Тарбиялул ва кIулшиврул чани

40-2016_2Лакрал райондалийсса ГьунчIукьатIрал дянивмур даражалул школалул чIярусса шиннардий каялувшиву дуллалисса «Дагъусттан Республикалул лайкь хьусса учитель» Къушиев Маликлущалсса ихтилат.

Бадрижамал Аьлиева
ЧIунну ци даххана хьурчагу, жула оьрмулувун циксса чIярусса цIушиннарду духхарчагу, цинявппагу пишардаву учительналмур пиша личIлай бур яла бусравмур, яла захIматмур, яла жаваблувшиву хъуннамур пишану. Нитти-буттая ливчуну махъ инсаннал оьрмулулгу, элмулулгу гьану бизлай ур учительнал, му гьану цуксса цIакьсса бурив, муксса тIайласса бур оьрмулул ххуллугу. Гьамин, инсаннал оьрмулувусса чIявусса затру хъар хъанай бур мунайн image001бакIрайн багьсса учительтурая. Учительнал увкусса хъинсса, дакI дансса мукъул оьрчIай хъару ххяххан дурну, мунаву цала гужрайнсса, бюхъу-гьунарданийнсса вихшала цIакь дувангу бюхъай, хатIалий, мугъаят акъа учительнал увкусса оьсса мукъулгу бю­хъай оьрчIаву дуккаврихсса гъира, хъинмунийн-ххуймунийнсса хъит бунийва леща-лекьа бувну кьабитангу. НахIакь дуван увкуну бакъархха ччянива грекнал философ Плутархлул, дуклаки оьрчI – му лахъан аьркинсса факелли куну. img_1919Му лахъангу, пущу-пуркIу тIутIи къаувна, ягу лева левщун къаличIанну, бюхъайсса так Занналва учительну ляхъан увманащари, хIакьсса учительнащари. Мукунсса учительтал чан­сса бакъар Лакрал райондалий­сса ГьунчIукьатIрал дянивмур даражалул школалул коллективраву. ОьрчIан лайкьсса кIулшиву ва тарбия дулавриву ва школалул лайкьсса кIану бугьлай бур Лакрал райондалул школарттал дянивгу, аьмну республикалул дуккаврил идарарттавугу. Му школалий чIярусса шиннардий каялувшиву дуллай ур «Дагъусттан Республикалул лайкь хьусса учитель», «Аьрасатнал Федерациялул аьмсса кIулшиву дулаврил бусравсса зузала» Къушиев Малик МахIаммадович. Учительнал кьинилул хьунийн жул дянив хьунни хъун бакъасса ихтилат.
img_1905— Малик МахIаммадович, зул школалул учительтал ва дуклаки оьрчIру ва гъинттул бигьалаган респуб­ликалул кьатIув лавгунни. Му хъинну тIайласса ша бухьунссар. Цанчирча, ххуйну зуншиврул, ххуйну бигьалагангу аьркинссар тIун бикIайхха.
— Жул школалул коллектив ларгсса гъинтнил каникуллай лавгссар бигьалаган Къабардин-Балкьарнавун, ХьхьинякI бярдайн (Голубые озера), Эльбрус зунттуйн. Лаккуява бувгьуну машинартту, ца кьини бувкссар шярава кIива группа – ца Эльбрусрайн, вайми – нину-ппу, учительтал ва дуклаки оьрчIру – ХьхьинякI бярдайн. Эльбрус ххуй бизангу хъин сававну хьунни на хьхьичIсса шинал Зиябуттин ХIажимирзаевлущал лагаву му зунттуйн. Ччан бивкIуна махъминнангу му ххуйшиву кка­ккан дуван. Ккавкказнал зун­ттурдал жул дакIурдиву хъамакъабитайсса асарду кьабивтуна, жувагу зунттаву лявхъусса агьлу бунува. Зунттул бюхттулшивриясса махIаттал-хIайран шаву ттигу лагь хъанай дакъар. ХьхьинякI бярдайн лавгмур группагу ххуйну бигьалавгшиву бувчIуна хъирив кьини жу вайнначIан бувкIукун. Ши­ккугу бувчIру щинавун. Га ца бярнил куртIшиву ххал дуллай лякъин къархьуна, мукун куртIсса бияхха.
