватан, жазира, Шамул – Сирия, Ямани – Йемен, Юнан – Греция, Румул – Рим (Ар-Рум).
Багьлул ххирасса чартту: алмаз, маржан, якьут, жавагьи.
ХIайвантрал ва лелуххантрал цIарду: хIайван, маймун, тIавус, гьумаюн (магьравусса лелуххи).
Аьрабнал мазравату жула мазравун багьсса цаймигу махъру: паракьатсса, пулан, питна, пакьир, париза, пахру, пайда, пагьму, пасат, бала, бадал, барачат, бахил, баян, бухар, гъурват, гъапур, гъариб, гъара, гъалатI, лазат, лайкь, гьайбат, гьава, гьужум, гьавас, энад, элму, эшкьи, вахIши, вяъза (чIун дияву), жаназа, жавгьар, жинс, жям, эллаж, капир, (кафир), шартI, шагьид, шеъри, щугълу, гьис, шикат, хIадур, хIажат, хIакь, хIалал, хIаран, хIалимсса, хIатта, хIая, хIикмат, хIурмат, хIусудсса, хIадж, хIучча, хIайрансса, хIукму, хIукумат, хIисав, хIасрат, хIилла, хIарп, хIал, хIурият, хIарачат, хIаз, тIабиаьт, тIакьат, тIалав дан, напас, нагъма (мелодия), нясивсса, низам, неъмат, насихIат, напакьа, надирсса, пагьму, ният, назму, нур, нааьна, нукьсансса, накьлу бан, таржума бан, накьлу хьун – ивчIан, таваккул, тахсир, тайпа, тамахI, тталат (вторник), тикрал, таман, тасттикь бан, тарих, таржума, тарбия, тарап дугьан, такаппурсса, тадвир (маслихIат), талихI, тапшур, дяъви, давлат, даиман, даража, далил, рахIмат, рахIатсса, рахIму, рухсат, рязий, манзил, машвара, маданият, мутта, мюталин, муаьллим, матIлаб (тIалавшинна, «ттун танал матI­лаб къадурчIай»), мурад, мюнпат, мюхтаж, мяъдан, мяълум, мактаб, махIрун (махIрум), машгьур, маэшат, мурахас, маоь, мажлис, макру, макьала, мажал, мугъаят, мурват (пощада – мурват бакъасса – цIими бакъасса), мулк, мужаллат, мудахил, магьир, магъмунну. Мушакъат, исват бан, инсан, изму, илгьан, икран, инкьилаб, идара, ихIсан, инкар, ишара, иминсса, ишттахI, амру, аьнтIикIа, адав, ара, ашкара, ахIвал, ахир, аслу, асар, абад, авдал, аманат, авлия, оьдру, ­аьдат, арвахI, аьжа­ивсса, аьватсса, аьзиз, ­аьламат, аьмал, аьрза, аьрш, аьзав, аьвзал замана, аьдад, азав.
Карамат, кайп, кьияма (кьияма ликкивуй, кьиямасса кьини), кьисса, кьяйда, кьас, кьадар, кьадру, кьасттан, кьанун (кьанун грекнал мазрава багьсса махъ бур), къия, зарзала, зулму, заваллай, залим, заэв, загьир, зулмат (зулматрал цIан), зарал, замана, хажалат, хатир, хайр, харж, хасият, хатI, хиял, хилчIа, хаин, харап (харап бан, харап хьун).
Ссигъа, сиясат, савав, сайр, саламат, сипат, салахI (салахI акъасса – сипатраву даши акъа­сса, оьккисса), ссихIир, ссапар, ссалам, ссавур, сахават, сянат, симан, сурат, хиянат.
Туркнал мазрава лакку мазравун багьну бур укун­сса махъру: бушкъап, мангъал, тIамакь, пинжан, къазан, къути, чанахъ (большинство арабо-перс.яз.), виргъан, нязвалуш (хъунмасса кIаралу), башлихъ, башмакь, дулагъ, чакма, чантай, жулар, амбар, бурж, къала, къапу, ужагъ, тавла, чятир, хIат.
Ахъулссаннува, ахънилссаннува: къалпуз, къайси, къавахъ, иссиявт, тутун, чахир.
Лелуххантрал ва жанаварт­рал цIарду: аслан, бугъа, юргъа, тула, къундуз, балугъ, урдак, къаз, тарлан, чакъал, чавахъ, аьла­ча (оьрчIисса балчан: аьлача виргъан).
НакIлия дайсса затирттан­сса цIарду: айран, къаймагъ, сузма (простакваша).
