«Ттула нава бахтти бусса инсаннан ккалли увара, цанчирча оьрмулул ххуллий ххуйсса, ххаллилсса бакъа халкь къахьунабакьайсса бивкIун тIий ттун», — тIий ур ттущалсса ихтилатраву вай гьантрай цалва оьрмулул 80 шинал юбилей кIицI лаглагисса, ца жулва миллатраву акъа, цайми миллатирттавугу чIявучин кIулсса ва хIурматрайсса Айдаев МахIаммад Айдал арс.
Ванал увкумуницIун навагу ххи буванна: сайки бусса оьрму, дакIнил ларсъсса ца касму язи дургьуну, ганин хас баву – му мяйжаннугу бахтти-талихI бусса иш бухьунссар.
Залму АьбдурахIманова
МахIаммад Айдаев хIисав хъанай ур Дагъусттаннал хлебопродуктрал аралул цIакьсса гьану бивзминнавасса ца яла хьхьичIунма. Цува зузиссаксса хIаллай (40 шинал мутталий) цIу-цIусса предприятияртту, заводру, элеваторду бувну, миннуя республикалун чIалансса мюнпат букIлакIи бувну бур ванал.
МахIаммад Айдаев «Дагестанхлебопродуктрал» каялувчисса 1981-1996 шиннардий бувну бур, Ухссавнил Ккавкказнаву ца яла хъунмасса, Шамхаллайсса ччатIул сурсатирттал комбинат. Мукунма Буйнакскалий ва Хасавюртлив бувну бур завод ва элеватор, Къизлардай – комбикормалул завод. Вайми-вайми шагьрурдай ва районнайгу бакьин бувну, цIубуккан бувну бур заводру ва гьарахъалтту. Ванал каялувшиндаралу бувну бур Къизилюртлив Дагъусттаннай цалчинсса ххяххиялул нагь лази-лакьи (переработать) дувайсса завод ва ацIвахъул ччатI шашайсса идарартту. МахIаммадлун пахру бансса затну циван къадикIави райондалийсса щархъан мюнпатну зузисса Ккулувсса гьарахъалу.
Дагъусттаннай зун ивкIун цаппара хIаллава СССР-данул ччатIул сурсатирттал министерствалул МахIаммад зун тIайла увккун ивкIун ур УзбакIнал Бухарнавун, тиччагу – Навои шагьрулийн. Микку дурсса хъуни-хъунисса давурттахлу ванан дуллуну дур медаль «За доблестный труд».
Республикалул ччатIул сурсатирттал аралуву бивхьусса захIматрахлу МахIаммад лайкь хьуну ур чIярусса наградарттан. Ванан дуллуну дур ЗахIматрал ЯтIул Ттугълил орден, «Ветеран труда» медаль ва ДАССР-данул Верховный Советрал, Госсоветрал ва ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал чулухасса ХIурматрал грамотартту. Мукунна ванал хIалал дурну дур «ДАССР-данул промышленностьрал лайкь хьусса зузала» тIисса цIагу.
Ванал цIа чирчуну дур Ккуллал райондалул хIурматрал луттирайгу. 1991 шинал МахIаммад Айдаев увчIуну ивкIссар Дагъусттаннал Верховный Советравун Ккуллал райондалул чулухасса депутатну. ХьхьичIунсса, за кIулсса пишакар ва гьунар бусса каялувчи хIисаврай, хIукуматрал хъуннасса вихшала дирхьуну, цимилагу тIайла увккун ивкIссар совет делегациярдавух чил хIукуматирттайн: Японнавун, Италиянавун ва цайми билаятирттайн. Американал Ухссавнил Дакота штатрайсса Къалмул институтравун стажировкалий тIайла бувксса жула шихасса делегациялул бакIчинугу гьан увну ивкIун ур ва.
МахIаммадлул укун яргсса ва жаваблувсса захIматрал ххуллул дайдихьу тIурча къабигьасса шачIанттуя хьуну дур.
