«Ниттил зукьлу бавцIуна ттуха»

ilchi_47_8Жамалуттиннул бивтсса оьр­мулул ххуллул хIисав ласлан бивкIукун, дакIнийн багьай «хIарачатран – барачат», «думунийн щукру баймари яла талихI бума» тIисса махъру. Мукун, думунийн щукру бувну, амма мунищала архIал, ца кIанай къаавцIуну, хьхьичIунай най, цала захIматрайну, хIарачатрайну ххуллу лавсъсса инсан ур Жамалуттин.

Уттигъанну цалва оьрмулул 80 шинал юбилей кIицI ларгунни Карашрал шяравасса Гьидалтил арс Аьбдулхаликьов Жамалуттиннул.
Бадрижамал Аьлиева
Увну ур Жамалуттин 1936 шинал Карашрал шяраву Гьидалтил ва Узал кулпатраву. Жамалуттиннул цалва оьрмулия­сса ххару чичиннин, цукунчIав къабучIир ванал нитти-буттая ца-кIива махъ къаувкуну. Ванал ппу Гьидалти ивкIун ур цикссагу ккавксса, цикссагу бувхIусса инсан, оьрмулувагу лавгун ур жагьилну унува. Ппу ивкIусса чIумал Жамалуттиннун диркIун дур 6 шин. Мунан буттал лажин дакIний дакъар, мунал оьрмулиягу кIулну бур ниттил бусаврийну. [pullquote]Жамалуттин увчIуну ур Лакрал райисполкомрал председательну. Ва даврийгу ванал цала бусса гуж бихьлай зий ивкIун ур райондалул агьалинаха. Жамалуттин буслай ур цува ва даврий усса чIумал, хъунисса кумагру буллай, райондалул чIарав бавцIуну бивкIшиву республикалул хъуними, лакрал миллатрал хъунисса давурттай зузисса инсантал.[/pullquote]Гьидалти цала маэшатрал хъирив Ставрополлал чуллайн лавгун (му чIумал ми аьрщирду Да­гъусттаннахь диркIун дур), тийх хъуннасса хозяйство дурну диркIун дур. Колхозру дуллан бивкIукун, цалла думур аваданшивугу мивун дирчуну дур мунал. Мукун, колхозру дурну махъ, му хъинну бюхъу бусса чув ушиву чIалай, инсантурал Ачикъулахъуллал райондалул «Горец» тIисса колхозрал председательну увчIуну ур. Цайнна вихшала дурсса колхоз мунал ххишала бакъа лахъсса даражалийн лахъан дурну дур, цува ивтсса чIумал бивкIсса 500 хIайвандалия 16 азарва хIайван бувну бур, ми ссуникIурттал гьаннарайн кIура баен бувну бур. Гьидалтин дуллуну дур Лениннул орден, му ивкIун ур Дагъусттаннай цалчин му ордендалун лайкь хьуминнава­сса ца. Мунал каялувшиву дуллалисса колхоз ми шиннардий диркIун дур щалла республикалий ца яла хьхьичIунмур, язимур хозяйство. 1936 шинал, му къуллугърая увцуну, Гьидалти ивтун ур тиккурасса Къаясулинский райондалул исполкомрал председательну. Тиччагу гьан увну ур Ростоврайн лавайсса школалий дуклан. Ппу оьрмулува лавгун ур 39 шинаву. Нину 30 шинаву лирчIун дур щащарну, — буслай ур буттал кьурчIисса кьадардания Жамалуттин. Гьидалтил оьр­му бивкIун бур щаллусса лува чичин­сса. Кказитрал хъиривсса цания ца номерданий мунал оьрмулиясса макьала чичинну.
Канихьсса ца оьрчIащал ливчIун бур жагьилсса оьрмулуву Уза. «Ттул арснал оьрчIан уссу-ссу аьркинссар, щар хьу» тIийнна дикIайсса диркIун дур мунихь ласнал нину. Амма Уза щар къавхьуну бур, оьрчIан аьвкъун ппу ккаккан къаувайссар тIий.
