Оьрмулул зума-къирагърай къаличIаннав

«КьатIух бивщусса оьрчI­ру», «ххисса оьрчIру», «кьадар захIматсса оьрчIру» — жула заманнул ца яла цIуцIимур буруккин. Цир нитти-буттал цалва оьрчIру кьадарданул ва паччахIлугърал каруннихьхьун буллалаврил багьана? Цумур-духьурчагу паччахIлугърай мудан бивкIун бур ятинсса ва нитти-буттал аякьалулу бакъасса оьрчIру.

«Ятин» — му нину ягу бутта ягу кIиягу ливтIусса 18 шин барткъаларгсса оьрчIри, «социалнийсса ятин» — му щаллусса социал ишри. Нину-ппу ливтIусса ятинтал бивкIхьурчагу, «социал ятин» тIимур махъ дагъусттаннал халкьуннан ятсса, бавагума къабавсса махъ-я, цанчирча жула халкьуннал аьдатругу, кулпатрал гьанурдугу цIакьсса бивкIун тIий. Билаятрал строй даххана хьуну, жулла хъин­сса аьдатругу, кулпатрал кьиматгу Западрал багьу-бизулул лахIунттулу ливчIун махъ, рахIму бакъа дурххунни жулла мазравун му къатIааьнсса калима. Итталу хъанахъимур лаласунгу, вих хьунгу, кьамул бангу захIматну бивкIхьурчагу, тти жува вардиш хьуну буру. Жяматрал тIул-тIабиаьтрацIун къабавкьуну оьрму бутлатисса нину-ппугу, минная бизлазисса «кьатIух бивщусса оьрчIругу» жяматрал ца бутIар.
Цуксса баян къаччинугу, бур лакравугу нитти-буттал аякьалулу бакъасса оьрчIру. Ми оьрчIал буруккинтталсса буллай бур опекалул ва попечительствалул органну.
«Дагестан без сирот» жяматийсса рахIму-цIимилул организациялул хъунмур Раисат ХIусмановал даин барчаллагьрай, республикалий ххуйну зузисса яла рахIму-цIими бусса, организациялул давривугу чялишсса гьурттушинна дувайсса пишакартуравух цалчинма-цалчин кIицI бай Лакрал райондалул опекалул ва попечительствалул отделданул пишакар Къисттаман Къюннуева. «Жу дуллалисса байрандалийн оьрчIру бигьалаган, бялахъан бувцуну бучIай, архсса райондалия ссахчIав къабурувгун, хIатта ва ванил даврил бурж бакъахьурчагу. Ванищагу бюхъайхха, транспорт дакъая, ххуллурдайх микI-чикI дия, куну, цайминнал кунма багьантту лякъин. Ятинсса жагьилсса ниттихъулгу тIайла буккай жу буллалисса конкурсирдай гьуртту хьун. Укун бунияла дакI аьтIисса икIан аьркинни ятинсса ва нитти-буттал аякьалулу бакъасса оьрчIал буруккинтту бакIрайн лавсъсса пишакар», — учай Раисат МахIаммадовнал.
ОьрчIру буруччаврил кьинилул хьунийн жугу мунищал хъунба­къасса ихтилат барду хIакьину Лакрал райондалий ятинсса ва нитти-буттал аякьалулу бакъасса оьрчIал тагьардания.
— Къисттаман Кьурбановнай, цир опекалул ва попечительствалул органнал пишакарнал даврил буржру?
— Опекалул ва попечительствалул органдалул хьхьичI бивхьусса агьаммур мурад бур ятинсса ва нитти-буттал аякьалулу бакъасса оьрчIал ихтиярду дуруччаву: захIматсса оьрмулул тагьардануву ливчIсса кулпатирттан ва оьрчIан кумаг баврин кабакьу баву; мукунсса оьрчIру цила чIумал ялун личин бувну, ми кулпатирттаву лащу-щаллу баву; миннал оьрмулул шартIирдал, тарбиялул ва кIулшиву дулаврил ялув бацIаву; хъуслил ва цайми ихтиярду дуруччаву.
— Цими оьрчI ур хIакьину райондалул опекалул ва попечительствалул органнал сияхIрай?
— ХIакьинусса кьининин Лак­рал райондалул опекалул ва попечительствалул органнал сияхIрай ур 17 ятинсса ва нитти-буттал аякьалулу бакъасса оьрчI-душ. Вайннава 3 – ниттища ва буттаща ихтиярду зерххусса; 2 – нину ва бутта муша­къатсса; 8 – нину-бутта – ца муша­къатсса, ца ивкIусса; 4 – цивппалусса ни­ттихъаща ихтиярду зерххусса.
— ЗахIматсса оьрмулул тагьардануву ливчIсса кулпатирттан цукунсса кумаг байссар? Ларгсса шинал ва нанисса шинал ци кумаг бан бювхъур мукунсса оьрчIан?
