Ттуккул цIу ва ттуккул нис

Караматсса дур жула лагма-ялттусса тIабиаьт. Караматсса бур мунил жунма буллалисса неъмат. Му неъмат жува, лакралгу, цайминналгу цукун ишла буллалиссарув кIул баву – мугу къулагъас къадансса зат бакъар.

На бусанна жула лагма-ялттусса ххяххиярттая ттунма кIулсса цаппара затру. Умуд бур на къабувсмур лакрал аьрщигу, му аьрщарай думургу (ххяххиярттугу, заназимургу) ххираминнал цалагу ххи банссар тIисса. На айишинна цинявннан кIулсса ттуккулцIия.
Ва кьанкь нахIусса уртту – хъинну машгьурсса ххяххияр. Оьруснал ботаниктурал мунийн «чабрец» учайссар. Мунил хъуни бакъа, ххявхсса къатIри гьарца шинах цIулагайссар. Найрдал нарза ласавривугу мунил хьхьичIунсса кIану бугьлагьи­ссар. Ттуккул цIу тIутIайх бивчуну бикIайссар лахъисса хIаллай – июльданул дайдихьулия байбивхьуну, ссуттилнин.
НицI дулайсса ттуккул цIу ххуйну кIулну бивкIссар бухзаманнул грекнал найрдангу, ттуккул цIугу миннал захIмат ххирашиврул лишандалун ккалли байсса бивкIссар.
ТтуккулцIил хIурмат цайми халкьуннавугу бивкIссар, дянивми ттуршукурдай рыцарьтурал цала шарпру чIюлу дай­сса диркIссар ттуккулцIил ва найрдал сурат дурсса гулаватилий. ХьхьичIазаманнул славянтурангу ттуккул цIу бусравну бивкIссар. Ххачпараснал дин дишиннин хьхьичI га мубараксса (культовые) ххяххиярттавун бувтун бивкIссар. Кьурван байни цIаравун ттуккулцIил кацIгу бутайсса бивкIссар. Ччучлачини ганил кьанкь ххуйсса пуркIу булайсса бивкIссар – фимиам, ссавруннайн гьаз хьурча, залтурал кьурван кьамул бувшиврун ккаллину бивкIссар. ТтуккулцIил пуркIу бичаву дарувран ишла байсса бивкIссар махъппурттувугу халкьуннал медициналуву. ЦIанагу гьартану ишла дуллалиссар ттуккул цIу щара лавхъсса щин (хханхха цIуцIийни, дук­ра буз къа­хъанахъийни, ччаруллив ххуйну зузи бан ва м.ц).
Ттизаманнул медициналуву ишла буллалиссар ттуккул цIу. Мунил экстракт духлахиссар цинявннан кIулсса пертусин тIисса дарувравун.
Хъинну ххирасса эфирный аьгъушиву гьарзасса дуну тIий, ттуккул цIу ишла байссар кьанкьду уртту хIисаврай дукралувугу. Му журалул ххяххиярттал аьм­сса цIану хъанахъи­сса махъ «тимьян», «тимус» грекнал мазрая таржума хъанай бур «гуж», «авкьат» тIий. Инсаннайн биян байсса асар гьануну лавсхьун­ссия му цIа дизайни.
Лакку мазрай му ххяххиялул цIа цукун лярхъуссарив ттун къакIулли. Бюхъай жула бу­ккулт­­рал бусан цанна кIулсса ххяххиярттал цIардая ва ми ляхъаврия.
Масалдаран, аьжаив бизан­сса бусала бур узулликри (зверобой) тIисса урттуя. Кьуват бу­сса жанавар кьанив тIуркIу буллай бивкIун бур. Ганих кьюлтIну уруглагисса авчи авли уккан сикъаслай ивкIун ур, цума ххув хьувив къакIулну. Цакуну жанавар хъахъисса тIутIивгу дусса лахъ дакъасса урттуйн къеп тIун бивкIун бур. Яла, лахъну вевгу увкуну, багьну бивкIуну бур. Танияр махъри тIар та личIину якъабацIайсса урттуйн «зверобой» (жанавар буту) тIисса цца­хханнусса цIа дирзсса.