Карашав 7 класс къуртал бувну бур Жамалуттиннул. Бусраврай дакIнийн бичлай ур цала учительтал – ххишала бакъа ххаллил­сса педагогтал. Карашрал школалий завучну зий му чIумал ивкIун ур Хъурхъиятусса ххаллилсса учитель Хизиев Жяъпар, школалий ларайсса кIулшивуртту ларсъсса цайми учительтал буна, педучилище бувккусса му ивтун ивкIун ур завучну, цала пишакаршиврийн, за кIулшиврийн ва хIарачатрайн бувну. Мунал хъинну ххуйну оьрус мазрал грамматика ла­хьхьин дурну дур Жамалуттиннун. Москавлия бучIан буллай, мунал Жамалуттиннун «Пионерская правда» кказитгу чичайсса бивкIун бур. Мукуна дакIний ур цамагу ххаллилсса учитель – КIулушацIатусса ХIасанов Муса. Жамалуттиннул Карашрал школалий 7 класс бувккуну бур 1952 шинал. Чансса хьхьичIун бук­лай чичин, Карашав дуклаки­сса чIумалсса Жамалуттиннул тетрадру Мусал цачIава ябувну бивкIун бур 24-хъул шиннардий. ХIукуматрал мукун тарбия бувсса, дуклаки оьрчIал нину-ппушиву дуллалисса ххаллил­сса бия та чIумалсса учительтал.
Гъумук 10 классгу къуртал бувну, увххун ур Жамалуттин МахIач­къалалив Шяраваллил хозяйствалул институтравун, амма мугу кьабивтун гьан багьну бур Ленинградрайн. Ленинградрай ца шинайсса технический училищагу бувккуну, тIайла увккун ур Жамалуттин Кронштатрайн заводрай токарьну зун. Зана хьуну Ленинградрайн Микку Технологический институтрал хьхьуваймур отделениялий дугу дуклай, дяхтта заводрайгу зий 3 шин хьуну, буллан бивкIун бур ванан квартира. Му чIумалнин Жамалуттиннул кулпат бувну бивкIун бур, цала шяравасса душ Аьишат бувцуну. Квартира буллан бивкIукун, августрай авчуну ур буттал шяравун, нинугу, кулпатгу буцин Ленинградрайн. Заводрал директор ва цехрал начальник Жамалуттиннухь малагара тIий миннат­рай бивкIун бур, ваца му махъунай къаучIантIишиву кIулну бивкIсса кунма. УвкIун ур отпускрай Жамалуттин Да­гъусттаннайн. Амма нину Ленинградрайнсса аьрххилия инкар хьуну дур: «Насияра зува, ттух мабургари, на наралугу ялапар хьунссара», — тIий. Цама арс, душ бакъасса, цилва бу­сса оьрму цала цIаний харж був­сса нинугу кьадиртун, Ленинградрайн гьан Жамалуттиннун намусрал кьамул бувну ба­къар, цахарагу чIалачIин дакъасса, цаннагу дазу-зума дакъа ххирасса ниттичIа шяраву авцIуну ур, кьабивтун Ленинградрайсса квартирагу, институтгу, лавай­сса харж ласласисса давугу. Жамалуттиннул ва зад буслай ура тIар цIанакул паччахIлугърайсса тагьар чIалай. Бугьарами ябай­сса къатлуву 17 инсан усса ур лакрал. Миннал чIявуминнал арсру-душру бусса бур. Ва чун нанисса задри, тIий ур ва.
Му чIумал дурккусса инсантал Карашавгу аьркинну бивкIун бур, ивтун ур му шяраваллил советрал секретарьну, яла председательну. Аьш­ттарханнайн дуклан гьан увну, бувккуну бур 2 шинайсса партийный школагу, зий ивкIун ур Гъумук райкомрай инструкторну. Бувккуну бур 5 шинайсса заочныйсса высшая партийная школа Ростоврай. Махъ ивтун ур райондалул «Ххяххабаргъ» кказитрал редакторну. Редакциялийн ук-тук уххарча акъа, типографиялийнагу къаувхсса, му даврил хIал къакIулсса Жамалуттин щак-щуклий ивкIун ур му даву цащара дуван хьунавав, рязи хьун хъинавав, къа­хъинавав тIий. МаслихIат ккав­ккун бур Ленинградрайсса цала ссурахъищал. Мунал увкуну бур му хъинну захIматсса, мунищала архIал хъинну хIазсса давур куну. УвкIун му къуллугърайн, 17-18 номерданул махъун багьсса кказит хъирив лаян бувну бур, нюжмардий 4 номер буккан буллай, давугу цила нирхиравун дуртун дур. Ванал лагма лавгун хъунмасса захIмат бивхьуну бур редакциялул ва типографиялул коллективрал. Ва даврийгу Жамалуттиннул цува ккаккан увну ур тIайлашиву ва низам ххирасса каялувчину, кьянкьасса тIалавшинна цаятурагу, цайминнаягу дусса.
