Ппухълуннал тарихрал кюру

osto_10Лакрал байтагъну бушивруцIун щалва Ухссавнил Ккавкказнаву хъунмасса машлул центр хIисаврай машгьурну бивкIсса Гъумучиял тарихрая кIул бан ччай къачансса бучIай щалвагу Аьрасатнавасса туристал. Цалчинма-цалчин миннал цIуххай музейрая, цанчирча тарихрал щалва хазна миву буну тIий.

Зулайхат Тахакьаева
Дагъусттаннал паччахIлугъ­рал цачIун був музейрал Гъумуксса филиал тIивтIуну бур 1985 шинал март зурул 1-нний ДР-лул Культуралул министерствалул хIукмулийн бувну. Мунил хъунаману зий ивкIун ур муниннин Лакрал райисполкомрал хъунаману ва Гъумучиял школалул директорну зий ивкIсса ХIалим Батиров.
ЦIубутIуй музей бивхьуну бивкIун бур Гъумучиял Хъун мизитраву. Замана баххана хьуну, инсантал диндалийн лажинну кIура баллай байбивхьуну, мизитравун занан бивкIукун, экспонатру дирхьуну дур аптекалул ца бачIвасса къатлуву. Тиччагу Буйнакскаллал усру дай фабрика лавкьукун, дизан дурну дур тивун. КIанттая кIанттайн ласлай, экспонатру цин лар­хьхьусса даражалий ядангу къабигьану бухьунссия, миннува дачIи дакъара хьуну дур, дачIигу зия хьуну дур.
2001 шинал Совет Союзрал Виричу Муса Маннаровлул цалла къатри музейран дуллукун, ДР-лул Культуралул министерствалул гиву дагьайсса ремонтгу дурну, экспонатру гивун дизан дурну дур. Амма чIярусса яла язими экспонатру дакъа хьуну дур ччянира, КПСС-рал бюрорал хIукмулийн бувну, школардал музейрдал экспонатру республикалул музейрал Гъумучиял филиалданул фонд сакин бан дуллусса чIумалла. Ми экспонатру, музейрал зузалтрал бусласаврийн бувну, биялсса мутталий дирхьуну диркIун дур райкомпартиялул кабинетир­ттаву. Тичча къадуркIун дур Гъумучиял музейравун.
— Музей – му бур чIумул яла анавармур машина, цил кумаграйну лавгмунивун ва бучIантIимунивун бурган бюхъайсса. Му аьпалул къа­ттар, кьюлтIмур ва ссигъамур ябуллалисса кюрур. ХIакьмур чIалачIисса инсаниятрал ярур. Гьар кьини ужагърай ишла дуллалисса кьай-кьуйлуву, ла­ххиялуву, канил давурттаву ттуршукурдал куртIшиврува жунма баллай бур ппухълуннал чIурду. Му чIуних вичIилий жунма лахьлай бур ларгсса ттуршукурдал тарих. Му тарихрал материал культуралул хазна батIавриха ва ялун нанисса никиран ябавриха зий бур музейрду. Миннувасса цар Гъумучиял музейгу, — тIий бур Совет Союзрал Виричу Муса Маннаровлул цIанийсса Гъумучиял музейрал директор Бадиулжамал Мусиева.
ЦIанасса чIумал Гъумучиял музейраву дирхьуну дур хьхьичIазаманнул зун­ттал багьу-бизу ккаккан буллалисса 1500 экспонат. Дур Гъази-Гъумучиял хантурал, щайх Жамалуттиннул, СССР-данул Социалист ЗахIматрал Виричу Гъази Ххинчаловлул, СССР-данул паччахIлугърал премиялул лауреат Амир Амаевлул ва цаймигу лакрал цIа-кьини бюхттул дур­сса ватанлувтурал суратру.
Революциялул хьхьичIсса тарихрал залдануву гьарта-гьарзану дирхьуну дур тарихрал ва этнографиялул авадансса материал. Кувннил хъирив кув дирхьусса та заманнул экспозициярдал жува вих банну буслай бур чил билаятирттаясса чапхунчитуращалсса виричусса талатаврия. 1240 шинал Батыйл аьралуннал бакIчитуравасса ца Бугдай гъан хъанай ур Гъумукун, къизгъинсса талатавриву ласлай ур Лакрал байтагъ. Амма тайннаща къабювхъуну бур Гъумук цIакь хьун, мукунма Дагъусттаннал цайми районнайгу.