— Ларгсса дуккаврил шин зул школалун цукунсса хьуна, ЕГЭ-рдал хIасиллу цукунсса дия?
image003— Ларгсса дуккаврил шинал оьрчIал дуккаврил даража лахъ баврил, тарбиялул даву ягин даврил ххуллий тамансса давуртту дуван бювхъунни. Га шинаву гава класс­раву ливчIсса цаягу оьрчI къавхьунни. Хасъсса комиссиярттал ва органнал сияхIрайн, учетрайн лавсъсса дуклаки оьрчIругу ба­къассар. Райондалул ва республикалул лагрулий дуллалисса олимпиадарттавух, конкурсирдавух, мукунма цаймигу бяст-ччаллавух гьуртту хьуну, жул школалул дуклаки оьрчIал бувгьунни хьхьичIунсса кIанттурду. Мукунна хьхьичIунсса гьурттушинна дувайссар оьрчIал спортралми иширттавухгу.
ДукIу 11-мур классраву дуклай уссия 7 оьрчI, миннавату ца душнил мусил медаль ларсунни, вайми оьрчIругу, ххуйну ЕГР-дугу дуллуну, бувххунни цала язи бувгьусса вузирдавун. Вайннал кIану бувгьуну, гьашину 11-мур классравун бувкIсса оьрчIругу нигьабувсун бакъар ЕГЭ-рдая, дакI дарцIуну бур лайкьну духIан бюхъантIишиврий цащара ми экзаменну.
Хъинну ххуйсса мероприятие хьунни ларгсса шинал «Кунаки» («Хъамал») цIанилусса, жул ва Ахъу­шиял жяматирттал дянив, хъинну хIазну ва хIала-гьурттуну. Мукунма, дуклаки оьрчIал нитти-буттал сипталийну, оьрчIру лавгссар республикалул итталун багьансса кIанттурдайн экскурсиярдай. Щала школа бивссар МахIачкъалалив Санкт-Петербурглив ялапар хъанахъисса художник Арсен Къардашовлул выставкалийн. Гьаннайсса, жул оьрчIру анжагъ ца дуккаврийну гьашиву дуллай бакъассар, лахъсса искусствалущал кIул хъанай, спортравусса цала бюхъу-гьунарду ккаккан буллай, цайми-цаймигу давуртту дуллай буссар.
Учительтурал коллективрая тIурчаннив, школалий зий бур гьарцагу дарсирал специалистътал, миннаву 19 учитель ур ларай­сса кIулшиву дусса, 4 ур хасъсса дянивсса кIулшиву дусса. Миннаву 5-ннал дур ларайсса квалификация, 11-ннал – цалчинмур категория. Укунсса учительтурал кад­рардащал, ттул пикрилий, ттизаманнул кIулшиву дулавричIансса тIалавшинну щаллуну биттур дуван, обществалул ва нитти-буттал умудру щаллу буван бюхъанссар.
— Цукунсса хьуна дуккаврил шинайнсса хIадуршинна?
— Каникуллал чIумал школалий ххуйсса ремонт дурссия Къабардин-Балкьарнавунсса аьр­ххилий букканнин. Амма жул дакIнил ххуйсса хIал, настроение ялтту гьан къаритан кунна, июльданул 1-нний чявхъа-гъарал ларчIун, хъунисса микI бивчуну, шяраву­сса магъив циняв ппив-ххив дурунни. Мукунна школалул къатралмур магъигу. Ва иширал ялув школалийн бувкIуна райондалул хъунама Юсуп МахIаммадов, райондалул УО-рал начальник Явсупи ХIамзаев, МЧС-рал зузала Надир ХIасанов. Райондалул администрациялул бакIчинал най буна увкуна, анаварсса мутталий магъи дакьин дувансса ххуллурду лякъинну куну. Барчаллагь Юсуп ХIамидовичлун, аьркинсса материалданул хъирив увксса, жула Марат Илиясовлунгу – диялсса мах дуллусса, Явсупи МахIаммадовичлун ва Надир Уцумиевичлун, ва ишираву бакIцIуцIаву дурсса. Утти зузалт­ращалгу анаварсса чIумуй хIакъи-хIисав дуварча хъиннува ххуйну бикIанссия.
