Мукъул усттар

45_photo_4Мадара машгьурсса художник Хайрулла Кьурбановлул дирхьусса суратрай хъачIунттава уттасса, увцIусса инсан архнийн уруглай ур. Сурат художникнал чулуха урувгун дурну дур зунттал шяраваллил чIалачIиннарай – суратрайманал хъачIраха царайннул ялув царай дурсса куннасса зунтталлил къатри чIалай дур.
Ва Дагъусттаннал халкьуннал шаэр Юсуп Хаппалаевлул сурат дур. Юсуп Рамазанович ччяния шинайвасса ттул гьалмахчури, ванащал литературалуву архIал зий ттул ацIрахъул шинну хьуссар.

Ттун Хайрулла Кьурбановлул дурсса сурат ххуй дизай. Ваний чичул щалла тIабиаьт-хасият аьямну чIалай дур. Къалиправун дагьсса зунттал сурат дакъа Юсуп янил хьхьичI ацIан ан къабюхъай. Шаэр зиярат буллай уруглагисса шяравалу Юсуп цува лявхъусса ХьурукIуннал шяравалу дур. Амма хIайп – цIанакул шяраву вари учин­сса цучIав ливчIун акъари. На кIа шяраваллил кIичIирттавух бувкссара. Ца заманнай дуссар учинсса кIа шяраву цIа дурксса усттартал – заргалтал, ссяткартал бикIайва, ппу акъа хъуна хъанахъисса, бачIва ччаннах лечлачисса оьрчIал оьрчIшивугу кIикку ларгуна. КIикку дур шаэрнал ниттил гьавгу. Юсупхъал къатрая арх дакъа дур вайннал чIаххучу, лакрал поэзиялул классик ва Хаппалаевлул учитель Чаринхъал МухIуттиннул къатригу. КIикку оьрчI заманнайва шеърирду ляхъан буллай айивхьуну ур цIана щалва билаятрай машгьурсса шаэр, Рамазаннул арс Юсуп.
Ччясса чIумалсса ванал опытирттая ци яхьуну лирчIссарив къакIулли. КIулли чIявусса затирттайх ванал цала ххач бувкшиву. Ванал ччянира чирчусса назмурду оьрус мазрайн таржума дурну дакъар. Дяъви хьуннин хьхьичIсса назмурдаву Юсуп­лул хъунмасса пикри бурган буллай ия риторикалух, мазрал, мукъурттил чIюлушиврух, пасихIшиврух. Амма ванал басмалий хьхьичIва-хьхьичI цалами назмурдал жужру буккан къабувнача, таржума дурми назмурдал луттирду буккан бувна: Низамилсса, Лермонтовлулсса, Хетагуровлулсса, Стальскийлсса.
ЧIявусса жагьилсса чичулт, шаэртал найбуна машгьур хьун анаварну бикIай. Юсуплулмур зузаврил биографиялуву паракьатсса анавар къауккаву дур. Бюхъай ванал «Анаварсса нех хьхьирийн къадияйссар» тIисса буттахъал учалалул тIимур гьануну лавсун бикIан. Цукун бухьурчагу ванал назмурдал цалчинмур жуж лакку мазрай був­ккунни 1941-ку шинал (га чIумал ванан 25 шин дия), оьрус мазрай тIурча хъиннува махъ – ялагу 9 шинавату бувккунни.
Ва гьурра-гьайта, ттявх-шявх бакъа зий салкьи буллай ия пик­рирду, оьрмулул опыт, усттаршиву. ХьхьичIазаманнул балайрду, бусаларду, айтурду батIлай, чичлай ия. Ялагу цала назмурдал цаппара жужру итабавкьуна. Мадарасса лагрулийсса «Лак­рал поэзиялул антологиялул» том сакин бувна. Ганивун цачIун бувну бур халкьуннал эпосрал ва лирикалул цIасса ккаккиярду, ганиннин тачIав бивщуну къабивкIсса «халкьуннал мазрал заргалтурал» ирс. Юсуп Рамазанович Лакрал райондалул кказитрал редакторну, партийный даврий зий ивкIунни. ЧIярусса шиннардий Дагъусттаннал Чичултрал союзрал бакIчитурал цану ивкIунни.