Ми хавардал, гьай-гьай, му урттул гуж хъиннува хъун бувну бур. Амма мурлу къалевкьун, лах къабизай. Элмулулгу, оьрмулулгу чIалачIи бувну бур узулликкурттал жанаварданийн бургъил тIинттал биян байсса асар гужлан байшиврий. Му ххяххиялул яла зарал бияйми ичIаллил ризкьилува бусса бур ятту. Пигмент бакъасса бурчу (хаснува вичIай, иттал кьалакьай, кьацIлил лагма), ххалавух дириярчагума, узулликкурттал хъинну ччуччи байсса бур, яла гай кIанттурду буруххайсса бур. Къашай хьусса хIайвант дунияллия арх буцай­сса бур, гайннун зурзу булайсса бур, илтIа шайсса бур. ЦIансса ппаллаву къашавайсса хIайвант ччяни сагъ лагайсса бур.
Узулликкурттая инсаннан дуссарив нигьачIаву? Юх, да­къассар. Халкьуннал медициналуву мунийн учай «99 азарданунсса дарув» увкуну. Узулликри универсалсса (гьарца азарданун бучIисса) дарувран ккалли дайссар. Мунил цIагу къазах мазрава ларсъссар тIий бур, тайннал мукъул «джеранбай» мяънагу «щавурду хъин дувур» тIий. Халкьуннаву му уртту цайминнувух хIала (сбордаву) ишла дайссар: цIумуву, ххюттуву тIааьндакъашивуртту дуний, ттиликIрал, къюкIлил азарданун, дурухлу дуний. Ссуку дур­сса, дахьа рирттусса узулликри щавуй, цIун хьусса кIанттурдай дишайссар. Ми ишла дайссар ранг дуккан дангу. ТIутIул дай­ссар хъахъисса ва щюллисса рангру, кьяртая ва чIапIая – чаннану ятIулсса ва ятIулсса.
Вай кIицI ларгсса уртту ишла дайссар лакралгу, цайминналгу. Амма личIишивурттугу дур. Цал на Ураллай къавтIилуву шагьнал лачIал оьрчилу къюш дуллалийни, ца кIанттулчунал ттухь цIувххуна: «Ина ци дуллалиссара?». На буслан ивкIра жула шагьнал лачIа цукун гьартану ишла байссарив. «Жу ми так гъаттаран бишинни ххяххан байсса», — увкуна ттухь. Мукунма учин бучIир ттуккул нисираягу. Цайми халкьуннал ми яла деликатесми дукралун ккалли дай, лакран тIурча ми ишларагу къадай. Белок миннуву дикIувунияр кIилийну чанну бур. Аьгъушиву тIурча дикIувунияр ацIлийну чансса дур. Ттизаманнай кIул бувну бур цуксса зарал буссарив инсаннал чурххан аьгъушиву чIярушивруя. Мунияту ттуккул нисру дукавриву мюнпат хъунмасса бур. Ттун къакIулли лакрал ттуккул нисру циваннив къадукайсса. Ислам кIулминнал буслай, Кьурандалуву ми дучIи къадаврия цичIав бакъар. Загьру буми ттуккул нисру тIурча жучIара ххяххайми так ца жура бур – бледная поганка, му дучIиминнуя личIи даннив захIмат къашайссар.
Ца зат ялагу. ЖучIара ххярагу ххяххайссарив ттуккул нисру? Ххяххайссар! Бурги суратрайсса ттуккул нисирах (гриб — дождевик), мунил кIушиву – 7 кг. ва 200 гр. дур, му цурдагу ляркъуну дур дукIу ГьунчIукьатIрал ва КIямашрал дянивсса лух­ччиний. Га кIира кьини канай бивкIун бур.
Р. Къардашов
«Илчи», 1999 шин, ноябрь