— Ларгсса шинал нитти-буттал аякьалулу бакъасса оьрчIру хъуни буллалисса кулпатирттан ва ахIвал кIюласса кулпатирттан райондалул администрациялул бувссар дуки-хIачIиялийнусса кумаг. Январь зуруя шихунмай цала аякьалулун оьрчI-душ ласласисса кулпатран кумагран дуллай байбивхьуссар 13 азаллий 741 къуруш, гьар зурул бакIрах опекунтурал ласайссар пособие – 4697 къуруш. Гъумук тIивтIуну буссар ахIвал кIюласса кулпатирттан кумагрансса янна-ка кьамул дуллалисса пункт. Му ишираву агьали ххуйну чIарав бацIлай, ларсун бучIай янна-ка ва ичIаллил кьай-кьуй. Администрациялул транспорт дулай оьрчIру МахIачкъалалив «Дагестан без сирот» организациялул дуллалисса байраннайн бигьалан бувцуну гьан.
— Ци хIучча хIисавравун ласайссар нитти-буттаща ихтиярду зеххин? Хьунабавкьуссарив вила давриву захIматсса ишру?
— Нитти-буттаща ихтиярду зеххайссар оьрчIал ихтиярду дуруччинсса цамур цукунчIавсса чаран къаливчIсса чIумал. Мунинсса хIучча — ми цивппа тахсирлувну оьрчIал ихтиярду зия дуллалавур: напакьа булаврия махъаллил шаву; нину-ппу оьрчIал цIуллу-сагъшиврул, мяърипатрал, тарбиялул ялув къабацIлацIаву; оьрчI роддомрайва ягу больницалий кьабитаву; цала нину-ппушиврул ихтиярдугу ишла дуллай, оьрчIай къия дуллалаву.
Нава зузиссаксса хIаллай захIматсса ишру къахьунабавкьуссар. ХъунмурчIин, нитти-буттаща ихтиярду зеххинсса хIуччану шай напакьа къабуллалаву ва цала нину-ппушиврул буржру биттур къабуллалаву.
— ОьрчI цалашиврий бишаврил ва аякьалулун ласаврил дянив ци тапаватшиву дуссар?
— Нитти-буттал аякьалулу бакъасса оьрчIру булун аьркинссар кулпатраву тарбия бан, цалашиврий бишин ва приемныйсса кулпатирттавун.
Опекалулун ласайссар нитти-буттал аякьалулу бакъасса оьрчIру, ми ябаву, тарбия баву ва миннал ихтиярду дуруччаву мурадрай. ОьрчIру цалашиврий бивхьусса нитти-буттайн багьлагьиссар хIакьсса нитти-буттал буржру, микку хIакьсса нитти-буттал ихтиярду дакъа хъанахъиссар. Цалвашиврий бивхьуми оьрмулухун цалва оьрчIан ккаллиссар, опекалулуми балугъравун бивну махъ аякьалула лаглагиссар.
Райондалий цалашиврий бивхьусса оьрчI буссар 3.
— Цуми оьрчIан байссар къатри ласунсса кумаг?
— Къатри ласун арцуйнусса кумаг паччахIлугърал байссар нитти-буттахъал цацIунма цIакь бувсса къатри къабивкIсса ятинтуран ва нитти-буттал аякьалулу бакъасса оьрчIан. Гьашину мукунсса кумаг був­ссар Эфендиева АьтIикатлун — паччахIлугърая дагьай дурну, дуллуссар 407 азаллий 814 къуруш. Ванил кIия уссингу хьхьичIми шиннардий бувссар укунмасса кумаг. 2009 шиная шихунмай къатри ласун кумаг бувссар 9 оьрчIан.
— Опекалул органнал пишакарнал ябитаврих, ци чаранну лякъин багьлай бур паччахIлугъран социал ятиншиву духлаганшиврул?
— Социал ятиншиврул ма­съа­лалул агьамшиву жулла паччахIлугърай шиная шинайн хъун хъанай дур. Билаят социалный кризисрахьхьун бирияврийну щавщи бивунни кулпатирттал ахIвалданийн бакъассагу, мяърипатрал цIуллу-сагъшиврийнгу. Кулпатрал кьимат ялавай багьунни, личIи хьусса кулпатру чIяву хьунни. Харжру лагьшиву, даву дакъашиву — вай цимурца социал ятиншиврул мархрир. Аьрасатнаву захIматсса оьрмулул тагьарданухьхьун биривсса оьрчIал 90 процент бур социал ятинтал, яни нину-ппу дунияллий бунасса ятинтал. Жямат­раву социал ва экономикалул ишру саргъун къавхьуссаксса, социал ятиншивугу жулла ялату къагьантIиссар. Му бакъассагу, аьркинни бикIан политикалул бияла. ПаччахIлугъран аьркин­ссар ляхълан нину-ппу оьрмулул зума-къирагърай къаличIансса чаранну. Амма мукунсса чаранну лякъин бюхъантIисса так педагогикалул, тарбиялул ва идеологиялул механизмрайнур. Микку мисалданун ласунну Совет Союз. Инсан гужрай даврий ивтун, га итталу увгьуну бикIайссия. ТIайла къабавцIусса нитти-буттал ялув бацIлай буссия даврил уртакьтал, жямат. КутIану учин, дикIан аьркинссар кулпатрал кьимат лахъсса экономикалул цIакь бусса паччахIлугъ. Мяъна дакъа масъала дузрайн буккан бан къашайссар. Жяматраву мяърипат дагьлагьаврил ахир дишин къахьунтIиссар.
— Барчаллагь вин ихтилатрахлугу, ина нитти-буттая махIрум хьусса оьрчIал ва ми аякьалулун лавсминнал чIарав бушиврухлугу.