Мура чIумуву ва таржумар­тту буллай шавкьирай зийна ия Батирайл, ЦIадасса ХIамзатлул, ХIамзатов Расуллул, чIявусса цайминнал назмурдаха. Назмурду, шеърирду, балайрду таржума баву шаэрнал хIакьинугу ххирасса пиша бур. На цIа кумур — му анжагъ ванал дурмунил ца пулансса бутIар. МукьцIаллихъайсса шиннардий таржума буллай ивкIун 80-нми шиннардий дунияллул чаннайн буккан бунни нукIузаманнайсса гуржиял хъунасса чичу Шота Руставелил «ЦIиникьрал луттиравусса нарт» — ванил цаппара бутIри дяъви хьуннинма басмалий бувкссия.
Ххал баракьай цукунсса школа бур!
Юсуплун мудан ххирая ва цIанакулгу ххирар халкьуннал балайлул махъ, поэтикалул образирттайну чIалачIи бувсса ватандалул тарих. Ва хIакьинусса кьинилийну оьрму бутлай ва чичлай ия. Ва амма мунищал архIал дарсну хьунсса лавгмунил мисаллах луглангу ванан хъама къабитайва. Дяъви хьун чан­сса хьхьичI, маслихIат цIухлай, Къапихъал Апаннинан ванал баян бувна: «Ванияр кIиттуршра шинал хьхьичI ираннал шагь ххит увсса жула Сурхайханнал арс Муртазааьлиясса эпосраха зий ура. Ганахасса халкьуннал балайрдал циняв вариантру на батIав. Магьри ва бусаларду батIлай ура, тарихийсса материаллу ккалай ура ва мура чIумуву чичлай ура… Материал авадансса ва хъинну жаваб дулун багьайсса дур. Тема цуксса бунияласса дуссарив ттун асар хъанай дур. Ява да! Историк къахьун нигьа услай ура»…
Гай шиннардий Совет Союзрайсса уссурвалсса халкьуннал литературарду дахьра тарихийсса лавгмур лахьлан дайдихьлай дуссия. Хаппалаев пикрирдавун агьлагьаву багьавайсса диркIссар: ва шаттирдал чанну ккуччу бувсса жегъир-ххуллийн увккун ивкIссар. Юсуплул тIисса тема Къапиевлунгу даши дизлай дия: Апаннинал га чIумалнин халкьуннал балайрдал гьанулий чивчусса «Чарттайсса накьичру» итабавкьуна. Мунихлуну Юсуплул чагъарданун шавкьирай жавабгу дуллуна.
«Ина буниялану, — чивчуна Къапиевлул, — халкьуннал эпосрал куртIнивун ухлай ушиврий, гива, халкьуннал памятьрал куртIния, материал ва темарду ласлай ушиврий ттун дакI дакьай. Амма так мивун кьувтIуну маличIара… Хъама мабитара (му вин винмагу ххуйну кIулну бикIантIиссарча) тарихийсса тема цIанасса оьрмулиямуницIун дархIуну, мунищал хIала-ккала дикIан аьркиншиву, мунил хъув къама хьун буллан аьркиншиву…».
Цала хъярч буллай ивкIсса куццуй, Хаппалаевлуя историк къавхьунни. Я цIанасса оьрмулия арх къаувцунни, «кьувтIуну» къаливчIунни. «Хан Муртазааьлихасса балай» Юсуплул чивчуну къуртал буллай ия Хъунма­сса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул шиннардий обороналунсса цIакьшивуртту дуллали­сса строительный батальондалул комиссарсса чIумал. Талатаврийн ва ххувшаврийн оьвтIий, тарихийсса темалул, мяйжаннугу, «Жула хъув къама хьун буллай диркIссар»…