Ряхра шин дурну дур редакторну зий. Шичча партиялул райкомрал увцуну ур ва цала пропагандалул ва агитациялул отделданул хъунаману. Ва даврийгу ванал сипталийну ва хIарачатрайну увцуну райондалийн Дагъусттаннай машгьурсса цIанихсса пишакар, ЧукIнатусса Муслимов Жамалуттин, бувну бур ххаллилсса ансамбль «Гъази-Гъумучи». Ва ансамбль бивну бур концертирттащал циняв Дагъусттаннал шагьрурдайн, Лакрал, Ккуллал, ЦIуссалакрал, Ахъушиял районнал щархъавун. Халкь хъинну ххарину бивкIун бур вайннал даврияту.
Шичча Жамалуттин увчIуну ур Лакрал райисполкомрал председательну. Ва даврийгу ванал цала бусса гуж бихьлай зий ивкIун ур райондалул агьалинаха. Жамалуттин буслай ур цува ва даврий усса чIумал, хъунисса кумагру буллай, райондалул чIарав бавцIуну бивкIшиву республикалул хъуними, лакрал миллатрал хъунисса давурттай зузисса инсантал. Хаснува барчаллагьрай кIицI лаглай ур га чIумалсса республикалул Госпландалул председатель ШавкIратусса Аьбдулла ХIажиевлул, госбанкрал Да­гъусттаннал отделениялул хъунама Сиражуттин Илиясовлул, МахIачкъалаллал муххал ххуллул хъунама Гъази Гъазиевлул, Пенсионный фондрал хъунама Амучи Амуттиновлул, Да­гъусттаннал мостоуправлениялул хъунама Шамил Бугъуннаевлул, «Дагавтодорданул» хъунаманал хъиривчу Оьма­ри Аскандаровлул, Халкьуннал Мажлисрал председательнал хъиривчу ЧIаящатусса Абакар Аьлиев­лул, Дагъусттаннал экономикалул министр Рапи Абакаровлул ва мукунма цайминналгу цIарду. Жамалуттин цувагу гай шиннардий зий ивкIсса коллективирттаву хъунма­сса хIурматрай, бусраврай ивкIссар, ва кIулми цIанакулгу, укунма­сса инсантал бикIу, га чIумал лахъсса къуллу­гъирттай зий бивкIми бикIу, ванал инсаншиврия, дакI марцIшиврия, хъиншиврия буслай бур.
Райондалий тачIав щилчIав муниннин къадурсса давуртту дурссар му чIумал партиялул райкомрал цалчинма секретарьну зузисса АьвдурахIман ХIусайновлул. Му чIумалли райондалий тIивтIусса Николаевуллал заводрал филиал, Аьбдулла ХIажиевлулгу кумаг бувну, МахIачкъалаллал модельный уссал фабрикалул филиал ТIулизматусса Максим Умахановлулгу кумаг бувну, ювелирный цех. Вай предприятиярттай зий ивкIссар аьмну 150 инсан. АьвдурахIман ХIусайновлулли бувну къуртал бувсса партиялул райкомрал администрациялул къатри, бувссар райкомрал зузалтрансса кIиразивулийсса къатри, бувтIуссар Гъумукух асфальт, дурссар чIярусса цаймигу давурттив, — буслай ур Жамалуттин.
Ванал буллай байбивхьу­ссар, яла Жамалуттиннул къуртал був­сса, райисполкомрал администрациялул кIизивулийсса къатри. Райисполкомрал хозспособрай Гъумук бувссар мукьва кулпатрансса къатригу.
Исполкомрал председательшиву дуллай 5 шин хьуну махъ Жамалуттин, партиялул обкомрахь ва даврияту итаакьара увкуну, лавгун ур райондалул халкьуннал контрольданул председательну. Шиккугу ванал хъунмасса захIмат бивхьуну бур машлул ва махъсса цаймигу предприятиярттай низам дихьлай.
1990-ку шинал, райондалул хъуниминнал ва ГьунчIукьатIрал жяматрал тавакъюрайн бувну, Жамалуттин лавгун ур «ЯтIул ттугъ» колхозрал председательну. Райондалул къуллугъирттай зий уна ванал чIявуну учайсса бивкIун бур колхозирттал председательтурахь: «Зу га колхозрая ччатI канай буру, му ччатI хьун буллай зузисса гай колхозниктурангу булара ччатI», — куну. Утти ванан цанмагу ччан бивкIун бур цува тIийкун колхозрал председательшиву дан шайсса бурив ба­къарив ккаккан. Най буна учин, ва ур шайсса бивкIун бур тIий. Ванал хъунмасса гъира бивкIун бур колхоз тIутIайх дичин дан, колхозниктурал маэшат хъинну гьаз бан, гай халкь ххари бан. «Ци банссар, Совет Союз ппив дурну, хIукуматрал политика мархлуцIакул даххана хьуну, къаивтунна ттула даву дузрайн дуккан дан», — тIий ур Жамалуттин. Муниха зийрив ва унгу-унгуну айивхьуну ивкIун ур.