ХIV-мур ттуршукулул ахирданий Дагъусттаннайн ххявххун бур Дянивмур Азиянал чапхунчи аьрчча Тимурдул аьрал. Амма танащагу бювхъуну бакъар зунттал агьлу лахIан бан. Дагъусттаннал халкь гужсса душманнайн данди бацIаврил бардулт хьуну бур халкьуннал бусаларду, тарихийсса балайрду, чичрурду. Тарихраву лирчIун дур та дяъвилуву лакрал аьра­луннал кьюкьлул бакIрай бивкIсса ПартIу ПатIимал цIа. Вана, «Дараччи» клубрал президент Мариян Илиясовал сипталийну, Гъумукун бухлахисса кIанттай дацIан дурсса ПартIу ПатIимал гьайкалданул чIивисса куц музейраву цинмасса кIану бувгьуну.
Залданул витринардай ва стендирттай дирхьуну дур къажарнал аьралуннащалсса талатаврия бусласисса сурат­ругу. Шиккува — дянивмур ттуршукулул аьскарнал ярагъ: хIурни, янсавбиту. Ларайну дур Сурхай-ханнал ва ванал арсурваврал Хан -Муртазааьлил ва МахIаммад-ханнал, ХIХ-мур ттуршукулул дянив Дагъус­ттаннал агьалинал рувхIанийсса культура хьхьичIуннай давриву агьамсса кIану бувгьусса Гъумучиял щайх Жамалуттиннул суратру.
Тиннайну дур хъуручIуй лахъайсса хъунисса ва цIарай кIири дайсса мюрщисса ацIра журалул мангъаллу, мангъал дук­лакийни ишла дайсса тIаннул ула ва янна шюшайсса тахта. Ттизаманнул никиран вай зат­ру чув ишла дайссарив кIувагу къакIулссар.
Пюрундалул витринардаву дирхьуну дур, так ца Ккав­кказнаву дакъассагу, кьатIаллил билаятирттайгу цIа ларгсса, лакрал заргалтурал дур­сса чIюлушиннарду ва арцул тIахIни-кIичIу, ярагъ. Дагъус­ттаннай ярагъ ва чIюлушиннарду дайсса ца яла хъунмур центр бивкIун бур Гъази-Гъумучи. Мусил накьич чирчусса чIиллу ва ттупангру байсса усттартураву цIанихми бивкIун бур Мунчаев, АьбдурахIман Шахшаев, ХIажимахIаммад, ХIусман, ХIажиатта Щурпаев ва цаймигу.
Лакрал сянатрая чивчуну бур аьрабнал тарихчитурал, ХХ-мур ттуршукулул географтурал ва этнографтурал. Гъази-Гъумучи итталу бивкIун бур европанал ахттарчитуралгу. «ХьхьичIазаманнай, — Гъумучиял цIа ларгун диркIссар ярагъуннил усттартурал ва заргалтурал яла аьнтIикIами давурттайну», — тIий чичлай ур Ккавкказуллал канил давурттал комитетрал ишккакку О. В. Маркграф «Очерки о кустарных промыслах Северного Кавказа в 1882 г.» тIисса цалва луттираву.
Биялсса кIану бугьлай бур 16-18 ттуршукурдай Аьрасатнаву цIадурксса Кузнецовлул фабрикалул дурсса тIахIни-кIичIулул, Ираннал ва Китайнал кIичIурдал, бушкъапирттал.
Сянатру хьхьичIуннай шавриву агьамсса кIану бугьлай бивкIун бур ханхъуслилгу, мукунма лавайсса даражалул синааьрщарал мяъданну бушиврийну хьхьичIуннай хьуну дур Бархъаллал тIахIунтту даврил сянат. Вайнна шикку ттуршукурдал хьхьичIарасса тIахIунтту, лишаннал ва накьичирттал аваданну чIюлу бувсса сулевккантуллал къюнартту, ятIул синааьрщарал тIахIни-кIичIу; Гъумучиял, КIундиннал, ЧIарттал, Ххутрал, ГьунчIукьатIрал усттартурал дурсса дувссилул тIахIни-кIичIу. ДарцIан дангу, къалай ду­ккангу бигьасса, иш багьарча, дарцIан дурну, цIунил дангу шайсса дувссилулссаннул къулайшинна ичIура ххисса диркIун. Яла ишлану бивкIун бур варакъив ва гунгунтту. Лакрал ус­ттартурал дурсса ичIаллил кьай хъунмурчIин жучIара дучIи ляхълай диркIхьурчагу, аьрщарал кьянатшиву, зунттал захIматсса шартIру сававну усттартуран багьайсса бивкIун бур Закавказьенал, Ухссавнил Ккавкказнал ва Аьрасатнал шагьрурдайн, хIатта дазул кьатIувгума, хIалтIилухун занан.
