Февраль зурул 12-нний МахIачкъалалий Журналистурал союзрал къатраву хьунни Аь. Тахо-Годил цIанийсса педагогикалул элму ахттар дай институтрал директор, педагогикалул элмурдал доктор, профессор МахIаммадов ХIамидуллагь Исмяиловичлул пресс-конференция. Ва хас дурну дия республикалул школарттай ниттил мазрал дарсру дихьлахьийни хьунабакьлакьисса масъаларттан.
Имара Саидова
Пресс-конференциялул даву дайдихьлай, ХIамидуллагь МахIаммадовлул бувсунни махъсса шиннардий ниттил мазурдийсса луттирду итабакьин хъинну захIмат хъанай бушиву. Хъирив ХIамидуллагь Исмяиловичлул балжину бувчIин бунни республикалул школарттай ниттил мазрал дарсру вайми дарсру кунна чара бакъа дихьлан аьркиншиву.
— 2006 шинал кьамул дурсса «Об образовании в Республике Дагестан» тIисса закондалул 10-мур статьялул, 4-мур бутIуву буссар чивчуну паччахIлугърал ва муниципал кIулшивуртту дулаврил идарарттай оьрус мазрал дарсру дишаву сакин даврищал архIал, щаллу дурну дуссар Дагъусттаннал миллатирттал мазурдийсса дарсругу чара бакъа дихьлан аьркинсса дарсирдавух. Ванийн бувну, багьлай бур ниттил мазру ябаву ва буруччаву мурадрай ва закон биттур дуллан. ХIасил, на оьрус ва ниттил мазру школарттай цаннил ца ссуссукьу къабуллай, кIивагу архIал лахьлан аьркинссар тIиссара.
1991 шинал кьамул дурсса «Об образовании в РФ» тIисса закондалуву буссар кIулшивуртту дулаврил личIи-личIисса кьяйдарду. Ва закондалуву ккаккан бувсса цалчинмур бутIа федерал, кIилчинмургу миллатирттал региондалулмур бутIа бур. Закондалуву агьаммур къулагъас дур федерал региондалул компонентран хас дурну, мигу 75% бур федерал бутIун ккаккан бувну, ливчIсса 25% бур миллатирттал региондалулмур бутIун ккаккан бувну.
2007 шинал «Об образовании в Республике Дагестан» тIисса закондалуву дурсса дахханашивурттайну, кIулшивуртту дулаврил кьяйдарду сакин дурссар шанма бутIуя. 43 субъектрал ва закон кьамул къадурссар. Федерал паччахIлугърал кIулшивуртту дулаврил стандартирттайн бувну федерал компонент хIасул хьуну бур шанма бутIул кIива бутIуя ва миллатирттал региондалулмур компонент шанма бутIул ца бутIуя.
ХьхьичIва школарттал директортурал миллатирттал мазурдил дарсирдайн нитти-буттал оьрчIру гьан къабуллай бушиврийн бувну битайсса бивкIссар. Утти, тIурча, ми дарсругу вайми дарсру кунна чара бакъа лахьхьин аьркинсса тIалавшинна дуркссар. Мунияту школарттал директорталгу, учительталгу кьянкьану ялув бацIан аьркинссар школарттай миллатирттал дарсру низамрайн дичаврил, — увкунни ХIамидуллагь Исмяиловичлул.
ХI. МахIаммадовлул кIицI ларгунни ниттил мазурдийсса учебникру итабакьлакьийни хьунадакьлакьисса захIматшивуртту.
— Махъсса кIира шинал мутталий миллатирттал мазурдийсса учебникру итабакьаврин ккаккан дурсса арцу итакъадаркьунни. Учебникру тIурча итабавкьуссар ДР-лул кIулшивуртту дулаврил министр Шагьаьппас Шагьовлул хIарачатрайн бувну. КIицI лаганна министрнан уттинин, оптимизацияртту, цIушиннарду дуллалавриха зий, кIулшивуртту дулаврил давриха щаллуну зунсса иш къабивкIшиву. Утти Ш. Шагьовлущал хIала-гьурттуну, кIулшивуртту дулаврил даража хъинну гьаз буллалисса, чялишсса давуртту дачин дурну буссару, — увкунни ХI. МахIаммадовлул.
Ванал бусаврийн бувну, луттирду итабакьинсса арцу итакъадакьаврил масъала бакъассагу, луттирду сакин буллансса, даву кIулсса, опыт бусса автортал бакъашивугу дур. ХIакьинусса кьини Тахо-Годил цIанийсса педагогикалул элму ахттар дай институтраву миллатирттал мазурдийсса луттирду чичинсса автортал хъинну чансса бур. Масалдаран, Татарсттаннай цалчинми классирттан итабакьлай бур бувагу ца учебник, жулла республикалий тIурча итабакьин багьлай бур 12 учебник.
— ХIакьинусса кьини миллатирттал мазру лахьлахьийни хIасул хъанай бур чIявусса масъалартту. 2012 шиналсса «Об образовании» тIисса закондалуву чивчуну бур, кIулшивуртту дулай идарарттай федерал сияхIравун бухлахисса бакъа учебникру ишла буллан къабучIишиву. Федерал сияхIравун бухлахисса луттирду бакъассагу, школардай ишла буллан ихтияр дуллай буссар, Аьрасатнал кIулшиву дулаврил министрнал хIукмулийн бувну, цайми басмаханардай итабавкьусса учебникру. Так ца жул редакциялулли махъсса ххюра шинай Аьрасатнал Федерациялул КIулшивуртту дулаврил министерствалул тIалавшиннардугу биттур дурну луттирду итабакьлай бивкIсса.