1990-ку шинал июльданул 10-нний колхозрал председательну авцIуну, августрай ванал Министртурал Советрал председательнал цалчинма заместитель АьбдулбасировлучIан лавгун, 150 га ппиринжрал дугьан­сса ихтияр ларсун бувгьуну бур. Ца-кIира шинал мутталий ванал, цала гьалмахтурал, министр­турал, хъуниминнал кумаграйну, кьювкьу багьлун ларсун дур чIярусса, хозяйствалун чара бакъа аьркинсса техника: ххулув байсса, цалагу зузи къабувсса, цIусса комбайн «Немка», трактор К-700, цIусса, цавагу ккип къабавхIусса рулонный пресс, 5 трактор «Белорусь», бульдозер, ппиринж ттихIайсса комбайн, машина ГАЗ-53, роторная косилка ва м.ц. Ва техника чара бакъа аьркинну диркIун колхозрал маэшат гьаз бан. Амма, колхозрачIа вай ласунсса арцу дакъашиврийн бувну, баххан багьну бур ризкьи, хаснува ятту. Ванал пикри бивкIун бур 3-4 шинавун ятту-гъаттара бивкIссанияр хъиннува чIяву бансса. Ци банссар, къаивтун ур ва цала ххаллилсса пикрирду дузрайн буккан бан.
— ГьунчIукьатIрал жяматращал зий ивкIсса шинну дакIнийн дичлай учин, ххаллилсса жямат бия, буххаву къакIулсса зузалт бия, шяраваллил жяматрай хъинну дакI цIуцIисса, миннал чIарав бацIан ччисса, му чулинмай цащава шаймур буллалисса гьунчIукьатIи бия шагьрурдаймигу. Мукунминнавассар Сиражу­ттин Дандамаев, Мустапа Ибрагьимов, АхIмад Къушиев, Зиябуттин ХIажимирзаев, Амин Аьбдуллаев, ХIажибутта ХIусайнов ва чIявусса цаймигу, — тIий ур Жамалуттин.
Пенсиялийн укканнин шинну дурну дур Жамалуттиннул Лак­рал райондалул администрациялул бакIчинал хъиривчуну зий. 2007 шиная шинай шава ур игьалаглай.
Чув зурчагу, исполкомрай, райкомрай, кказитрал редакциялий, колхозраву, хъинну ххуйсса инсантал бакIрайн багьайва цайнма тIий ур Жамалуттин.
— Ттула уссу-ссу бакъахьурчагу, на нава хъинну талихI бусса, тIайлабацIу бусса инсаннан ккалли увара. Ттул оьрмулуву хъунмасса тIайлабацIу хьуссар ххуй­сса кулпат бакIрайн багьаву. Ттун хъинну ххирар гъан-маччами, гьалмахтал, аькьлу бу­сса, дакI ххуйсса инсантал. Ттул ниттил учайва: «Ттул арс, ттун чIявусса инсантал къатлувун бу­ххайсса чIуннугу ккаркссар, цучIав къауххайми чIуннугу ккаркссар. Инсантал къатлувун къабуххай­сса чIун къаккакканнав вин, ттул арс», — куну. Му зукьлу бавцIунни ттуха. Мукунмасса, хъамал ххира­сса, кулпатгу бакIрайн багьунни, лажин-дакI тIиртIусса. Адаминал талихI бусса-бакъасса мунал кулпатрайну кIул шайссар, му чулуха на хъинну талихI бусса инсанна, — тIий ур Жамалуттин.
Жамалуттиннул кулпат Аьишат зий бивкIун бур райкомрай бухгалтерну, махъ банкрай.
— Ттул ца хъунмасса талихI ялагу бур – душ Лаура, ххаллилсса, инсаншиву дусса, нитти-буттах, гъан-маччаминнах ччаву дусса, мунил ур 3 ххаллилсса арс — буслай ур Жамалуттин.
Амма ванияр ца-кIира шинал хьхьичI жагьилсса оьрмулий аьпалухьхьун лавгун ур Жамалуттиннун ва Аьишатлун цала арс куна ххирасса куяв Тимур. Ци банссар, нахIумур кунма, оьлумургу бухIан багьай инсаннан.
Оьрмулул 80 шинащалгу барча уллай, чIа тIий буру вин, хIурмат бусса Жамалу­ттин, кулпатрая, душния, душнил оьрчIая дазу-зума дакъа ххари­сса ва цIуллусса шинну!