Хаппалаевлул творчествалул чIярусса лажинтру халкьуннал бусалардал, айтурдал, учалардал, далиллал макьаннал дурцIуну дур: хьхьичIазаманнул сурат яргну дурсса, гужсса гьавасирттащалсса, лагрулийсса хасиятирттащалсса, хъинбала ва оьбала данди бувксса поэма «Удрида», аькьлулия ва байл­сса, асар гужсса мукъуя цIа дуллалисса, аьнтIикIасса, чансса рихшантрайсса баллада «Оьмар ва Хумар», чIярусса лирикийсса назмурду.
Цала зунттал ватандалий дяъви байбишиннин хьхьичI Хаппалаев халкьуннан, буккултран кьамул хьусса шаэр ивкIссар. Ва шавкьирай ва уххаву дакъа цала буккулт баргъбуккавал чулухаллил, оьруснал ва уссурвал­сса литературардал классикалущал кIул буллай ивкIссар. Ванал лакку мазрайн таржума бувссар Хайям, Саади, ХIапиз; Сасуннал Давидлуясса эпос; Шевченко, Франко, Украинка, Купала, Райнис, Вургун, Жамбул, Черенц… Ва, гьалбатта, Пушкин, Маяковский, Ахматова (яла махъ Кулиев, Хузанкьай, Танк). Щаллусса библиотека… Цала халкьуннал культура ванал чIявусса затир­ттайну авадан дурссар.
Амма оьрус мазрай буккайми буккултран Юсуплул назмурду так 60-чинми шиннардий ккак­лан диркIунни. 1950-ку шинал оьрус мазрай бувксса ванал лу «ТалихIрал цIуртти» цIана бигьану лякъин къахьунссар.
1959-ку шинал «Дагъус­ттаннал правдалий» бувккуна «АцIра назму» тIисса статья. АцIра назмулия чичин?! Мукунсса иш Дагъусттаннал критикалуву ганиннин хьуну ба­къая. Статья чивчуна чаннасса я бусса жагьилсса критик Марат Амаевлул. Га статьялуву ихтилат най бия «Москва» журналданий рирщусса Хаппалаевлул лирикийсса назмурдая, ванал творчествалия ихтилат бия ца ляличIиссану хъанахъисса ишираяту кунмасса.
Ганияр шиннай дайдирхьунни ялу-ялун гужлан хъанахъи­сса шаэрнал машгьуршиву. Цалчинмур жуж бувккун сайки 10 шин ларгун махъ Дагъусттаннай оьрус мазрай ванал назмурдал кIилчинмур жуж «Дуснал кIирисса дакI» бувккуна. Яла Москавлив цаннил хъирив ца «Лирика», «НувчIа ва банавша», «На зунттуя ца ххюлда», поэзиялул библиотека «Россиялул» сериялуву «Гьанна хъурссувун багьлай бур», яла «Бурж», «На аьтарттува ца кIунтIра» був­ккуна.
Юсуп Хаппалаевлул назмурду мугъаятну ва гьунар буну таржума дурну дур Яков Козловскийл, В. Звягинцевлул, В. Державиннул, Н. Гребневлул, М. Максимовлул, И. Озеровал. Ванал назмурду жула билаятрал чIявусса халкьуннал мазурдийн, дазул тийхсса билаятирттал ца­ппара халкьуннал мазурдийн таржума дурну дур.
«Шинну наниссаксса чичул дакI гьарта хъанахъиссар ва хьхьичIуннай хъанахъиссар», — увкуну бур Блоклул. Цала оьр­мулул бачIиннуй Хаппалаевлул салкьи буллай ивкIмур, тимар буллай ивкIмур, хъихъи ласлай ивкIмур назмурдайн бувккун бур, миннуву пикрилул камилшиву ва метафоралул сакиншиннарал ляличIишиву, му­къурттий мяшшиву ва сурат дуллалимур ттявхъ учин баву батIул къашайсса куццуй хIала дурххун дур.