Дагъусттаннай хъаннилми сянатру хьуну дур гулавати щащаву ва бартбисуртту щащаву. Гулавати щащайсса бивкIун бур лачакирттай, чиллу-чухърай, башлихъирттай, чак байсса халичарттай, чIавахьулттайх ва нузардийх дичултрай, чантайрттай, калишай карщай. Мусил гулавати щащаврихун машхулну бивкIун бур, хъунмурчIин, каши дусса кулпатирттавасса хъами, цанчирча парча, бархат, щелк, мусил ва арцул ххаллу багьлул ххира­сса затру дуну тIий. ЦIанихсса гулавати щащулт бивкIун бур Аматуллагь Нураттинова, Тамари Муркъелинская ва Рашкъуевхъал, Аьбдуевхъал, Парамазовхъал, Катаевхъал, Акниевхъал, ХIасанбаговхъал кулпатирттава­сса душру-хъами.
Вайнна лакрал аьдатсса кос­тюмру. Адаминал костюм лар­хьхьусса дур Дагъусттаннал ва Ухссавнил Ккавкказнал вайми миллатирттал костюмраха: гьухъа-бешмет, мунил ялтту чиллу-чухъа, мухIлу-ххаржан, балчаннул кIили ва ххуржинтту.
ЧIаравра – хъамитайпалул «бузма», арцул камал мухIлу, хIажак, лачак.
ЧIирттайн лавхъун бур лакрал хъаннил бувсса «къилим», «халича» ва бархъаллал палас.
Музейраву лайкьсса кIану бугьлай дур Хъанардал шяраватусса художник Оьмар Ефимовлул живописьрал давуртталгу — 15 даву дур хьхьичIва Дагъусттаннал паччахIлугърал цачIун був музейрал хъуними директорталну зий бивкIсса аьпа биву Рамазан Хаппалаевлул ва ванал кулпат Жарият Хаппалаевал пишкаш дурсса.
Дур музей официальныйну тIитIлатIисса кьини Лак­рал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул пишкаш дурсса Надир Хачилаевлул дирхьусса суратру.
Музейравун увкIманал я ххари буллай дур Муса Маннаровлул оьрмулувасса ва аьламравусса даврия бусласисса суратирттал, аьламраву ларххун ивкIсса янналул, ванал цала пишкаш був­сса Космонавтикалул мемориал музейравасса луттирдал, виричу заллусса затурдил.
Дур лакрал шаэртуран ва чичултран хас дурсса витрина.
КIилчинмур зивулий бур ттизаманнул Лакку билаятрал тарих: революциялун, Хъунма­сса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилун, интеллигенциялун ва шяраваллил хозяйствалун хас бувсса мурцIурду.
Сяид Габиевлул ишла буллай ивкIсса радиоприемник, ванал маччадушнил пишкаш бувсса. Амин Чутуевлул архивравасса Гъумучиял сурат.
Музейрал бусравсса хъамал шай гъинттул Лаккуй бигьалаган бувкIсса цайми шагьрурдай ялапар хъанахъисса лак, Гъумучиял цIанихсса тарихрая кIулсса цайми районнаясса инсантал, Аьрасатнавасса аьлимтал ва художниктал.
Музейрал зузалтрал Гъумучиял школалул лавайми классир­ттал дуклаки оьрчIащал чIумуя чIумуйн дувайсса дур хъун хъанахъисса ник ватан ххирану тарбия дан кабакьу буллалисса мероприятияртту.
Аьдатравун дагьсса мероприятияртту дур: Авгъаннава Совет аьрал буккан бувсса кьинилул хьунийн – Авгъаннаву интернационал бурж лахълай бивкIминнащалсса хьунабакьаву; 8-мур мартрал байрандалул хьунийн – Лакрал райондалул цIанихсса хъаннин хас дурсса; Космонавтикалул кьинилул хьунийн — Муса Маннаровлун хас дурсса; Ххувшаврил кьинилул хьунийн — Хъун дяъвилул ветерантуран хас дурсса; Музейрдал кьинилул хьунийн — райондалул школарттал дуклаки оьрчIансса «День открытых дверей». Мероприятияртту хъунмурчIин хIадур дайсса дур Гъумучиял школалий тарихрал дарсру дихьлахьисса музейрал элмийсса зузала Шарипат Кантулаевал.
Гьашину май зурул ахирданий музейравун экскурсиялий бувкIун бия Ккуллал райондалиясса учительтал ва дуклаки оьрчIру. Миннан музейрал зузалт­рал сакин бувну бия Гъумучиял тарихийсса гьайкаллачIансса экскурсия.