Ниттихъал тIувтIурду

Уттигъанну Вихьлияту Ва­ччав нани ххуллий хъирив лавсса чIиви машиналул нагу щяивтунав. Ттун гиву бакIрайн багьуна цала Ссухъиящиял шяраву учительну зий бивкIсса, ттунма ххуйну кIулсса, Исмаева КьурбанпатIима. Ссухъиящиял шяравусса байбихьулул школа лавкьушиву дакIнийн багьну, на ганихь цIухху-бусу бувссия.

Цила багьу-бизулиятугу бувсун, яла ялун ххигу бувна: «Гъин­ттул гилунмай, МахIачкъалалив, бизанссара, Кьаландарал арсна­чIан», — куну.
Лаглай бур Лаккуяту инсантал шагьрурдайн. Гьай-гьай, буттал кIанттугу кьабивтун, инсантал цамур «ватандалух» къалугланшиврул, цума-цаннангу цува усса аьрщарай, хIалурду дикIан багьлай бур. Мукун­сса хIалурду, маэшат бувансса кIанттурду чIявусса бусса, шагьрурдал «цIупI буллай» бур жула зунттал агьлу.
Хъуниминнал зумату, ккур­чIа-чIирах шяраваллал жямат бавтIсса кIанттурдай ихтилатру шай нукIура дугьлай бивкIсса хъуру утти къадугьлай ххалазаннайн, гъаттара-лухччайн дуккан диртун душиврия. Амма, кьюлтIсса зат бакъар, жулва инсантурал дунияллий хъанахъимуних бургаврил аькьлу-кIулшилул луртама мукун­сса дурхха, вайннай чара бакъа каялувшиву дуллалисса инсантал аьркинну бикIай. Жунма кIулссар та заманнай, циняв аьрщив цачIун дурну, хIасул дурну диркIшиву колхозру. Колхозирттай каялувшиву дуллай бивкIссар председательтал, парторгтал, бригадиртал. ДиркIссар хъуру гъайучайсса личIи-личIисса техника. Га техникагу инсантурал жипавасса арцух ларсъсса къадиркIссарча (хIатта гайннал каруннах хьун дурсса аваданшиврух заводир­ттай дуллай диркIхьурчагу, багьлух вайннан кIилчингу дахлай диркIссар), хIукуматрал ххазиналувасса арцух ларсъсса диркIссар. Яла гайннухсса багьа гьарца шинал чан-чанну, «амартизационное отчисление» тIий, хозяйствалуву хьусса къажанжилия бухгалтериялул хIукуматран зана дитлай диркIссар. Утти зунттаву яхъанахъисса инсантуран хъуру дугьлан ччарчагу, миннаща бюхълай бакъар миллионнал багьлийсса техника ласун. Ласун ччарчагу, заводир­ттал счетрайн арцу къадирчу­ссаксса, техника дарвазарттал кьатIув дуклай дакъар.
Макьалалун цIа дирзсса «тIувутIу» (жул Вихьуллал укун учай) тIисса мукъуцIун бавхIусса, ца ттунма ккавксса ишираятугу бусан ччива. Аьпа биву, ттул бава ХIурия дия колхозрал зузала. Интния хъиривмур инт дучIаннин шяраваллавусса колхозирттал давурттив чан къашайва. Ми кIицI къадулланну, ми цукунсса ци давурттив диркIссарив цинявн­нан кIулссар. Ттул бавал кару дикIайва чIучIу увкуну, кIисри бикIайва тIувтIурдал бувцIуну. Гай тIувтIурду хьхьувай пачлий, тавалий ччер учин бувсса уттуллул ччиралух дикIайва аьгъу буллай. Циксса аьгъу буварчагу, тачIав хъин къашайва. Космосравун инсан тIайла уккан бюхълахъисса инженертал, конструктортал бусса хIукуматрай щинчIав пикри хьуну бакъая утти ттучанну бувцIусса, давур­ттив дуллалийни лаххай­сса катIри итадакьин. ДикIайва, тIайлар, ца хъун кIисса бусса катIри, шагьрулий зузисса инсантурал ларсун бувкIун шяравун. Амма гай, чарил даву дуллалиний лаххарча дакъа, цамур кушулун ишла дуван хIалусса къадикIайва. ХIатта «плановая экономика» тIий бивкIхьурчагу, инсантал аьзиз хъанахъисса ишру чIявусса бикIайва.
Уттигъанну, оьруснал чичун Валентин Распутиннун хас дур­сса макьала ккалай унува, ттун му макьалалуву бакIрайн багьунни укунсса зат. 2009-ку шинал Валентин Распутин, литература ахттар дуву Валентин Курбатов, луттирду итабакьу Геннадий Сапронов лавгун бивкIун бур Ангара неххайх Богучаннал ГЭС буллалисса кIанттайн бияннин, къаяхъирттай бигьлай. Га неххал зума-къирагъирайсса ГЭС бувайхту, щинал лув личIантIисса шяраваллаву яхъанахъисса инсантурал буруккинттал чIя­вушиврул, гай Геннадий Сапроновлул къюкIлища «лялиян буван къавхьуну», шавайн, Иркутск шагьрулийн, ияйхту, ахиратравун лавгун ур.
Зунттава инсантал лаглагишиврул ишру хъин къашай­сса тIувтIулийн, цумур чулуха ттирихIланссарив къакIулсса ца къурхълийн кIура бавну бухьурчагу, чара бухлавгсса чIумал, инсаннал аькьлу-кIулши щурун дикIайшивугу кIулсса зат бур. Ттун тачIав дакIния къалагай, нава школалийн заназисса чIумал, жул чIаххуврай хъу ду­сса хъамитайпалул му гъайучин цийнма ницал яржа къабиллай, хъу дугьайсса чIун чIарах дук­лай душиву хIисавравун ларсун, шанна кьини дакъарцIуну зурулухгума зий, чIатIух цилалу хъу дуртуна. БучIия укун зун ччисса инсантуран ХIукуматрал чулуха (яла махъ дулланнурагу) ца-ца шяраваллин ца-ца трактор дулурча. Умуд къакьукьинну.