Ххувшаврихлу жан дуллусса жул ниттиуссу

fto_5Жул ниттиуссу Хизриев (Штанчаев) ТIалхIат увну ур 1917-ку шинал ГьунчIукьатIрал шяраву. ЧIивину уна, 3 шин хьусса чIумал, ппугу ивкIуну, ниттил хъуни бувну бур 4 оьрчI (Шагьун, Зубейр, ТIалхIат, Аьйша). ТIалхIат хъинну итххявхсса уссия тIий, буслан дикIайва жул дада. ХьхьичIва оьрчIру кьуран лахьхьин гьан байсса бивкIун бур.

ТIалхIат гьан увну ур ни­ттил кьуран лахьхьин. Дахьва му лахьлай айивхьукун, баргъ бивну, бургъил къашавай хьуну бур дадагу, ТIалхIатгу. Къашавай унува, шава, шанна нюжмардий цайнува цалва лавхьхьуну бур кьуран вайминнаяр хьхьичI.
ТIалхIатлул къуртал бувну бур ГьунчIукьатIув арулва класс, яла Гъумуксса педучилище. Педучилище къуртал бувну, зун ивкIун ур ЧукIуннал шяраву дарс дихьлай. ЧукIнав дарсру дихьлахьисса чIумал, мунал бишайсса бивкIун бур пьесарду, яла лакрал щархъавух лагайсса бивкIун бур ми ккаккан буллай. ТIалхIатлул хъинну ххуйну бищайсса бивкIун бур мандолина, мунихун ххуйну учайсса бивкIун бур балай. Бюхъай ЧукIуннал шяраву уттигу бикIан жул ниттиуссу дакIнийсса инсантал – мунал учениктал тIий, укуна му кIулну ивкIми тIий.
Дяъви байбишиннингу Гьун­чIукьатIрал шяраву бивкIун бур хъинну итххявхсса жагьилтал, дуккавриву, багьу-бизулуву, балай-къавтIавриву.
Душман жулва билаятрайн ххяхханнин хьхьичI, 1940-ку шинал 17-мур сентябрьданий, Лакрал райондалул военкомат­рая лавгун ур ТIалхIат армиялийн цалва хушрайну, мунан ччай бивкIун бур аьраличунал пиша бугьан. Дагъвоенкоматрал му тIайла увккун ур Латвиянавун Мадона тIисса шагьрулийн. 1941-ку шинал март зуруйн ияннин къуллугъ буллай ивкIун ур микку. Мартрай ТIалхIатлул къуллугъ буллалисса полк, дивизиялущал, тIайла бувккун бур Литовский ССР-данин Колвария шагьрулийн, Баргълагавал (Восточная) Пруссиялул дазуй. ТIалхIат къуллугъ буллай ивкIун ур саперный батальондалуву (374 с.п. 128 с.д. 8-ой армии).
Май зурул цалчинсса гьант­рай ТIалхIат кьамул увну ур курсантну полкирал школалийн. Къанясивну бивкIун бур мунан цалва мурадирайн иян. Дяъви байбишин хьхьичI гьантрай муная дадачIан бувкIун бур ча­гъар: «Зезо, на дазуй ура. Дуниялгу щарай дур. Тия чулий тай бур, шия чулий жу буру. КунначIан кув пIапIрус кIиен дан лагару. Аммали ссайн укканссарав къакIулли, дуниял ххуйну да­къар». Га бивкIун бур ганачIату бувкIсса махъва-махъсса чагъар. Июнь зурул 22-нний, дяъви байбивхьуну цалчинсса ссятирдаву, немец ххявххун бур му усса погранзаставалийн. Му заставалун кумагран гьан бувну бур полкирал школалул курсантъталгу, миннавух ивкIун ур ТIалхIатгу. Цими курсант ивкIссарив га полковой школалий ттун къакIулли, амма гайннаяту сагъну ливчIун ур увагу 7 инсан. Миннал бувсун бур гайми цинявппа ливтIушиву. ТIалхIатлущал къуллугъ буллай, мува школалий дуклай ивкIун ур КIямашатусса Аймисайл ва ХIуруннул уссугу. Мува полкраву, химвзводрай, къуллугъ буллай ивкIун ур ТIалхIатлул цала дус Шабанов Аьлигу. Аьли луг­лай ивкIун ия миннах, му акъа­ссар куну Аьлихь бувсун бия сагъну зана хьусса курсантътурал.
Жул дадачIангу бувкIун бия «Пропал без вести» тIисса ча­гъар. Амма жул ниттил нинугу, нинугу вих бакъа бикIайва га акъашиврийн. Оьрмулухун, цурда сагъну дуссаксса ялугьлай дикIайва арснах, гьарца нуз тIиртIутари ТIалхIат уххансса ххай дура чайва.
Дада (ниттил нину) аьпалухьхьун ларгун махъ, 1974-ку шинал, кIул хьуна жун га мяйжаннугу сагъну акъашиву, захIматсса щаву дирну ясирну агьну ивкIшиву.
1974-ку шинал жучIан ув­кIуна Нальчикрай ялапар хъанахъисса жул гъанчу Мурадов ХIажимурад. Мунал бувсуна, цува Гъумукун най уна цама лаккучунащал, мува Нальчикрай яхъанахъисса, ГьунчIукьатIрал къурув бив­сса чIумал, мунал цIувххуна тIар: «Вин кIуллив Хизриев ТIалхIат?» — куну. Цал бувсукун га ниттил ссурахъу ушиву, бувсуна тIива цивппа лагерьдай архIал бивкIшиву. «Ххаллил­сса жагьил ия, амма захIматсса щаву дирну ия, жулва аьрал бувкIун, жу ххассал баннин, га къаливчIуна», — куну бия. Мукун тасттикь хьуна жула ни­ттиуссу акъашиву. Амма жуща кIул бан къавхьуна га цумур лагерьданий ивкIссарив. Уссу га ккаккан Нальчикрайн лавгун ия, амма га цува аьпалул хьуну акъая тIар.
Укун бяливчIун бия жул ни­ттиуссил – ТIалхIатлул оьрмулул ххуллу.
Хъинну талихI бакъасса ив­кIун ур ниттиуссу, къавхьуну бур дяъвилия зана икIан, къавхьуну бур цанма ччисса душ буцин, къаккавккун ур мунан цала арс.
Гьидаят Къушиева,
ш. ГьунчIукьатIи