Ларгсса шинал ахирданий жу кьамул бувссар, цIусса тIалавшиннардащалсса экспертизарду бувну махъ, луттирду итабакьлансса хIукму. Лу экспертизалийн булун ихтияр дуссар авторнахь ва авторнал ихтиярду тапшур дурманахь. Экспертиза тIурча буван ихтияр дуссар хасъсса пишакартал бусса ва Аьрасатнал Федерациялул ХIукуматрал устав цIакь бувсса идарарттай.
Дагъусттаннай луттирдал экспертиза буван ихтияр дусса цурда ца идара уттигу сакин дурну дакъар. Мунияту жун багьлай бур луттирду РАН-лул элмурдал академиялул экспертизалийн гьан буллан. Миккунгу аьркинну бур 5 учебник булун. Педагогтурал экспертиза бацIлай бур 76 азарда къурушран, 70 азаруннин – элмийсса экспертиза. Вай бакъасса, ялагу буван багьлай бур кIива экспертиза. ХIасил, аьмну ца луттирал экспертиза бацIлай бур 250 азарда къурушран. Укунсса экспертиза бувсса ца луттиран элмийсса экспертизалул ххуйсса кьимат бивщунни, педагогтуралмунил дунни цаппара бювкьу-аьйрду. Экспертиза бувсса лу канища канихьхьун бакъа къабуллай, жун мунил хъирив Москавлий инсан гьан уван багьунни. ЦIуницIакул дурсса дахханашивуртту ккаккан дувангу багьлай бур цIусса кьутIигу дурну, мунихгу багьа булун, — увкунни ХIамидуллагь МахIаммадовлул.
Ванал ихтилатрава бувчIлай бур миллатирттал мазурдийсса луттирду итабакьавринсса хъунисса дайшишрурду хъанахъишиву. Ванал мукунма бувсунни уттинин итабавкьуну бивкIми учебникругу, Федерал ПаччахIлугърал стандартирттайн бувну итабавкьусса бакъа тIий, школардай ишла буллан ихтияр дакъашиву. Аьркинну бур цамур комплект сакин буван. Ванал бусаврийн бувну, ца комплект сакин буллай, лаглай дур сайки кIира шин. ЧIярусса шиннардий луттирду итабакьаврил даврий каялувшиву дуллай, даврил хъунмасса опыт бусса каялувчи ХI. МахIаммадовлул махъ буллунни, Педагогикалул элму ахттар дай институтраву итабакьлакьисса цинявппагу луттирду федерал сияхIравун ласун хIарачат буллай ушиву.
Мукунма ХIамидуллагь Исмяиловичлул кIицI лавгунни школарттай ниттил мазрал дарсру лахьхьаврих ургъил бакъасса нитти-буттахъащал маслихIатру ккаклай, оьрчIру чара-бакъа ми дарсирдайн занази буллан хIарачат буллай бушиву.
— Цинявннангу бувчIин бан аьркинссар, ниттил маз гьарцимурцаннул бакIщаращи хъанахъишиву. Жулва миллатирттал аьдатру, культура ххирану дакъахьурчан, ас-намусрайсса, рувхIанийсса тарбиягу дулун къашайссар. Ниттил мазрал дарсру, школалул расписаниялийсса дарсру дакъассагу, хъанахъиссар оьрчIру тарбия буллалисса ца агьамшиву дусса чараннугу. Мунияту жу тIалав буллай буру цинявппа дуклаки оьрчIан ниттил мазрал дарсирдал аттестациягу дурну, школа къуртал буллалисса документрай му кьимат лахъан буван. Ниттил мазурдил дарсирдая мукунсса тIалавшинна дуварчан, оьрчIан маз лахьхьин бувансса сант ххи хьунтIиссар, — увкунни ХIамидуллагь МахIаммадовлул.
Ванал гьаз бунни шяраваллил школарттай, бувагу оьрус маз къакIулсса оьрчIру, оьрус мазрая дайдихьу дуллай, кIулшиву дулаврил даража хьхьарану бушиву.
— ЕГЭ-рду дачин дурния шихунмай шяраваллавусса чIявуми директортурал, байбихьулул классирттавату тIайла хьуну дарсру оьрус мазрай дихьлан бивкIунни. Вайннангу буллай бур марцIну оьрус маз кIулсса оьрчIал ишла байсса учебникру. Ва масъалалул хIакъираву на 2015 шинал МахIачкъалалий хьусса оьрус мазрал ва литературалул учительтурал форумрайгу ихтилат бувссия.
Буцинна цаппара мисаллугу: цаппара шиннардил хьхьичI КIулшиву дулаврил министерствалул зузалтращал лавгссияв жу Хасавюртлив. Ххуллийх най бунува, бувхру жу Эндирей-аулданийсса ца школалийн. Му дия дуклаки шин къуртал хъанахъисса, оьрчIал кIулшивуртту ларсъсса чIун. Яла хьхьичIунну дуклакима оьрчIайн оьвкуну, буккин увссия му оьрус мазрайсса задача, ва му бувансса куц. Му оьрчIаща оьрус мазрай чивчусса задача буван къабювхъуна. Яла жу мунахьхьун му ниттил мазрайн таржума бувну буллуссия, ганал му най бунува бувна. Вана укун жулва оьрчIру лиян буллай буру жува. ХIакьинусса кьини жу буру жулва оьрчIан хасъсса азбукарду итабакьлай, жухьрив тIий буссар ми стандартирттайн лайкьсса бакъар тIий, — увкунни ХIамидуллагь Исмяиловичлул.