Хаппалаевлул поэзиялуву оьруснал вичIилун къааьдатсса, амма ванан, зунттал чувнан, хъинну тIабиэсса цачIу бишаву, лащан баву дур: «НувчIа ва банавша». НахIакь дакъари ванал ца луттиран му цIа дирзсса. Му метафоралуву бумур чIявур. Чарттарисса зунттал аьрщарал кьянкьа-кьурчIишиву. Зунттал балайлул символика – тIутIул кьярти кьянкьасса чаривух ялун личлай дур, банавша – ччаврил лишан дур. Зунттал инсаннал хасиятрал лишанну: чувшиву ва хIалимшиву хIала дур­ххун душиву.
Хаппалаевлул образир­ттайну пикри баврил кьяйда дурчIиншиврул «ЦIуртти» тIисса назму ласунна:

ЧIявушиву цIурттал!
Ссавний цавагу…
Циняв вил ччанналу
Дякъил цIараву…

КьачIа-кьачIа хъанай,
ЦIурттал тIисса пар,
Яркри, ххаллилли
Садапралнияр!

Бачу, зикь-зикь тIий,
Ва Аьсса ххуллийх,
Ккуччу буллай цIуртти
Исвагьи ччаннах.

Бачу, хъячинтIиссар
Вила чIавурдай,
Къупру хъункIултIутIал,
ЯтIул цIу лахълай.

Замгьарданиву
МикI къалачIайма,
Бургъилугу тачIав
КъаассантIиссар.

Ссахасса назмурдури вай? Ссавнийсса цIурттахассарив? Ччаврихассарив? Электричествалул цIарал цIурттахассарив? Образру чIувин дурну дур­сса накьичраву щарщун дур ва хIакьсса поэзиялул тIабиаьтрайн бувну бигьану дурчIин дан дацIлай дакъари. Вайннул кьюлтIсса романтикалул сакиншинна ххарарххусса дур. Мунил махъ зунтталлил кугьлансса тIабиаьтрал сурат дур: лахIунттуйх дула-дулантту хьуну нанисса, цIурттал чанна лахъан бувсса хьхьунил ххуллу, кIа бакIлавай, липI-липI тIисса ссавруннайн гьаз хьуну най; лахънийх ппив хьу­сса ягу чуврив гилу, ччанналу, къумаратIал чIанулу дахьра-дахьра чIалачIисса зунттал щархъаву цIуртти кунма чанна лавхъсса чIявусса чIавахьултту. Назмулул символика ххарар­ххусса дур. Млечный путьрайн (ссавнийхсса Аьсса ххуллийн) зунттал мифологиялуву Бур­ттигьунал ххуллу, яни Виричунал Ххуллу тIий бур. Ссавнил сурат­рал образ аьрщарай­сса зунттал ххуллул образращал хIала дур­ххун дур. Мугу «бурттигьунал ххуллу» бур, инсаннал каруннил бувсса виричусса захIматрал аьш-бакI дур.
Цала назмурдавух чIяруну ва гъирарай фольклорданул мусил ххаллу щашлай, Хаппалаевлул чал хьусса аьвзал замана чIувну кьамул баврищал щун бай. Ванан ххирар буслан цала лакрал зунттаву зузисса куц («Хъарас щаву»), байран дай­сса куц («Буршайсса хъатIи»), кIикку цукун ххаллилсса инсантал оьрму бутлай буссарив («Дус, Кьурбанаьлий», «Хайруттиннун»), намусрал, цала цIанил ва къушлил кьадру байсса куц («ЦIа»). Вай цимурца хъинну зунттан хасъсса бур ва хъинну щала инсанлугъран хасъсса бур. Ваца зунттал вив ларкьусса кунна чIалачIисса дуниял дурагу къумасса дакъари. КIиккун арх­ссагу, гъанссагу чIаххурал дусшиврул ххаллу кIункIу хьуну дур («Арарат», «Къодор къалалул эяллачIа»), личIи-личIисса халкьуннавасса пикри цасса шяиртуран дакI тIиртIуну дур («Дуснансса ссайгъат», «Фаиз. АхIмад Фаизлун»).
КIикку къужрал хIурмат бур, оьрчIру ххирар, тIабиаьтрал ххуйшивурттал кьадру бай, тяхъашивуртту дуллай, дард-буруккин буллай, бястру буллай, ссибизлай – тамсса оьрму бутлай бур.
Ва гьартасса дунияллий вила ва оьрмулул хIакъираву, хъинбалдарал ва оьбалдарал хIакъираву куртIну пикри буллансса кIанттурду чIявур. Ванил закон дур адаврал чулухуннай­сса тIалавшинна, щялмахъращал ва къалпшиврущал бакъакьаву.