Увну ур ва 1936 шинал майрал 27-нний ЧIяйннал шяраву. ОьрчIшивугу ларгун дур ванал ппу Айда зий-занай ивкIсса Орджоникидзелий (цIанасса Владикавказрай). МахIаммадлул нину-ппугу, ЧIяйннал шяраву бакъа, чIахху-чIарахсса щархъавугу, Дагъусттаннайгу цIа ларгсса, махъ нанисса, цалла хъус-кьини дусса тухумирттал халкь бивкIун бур. Революция дирхьуну, Совет хIукумат цIакь хъанахъисса шиннардий ниттил буттаща къатригу, аьрщи-хъусгу зерххуну, цувагу аьщун ивзун ур. МунацIун – гъан-маччаминнавасса цаймигу. Къабигьасса оьрчIшиву диркIун дур МахIаммадлул. Хаснура 1941 шинал, хасъсса къуллугъирттал агентътурал ва «тройкалул» ппугу увгьуну, Дянивмур Азиянавух тихунай гьан увну мукьах. Ва акъасса, кулпатраву ялагу бивкIун бур уссурвал: Ибрагьин, ХIажи-Муси, Аьли, Казим. Вайннал нину Тамари лирчIун дур мюрщисса оьрчIащал немецнал душмантал бухкIуллухун бивсса Орджоникидзелий. Айдахъал кулпат бакъасса, тих ялагу чансса къабивкIун бур шяравассагу, вайннал маччассагу – сайки зувияксса инсан. МахIаммадлун, цайминнал буслай бакъача, цанма ккавккун бур дяъвилул зулмугу, ккаши-мякьгу, ккуллардал щавурду дирсса аьзаврайсса халкьгу. Шагьрулул дяних нанисса Терекрал ца зуманий жула ЯтIул Аьрал бивкIун бур, тамур зуманийгу – душмантал. Грозный, Беслан ва цаймигу шагьрурду немецнахь буну, муххал ххуллурдугу лавкьуну, Дагъусттаннайн бачин ччай, бачин къахъанай ливчIун бивкIун бур. Оржоникидзегу кьабивтун, цаппара хIаллай Ингушнал Базоркино тIисса шяраву окопирттаву яхъанай бивкIун бур, жула шихунмайсса ххуллурду тIитIиннин. Базоркинолий ялапар хъанай ивкIун ур вайннал буттал дус. Мунал вай ялун бияннин, окопругу дурккун, цин лархьхьусса хIадуршинна дурну диркIун дур. 1942 шинал, тикку-шикку бацIлай, бизлай, чIявусса бакIрачIангу бувкIун, ахиргу Тамари оьрчIащал ЧIяв бувкIун бур. Мура шинал МахIаммадгу ЧIяйннал школалул цалчинмур классравун лавгун ур. Ябувну ур хIакьинусса кьинигу цала дакIниву цахьра дарсру дирхьусса, миннуцIун ххуйсса тарбиягу дуллусса гьарцагу учительнал аьпа, миннацIун бавхIусса яла чаннами ва хъинми асарду. ЧIявучин кIулссар ЧIяйннал школа Ккуллал райондалий цIа ларгсса, хъинну сий дусса школа бивкIшиву. Шичча бувкссар жулва миллатрал бур кусса, гьарцагу аралуву хьхьичIунминнавухсса чиваркI, хъами. Вайннавух – мусил медальданущал дуккаву къуртал дурсса МахIаммад Айдаевгу. Ккуллал райондалул щархъаву 7 класс къуртал бувсса оьрчI-душру тани ЧIяйннал школалийн дуклан бучIайсса бивкIун бур. Шикку бивкIун бур вай оьрчIансса интернатгу. МахIаммадлущал архIал дуклай бивкIун бур жунма цинявннан кIулсса Киров Султанов, Гьарун ХIасанов, Сулайман АхIмадов, Ссугъури Увайсов ва цаймигу. Школагу къуртал бувну, МахIаммадлул хиял бивкIун бур Москавлив ВГИК-равун (Всероссийский государственный институт культуры) уххан гьансса. Школалий дуклай уна, ва ивкIун ур гьарца дувайсса мероприятиярттавух, концертирттавух, художествалул самодеятельностьравух гъирарай гьуртту шайсса, мунил гьавас бусса оьрчI. ЩихькIуй цикIуйгу къабувсун, тIайла бувккун бур ВГИК-равун цалва чагъарду. Тайнналгу, учIайхту, собеседованиегу дурну, кьамул анну, нану тIисса жаваб дуркIун дур. Му ппурттуву, Бухарнал пединститутгу къуртал бувну, уссу Аьли зий ивкIун ур Ваччав райОНО-рай. Я ниттих, я уссихгу вичIи къадирхьуну, тихун ачин сукку хьуну ур