Дуккаврил шин дайдишиннин магъи цIунил даркьуну, школа хIадур бувсса зузалтрангу барчаллагь: Рамазанов Абакардун, Къарагишиева Савдатлун, МахIаммадова Аминатлун, Рамазанов Билаллун, Къарагишиев Къарагишин. ЧIявуссаннал маслихIатру бунни циксса тахта-мяр бищун аьркинссарив, амма ца Кьурбан-Аьли Ибрагьимов увкIун, даврийну кумаг бунни. Ванангу барчаллагь.
— Махъсса ппурттуву арцурду кьуркьуну, харжру ссуссукьу хьурчангу, давумур цурда захIмат хьунни хIукуматрал давурттай зузиминнан…
— Мяйжаннугу, кIулсса зат бур, гьарцагу аралуву, отраслилуву чIяву хьунни чагъарду, ялув бацIаву, отчетру. Дувансса давур­ттал аьдад лап хъунна хьунни, миннуясса тIалавшиннугу лахъ хьунни. Чувнияргу школардай чIяру хьуну дур «чара бакъа», «хъинну анаварну» дуван аьркинсса, школалул буржирайн хъар дакъасса конкурсру, акциярду, сочиненияртту, фестиваллу. Ми давурттал, жул, учительтурал, чIун зехлай, дуцири нервардацIа, гужирдацIа буллай буру, инжит буллай, оьрчIах, дарсирдах дуван аьркинсса къулагъас цайми давурттайн дурган дуллали буллай. Ва кIанттулгу дуккаврил даража лавай буллай бакъар: классирттаву ур ххю-ххюя, рях-ряха оьрчI, миннаву хьхьичIунминнан, итххявхминнан багьлай бур гьарца мероприятиялувухгу гьуртту хьун, амру биттур баншиврул. Мунищала архIал кIулшиву дулаврилмур программагу чIири-кутIа дуллай бакъархха, ягу ЕГЭ-лул кьарал чан хъанай дакъархха.
— ЦIуну дайдирхьусса ду­ккаврил шинайн ци умуд­ру бур?
— ЦIусса дуккаврил шинавугу цIушиннарду, реформарду дикIантIишиврийн щак бакъар, цуппагу цIусса министргу ивтсса кIанай. КIулшиву дулаврил сис­темалун мюнпатсса, учительтурал захIматрал кьадру кIулсса укканхьуви. Ххуйну хьунссия кIулшиву дулаврил ва элмулул министрнал дуккаврил пландалуву гьарза дарчан математикалул, физикалул, химиялул, биологиялул, захIматрал дарсру, зана дарчан черчение ва астрономия. Бухьурчан спортзал, саргъунсса майдан, физкультуралул дарсирал пишакар – лахьхьин баймур кIира ссятрайгу лахьхьин буван­ссар, ссятру чIяру даврия ци кумаг хъанахъиссар. Цукун чIяру дай­ссар учирчан, обществознаниелул, Дагъусттаннал халкьуннал культуралул ва аьдатирттал, дагъусттаннал историялул дарсру лап чIяру дурну дур, ми дублировать хъанай дур, миннуясса мюнпат чансса бур.
Учительталлив, ссахчIав къабурувгун, уттинин кунма, ттиния тинмайгу дакIнийхтуну зунтIиссару оьрчIан кIулшиву ва тарбия дуллай.
— Барча зул пишакаршиврул байран, Малик МахIаммадович! ТIайлабацIу баннав вания тинмайгу зу дуллали­сса гьарцагу давриву.
— Барчаллагь.