Дурсса даврил дард дакъар
ТIахIни дай бархъараннан.
Жулдуграй шавхьун ганал
Къукъу бур аьнтIикIасса.

Къукъурду ганал бувсса
Щархъаву зунттал кIанттай
Арцунияр чаннасса
Щаращал щинал буцIай.

Жула дакIгу ттун лащай
Къукъуха аьжаивсса,
Оьрмулул чIумул цIарай
Батанттуй сасан бувсса.

Мукунсса къукъулуву
Ябан тачIав къалайкьссар
Оьлувкъусса кIунтIвагу
Лайкь бакъасса асардал.

Оьрмулул чулухунмайсса, поэзиялул чулухунмайсса цала пик­ри балжи буллай ур Хаппалаев: му пикри ванайн хаин хъанайгу бакъари. Вай байтирдаву гьарца махъ мискьала-зарратрай цинцилттай бувцуну бур, цила кIанай бур, шиву ххишаласса махъ бацIансса кIанттугу ба­къари. Махъ ванал ляхълай ур дурусъсса, кIанийн бувтсса, пикри бувсса, ца заманнай цала буттахъал металл кунна къалиправун бувтIусса. Лирикалул кутIа назмурду – шеърирду Дагъус­ттаннай хIурматрайсса жанр дур, Юсупгу мунил усттар ур. Мукьва-мяйва хха бусса кутIа шеърирдал дайдихьу халкьуннал творчествалуву дур, мунин цIусса оьрмугу, куртIшиву Расул ХIамзатовлул дуллунни цала «Мяйва ххуттардиву» ва «Чичрурдаву». КуртIсса мяъна ду­сса кутIа шеърирду цIунил дунияллийн буккан бан ва цIулаган бан чансса къадунни Хаппалаевлулгу.
КутIасса шеърилул хIакьину цийнма ораторшиврул гражданшиврул къабигьасса бурж лавсун бур. Мунил мисалну бур Расул ХIамзатовлул машгьур­сса «Дуниял, ина ттун аьзиз симанна, вил макь лихьлай ура, аьматIра, ява…». Шикку пикри буллан, пикри буллан аьркинну бур.
Философ журалий пикри буллалаву Хаппалаевлул поэзиялул батIул бан къашайсса бутIа бур. Ванал цIа дуллай ур оьрмулул абадул суаллалсса ва ссигъралсса буллалисса, инсан иш ккаклакаврийн ва магьир хъанахъаврийн кIункIу хьун уллалисса пикрилуя:

Ттул дайдихьу – му махъри,
Махъ мудан ттул хьхьичIмурди.
На мукъул хъиривмурда.

КIучIмур чIалачIимурда,
ЦIумур тIитIлатIимурда,
Ссигъри тIитIай кIулара.

ДяличIан дурну дуаь,
Зу бястлив ххув баймурда,
Зу цIурттайн гьаз баймурда.

АхIмакь мудан ахIмакьри,
АхIмакьная хайр цири?
АхIмакьная арх хьира.

Зу ахIмакь арх увара,
ОьрчIангу лахьхьин бара,
Пикри талати бара.

КIулшилул дунияллин,
ТачIав ссалчIав букъаччин,
На бувксса ккашуну.

На бувкссара тархъанну,
Мудан талан хIадурну,
Щялумунийн къаршину.