МахIаммад. Шилу МахIачкъалалив «Дагвинтрестрал» хъунаману зий ивкIун ур Абакаров Ибрагьим-Халил, ванал ниттил ссурахъу. Ниттил, жул тухумраву балайчитал, артистал къабивкIссарча, ва ттул арснал аьжаивсса хаварду буслай урча, мунал бакI-магъ дува тIисса чагъар гьан бувну бур ссурахъичIан. МахIаммадгу Москавлив нани ххуллий Ибрагьим-ХалиллучIа авцIуну ивкIун ур. Гагу ссурахъил арс хъин итлай, цалва предприятиярттайх, тичча-шичча уккан уллай, цала даврищал кIул уллай занай ивкIун ур. Ми гьантрай, мачча оьрчIал медаль шюшлай ура куну, Ибрагьим-Халиллул хъамалу оьвкуну , ваначIан бавтIун бивкIун бур ванал дустал: Совминдалул хъунама Шамхалов Шахруттин, муххал ххуллул хъунама Зарасов Ибрагьим, шяраваллил хозяйствалул министрнал хъиривчу Амиров МахIаммад, сельхозинститутрал хъунама Маммаев Даниял. Микку тIурча, ВГИК-равун чагъарду буллусса чIаважагьилнай аьй-бювкьугу дурну, миннал машвара бувну бур МахIаммад тIайла уккан Москавуллал пищевой институтравун, технологиялул факультетрайн. Чичин увну аьрзагу, тихсса цала дуснайн ва оьрчIал бакI-магъ дува тIисса чагъаргу чивчуну, ниттил ссурахъил МахIаммад цаппара хIаллава Москавлив поездрай тIайла увккун ур. Му диркIун дур школа къуртал бувсса 1953 шин. МахIаммадлун оьрмулул дахьра 17 шин хьусса, Москав тIий баярча бакъа, билаятрал хъуншагьрулул багьу-бизу къакIулсса зунттал жагьил щала сивсунугу акъахьунссия. ХIасил, дуклан ивкIун ур Москавуллал пищевой институтраву. Сайки ца дачIи шинава цува кунасса оьрчIая кIул хьуну бур цаятува, «винодел» акъача, «зерновик» (студентътурал мазрай зерновой отделданий дуклакими) хъанахъишиву.
Му хIалатраву ВГИК-равунгу уххан къаивтсса МахIаммадлул, сси-ссигу бивзун, ЧIяв чивчуну бур: «Уссу Аьлий! Лажинни, гьарайзу хьун, ххюра шинай Москавлив ккалан тIайла уккан аьркинссияв на? Миккува му жула щарнил гьарахъсса МахIаммадачIа ивтссания, ца-кIива зуруй лахьхьинссияхха ва пиша», — тIисса, хъинну пашмансса ва сси-къащилийсса чагъар. Чагъар бучIаврищал ниттил оьвкуну бур ссурахъийн, чун тIайла уккав арс, тIий. Яла МахIачкъалалия Ибрагьим-Халил увкIун, ректорнахь ци миннат барчагу, мусил медаль дусса МахIаммад «зерновиктурал» дянива «виноделтуравун» утан гьич рязи хьуну акъар. Институтраву МахIаммад яла хIарачат бусса, итххявхсса, жаваблувсса студентнан хIисавну ивкIун ур. Дуклакиссаксса хIаллайгу ва гьуртту шайсса ивкIун ур вузраву дуллалисса гьарица давривух, художествалул самодеятельностьрал мероприятиярттавух. Школалийва бивкIсса хиялданул увцуссияв, ягу «зерновик» ушивриясса къащилул увцуссияв, гивун буллусса цалва чагъардугу багьана бувну, МахIаммад ВГИК-равунгу лавгун ур. Гикку «Они были первыми» тIисса, цивугу актер Марк Бернес гьурттусса кинорал съемкарду най ляркъуну дур. Ва ивкIун ур МахIаммадлун ца яла ххирама балайчигу. Га кинораву мукунма гьурттуну бивкIун бур Михаил Державин, Геннадий Юмматов тIисса актерталгу. Режиссернал кумагчинал, массовкалуву ца пIапIрусгу тIисса зузалану гьуртту хьуннав, куну цIувххуну бур МахIаммадлухь. Вагу, ххаригу хьуну, рязи хьуну ур. Вана укун, чансса бухьурчагу жагьилнал хиял-мурадгу дузрайн бувккун бур. Съемкарттавух гьуртту хьусса кьини ванан дулайсса диркIун дур шанна къуруш. Стипендия бакъа цамур цичIав къадиркIсса студентнан вайгу, гьай-гьай, оьккину къалякъайсса диркIун дур.