Музыкалул ярагъуннил цIар­ду: баламан, зюннав, сина (струна) чагъана.
Ярагъуннин цIарду: къалхан, къуннагъ, къин (ножны), ссачма, ттупанг, ттупанча, чахма, ярагъ.
Цайми личIи-личIисса цIар­ду: азихъ, арх, багъри-сагъри, бахшиш, бугъаз, бурма, батагъа, къармах, къавурма, къатлугъ, къун, илхъи, кираж, кутук, жа­ми, гирванка, къуруш, тяй, улахъ, улча, яха (хьувун рутай­сса арцу-мусия дурну ляълурдугу кьуртIусса чIюлушинна), чул, бахча, агъу, азгъун, аьчухсса, аьчи, ав, байран.
«Инсан» тIисса мукъуцIун бавхIусса махъру: агъа, баг, чапар, къараваш, чупан, уртакь, авчи, къалайчи, куса (чIири ба­къасса инсаннайн учайссар), илчи, къари, къужа, къачагъ, жалин, кулпат, къучагъ, чIанкIа.
Бурж, буллугъсса, буран, вас (вас-ццах), къалмакъал, къапаз, (къапаз лаян дан), къаралти, къат, къуллугъ, къурагьсса, ттангъа, дири (дирисса, зирангсса), дугърисса, дулама (ххуллул дулама), дуз дан, иш, качал, чарак, гуж, къулач, парча, тарс, тухъсса, чулахъ, чал хьу­сса (чIара кIяла хьусса), юрт бутIин, чагъирай, чапалсса, дилмаж, дузал бан.
Ираннал (парснал) мазравату:
Бусурманнал дин жучIара ашкара хьуннин жула лакрал парснащал дахIаву диркIун дур. Тарихрал буслай, жунма кIулли ххюлчинсса ттуршкулуву парснал чул бувгьуну арманинащал талай ивкIсса Лакрал паччахI Шергирдул хавар. Му бакъагу, тава чIумал лакрал машачитал лагайсса бивкIссар Ираннайн. Тания махъ кIилчинма Сурхайханнал (Хъунбуттал) заманнайгу жула парснащал хъуннасса дахIаву диркIссар.
Укун хъунмасса тарихийсса чIумуву парснал мазрал жула мазрайнгу асар биян бувну, чIявусса махъру жула мазравун багьссар.
Парснал мазравагу жула мазравун багьну бур вай махъру: гамуш, жайран, паланг, пил, каргадан (носорог), аждагьа, жанавар, бидав, михак, дарчин, чинар, пялут, калан, бигь, тут, бадан (миндаль), пуннукь, хурма, чассаг, ппиринж, чIикIунтIа банавша, памма, ахъ, багъ, гулан (хъункIултIутIул щин), шал, дарай, хара, харалачак, парча, пута (полотенце), пардав, чарчав, чядра, чятир, ххуржин, киса, каманча, тар, чагъана, дару, дарман, загьру, яшми, зумрут, кагьруба, бурул, кавкил, чини, ххаканназ, дагьра, пилта, чирахъ, чайдан, ранна, кулунг, тавхана, хIажатхана, бару, чапар, дарваза, куча, панжара, тахча, къуруш, къарапул, аьппаси, шагьи, туман, хурда арцу, тахта, тараза, чарх, тия, гурз, лула, азихъ, мугьру, къир, сангар, занг; парча, дара, тагьар, жан, ранг, дагъ (клеймо), пал (пал рутан), зур, дард, аьзар, умуд, бахт-бахтти, багьана, щукру, панд (повод, причина), бухьттан, пагьриз, кумаг, тутия, дасттамал (салфетка).
Инкьилаб дишиннин хьхьичI­ва оьрус мазрава жула мазравун багьну бур: исттикан, ккарават, кказит, тIилипун, саллатI, кIапIикI, бадра, калпуш, тIисса махъру.
Инкьилаб дирхьуну махъ «мактаб» тIисса мукъун кIанай «школа», «муаьллим» учиннин «учитель», «инкьилаб» учиннин «революция» тIун бивкIун бур. ХIакьсса лакрал махъ «оьллу­ттизу» учин кIанай, «доярка» тIун бивкIун бур.
ЦIанасса жула гъалгъалуву, шагьрулий бакъа шяравугума, сайки бачIи оьрус маз хIала буллай бур ниттил мазравух.
ХIадур бувссар
ХI. ХIажиевлул
«Илчи», №46, 1994 ш.