На махъ аькьлулул душра,
Сивсумур чаннамурда,
Зул дакIурдил пикрира.

Шяир зунтталлил поэзиялун ччянияцIара ххирасса насихIат бусавриягу лихълай акъари. Амма ванал насихIат бусаву бизар буллалисса, чунчу учин буллалисса дакъари, му цурдагу поэзиялуву чIяруну ялтту къявхъ тIутIисса пикри бакъашиврийн ва асардал куклушиврийн къаршину дуклай дур.

Бунугу чявхъа микI
Ягу някI буран,
Щаву оьтту руцлай
ЦIуцIисса дуснан
Лякъи ганал къюву
Хьхьара дан чаран.
Бусса яхI, къирият,
Чувшиву дурну,
ЧIурму-чIиллайх лахъу
Ххяллая ххяллайн.
ЛахIунттух ливчIманан
ЧIумуй кумагран.
ХIаллил лакьлай ягу
Дяъвилий талай
Ххувшаврил лелуххи
Ликкарча хъарай,
Кьун куна кьянкьану
АцIу узданну.
КIачIасса тIайламур
Ххувшаврил цIаний
Къуманий ва шадний
Хъазам тIивтIуну,
ЧIюлухьу щялумур
Пуч бан талату.

Хаппалаевлул поэзиялуву аькьлугу, асаргу цаннищал ца энадрай бакъари. Ванал аькьлулул чувшиврия ва мунил дуручлачисса хъиншиврия, ттюнгъашиврия цIа дуллай ур. Цала ва дунияллул хьхьичI инсаннай бусса буржирал хIакъиравусса шаэрнал пикрирду цIанасса заманалух бурувгун бур ва шаэрнал цала чулухуннайсса ва бу­ккул чулухуннайсса ларайсса адаврал тIалавшиннардал хIасул хьун бувну бур. Ми чIумуя бувцун бакъар, мива най бур.

Юсуп Хаппалаевлущал оьрмулул на личIи-личIисса ххуллурдай хьунабакьин бунна. Жу студентъталсса чIумал цачIу щябивкIун бикIайссияв. Ххаришивуртту архIал дайссия, кьурчIишивуртту архIал духIайссия. КIайва цавай зунттайн лахъайссияв. Балайлул махъ тIайлабацIу хьуну ля­къирча архIал ххари шайссияв, тIайлабацIу къавхьуний архIал пашман шайссияв, му тIайлабацIу шаву-къашаву жула духьурчагу, чил духьурчагу.
Ттун Юсуп хьхьичIа-хьхьичI ккавккуна жулла дянив дусшиву хьуннин хьхьичI – Дагъус­ттаннал чичултрал цалчинмур съездрай. ДакIний ур оьрмулул 18 шинавусса, кьаивкIсса, нач хъанай, ябакI бувтсса жагьил. Га чIумал Юсуп шяраву учительну ия. Гания шиннай чIярусса щин хьхьирийн экьи ларгунни. ЧIунну даххана хьунни. Жува баххана хьунну. На ванал цимигу луттирая чичав. Цимигу учирчагу, ми чIявусса бакъари — Юсуп назмурдай мяшсса ур. Ттун Юсуп цайна цува, цала нувчIул хасиятрайн тIайласса ушиву кIулли, ва ттявхъ учин байсса, лакъахIайсса ушиву кIулли. Поэзиялун чIярусса дурсса, чIявусса хъинбалартту бувсса, оьрмулул опытрал кIу увсса усттар хIакьину цала оьрмулул 70 шин кIицI лаглай ур.
Вай цимурцаннува яла хъунмур цирикьай?
Агана шяирнал назмурдайн бувну ванаяту цаятувасса хавар хъинну кутIану бусларча, на вай щару язи бугьавияв:

ТалихI бума мури,
ХIучIгу къакуну,
Лажинлякъултралгу
Иттав пуй куну,

Циняв душмантурайн
Талан оьвкуну,
Цува – цувашиву
Ккаккан дан шайма.

Цува цувану икIан.
Наталья Къапиева