1958 шинал институтгу къуртал бувсса, МахIаммад тIайла уклан бивкIун бур Дянивмур Азиянавун. Жула Москавливсса муданасса вакил Марк ХоджаевлучIан лавгун, цув Дагъусттаннайн тIайла уккира, куну бур. Му чIумал тикку ивкIун ур Дагъусттаннал Совминдалул председательнал хъиривчу Зулпукьаров. ХIасил танайхчIин, МахIаммад тIайла увккун ур Щурагьсса ччатI шашай предприятиялийн хъунама инженерну.
Цаппара хIаллава МахIаммад Москавлив лавгун ур аспирантуралувун уххан. Тиккугу, цирив ца иш багьана хьуну, дуклан уххан къавхьукун, билаятрал ЧчатIул сурсатирттал министерствалул ва тIайла увккун ур, ялув кIицI лавгсса куццуй, Дянивмур Азиянавун цал — Бухарнавун, хъирив – Навоилийсса ччатIул продукциялул предприятиярттай зун.
Ванаяр хьхьичI хъунама уссу Аьлигу, хъирив Казим тIима уссугу, яла вагу тихун лагаврил хъунмур мяъна-мурадгу — танмихI лахъан Дянивмур Азиянавун гьан увну ивкIсса цала буттал бакIрачIан ци бувкIун бурив ххал бан лагаву диркIун дур. КIул хьуну бур ппугу, танива инжит хьуну, циняв ца кIанай буччайсса бивкIсса цIарду дакъултрал хIатталлив увччуну ушиву. Цувагу, цукунчIавсса тахсир къабивкIшиву тасттикь хьуну, реабилитироват увну ур 1958 шинал. Ппу реабилитироват увшиврул чагъаргу МахIаммадлул цала хъаралу жипливусса чагъардавух бивхьунма бикIайсса бур. Цувагу хъинну хъунмасса пахрулий ва барчаллагьрай ур цала ЧIяйннал ва щалагу Ккуллал райондалул жяматрайн такIуй цала буттал, буттал буттал ва ниттил буттал чулухунмай щилтагъсса махъ къаувкуссар тIий.
МахIаммадлул цала кулпат Зумгьурижатлущал, хъунигу бувну, чивун буккан бувну бур кIия арс ва кIива душ –ХIажимуси, ХIажимурад, Мариян ва Эльвира. Вайннаягу бивзун бур МахIаммадлул дакI ххари дуллалисса, цалла щалла аваданшиврун ва хъус-ххазиналун ккаллийсса 8 оьрчIал оьрчI ва цала аьзизсса ниттил цIа дирзсса Тамари тIисса ца душ.
Оьрмулул 80 шин хъанахъисса юбилейрал хъирив МахIаммадлул кулпатраву ца цамургу, ваниярдагу къачIирисса дата ялун най дур. Хъиривмур зурул 6-нний МахIаммад ва ванал кулпат Зумгьурижат цачIу ялапар хъанай 50 шин хьун тIий дусса дур.
Вай кIирагу цаннияр ца ххаллилсса юбилейрдугу барча дуллай, чIа учин ччай бур Айдаевхъан цIуллу-сагъсса ва лахъисса оьрмурду, оьрчIая, оьрчIал оьрчIаясса тирхханну ва дакIнийцири мурадру бартлагаву.