Лях-карах кунна дурсса чичрурдава

3foto_1АЬРККУЛТГУ, ИНТНИЛ ТIУТIИВГУ

Мариян-макь учайсса тIутIавух, сайки гай тIутIайн лякьри лаллай-къалаллай, кIюла-лахъисса чIурдугу буллай, бигьлай бур даргулт (стрижи). ТIутIайх бивчуну бур ттуккул цIу, машаку. Ккивкку тIий бур хIату интнил гьавалул бувччу бувсса ччикку.

Шяраваллил къирагърая арх бакъа урттуйх итабавкьуну бур «аьр­ккулт» (укун учайссия зунттайн нани­сса яттива личIи бувну, шярахва кьабитайсса сагъ бакъасса, аьрччасса, оьсал­сса чахърайн). МарцIну щюллисса цIай итабакьлакьисса, вилттусса интнил урттуву ва тIутIаву хъинну бакъавкьуну, ятну чIалай бур гай аьйплусса ятту. Га дур циваннив къадикIан аьркин­сса кунна чIалачIисса сурат, вил кIулши кIидуцан дуллалисса. Так ххарил ва ххуйшиврул биялалий тIуркIу тIун ччисса вил дакI хъинну жа­гъала хьун буллай дур гай «аьр­ккултрал».
Къашайсса бур, къабучIисса бур ва дунияллий (инара ляхъан къадурсса дунияллий!) так ца ххуймуних ва ххаллилмуних ялугьлай ялапар хъанан. Хъинну чIявусса затру бур, бувчIин цуксса захIматнугу, Занная цивппа ливксса куццуй кьамул бан багьлагьисса, буржлувсса.
Мукунмасса затну бур вин буллусса оьрмугу, мунил хъириввасса бивкIугу.

ТУЛА-ККАЧЧИ
ВА ЖАЛИНЧIЕЛМУ

ЧантI увкуну ура чаннахь пачкъатлуву. Ницал яксса чIавахьулттивух ялугьлай ура кьатIувсса дунияллух. Бувну бур кьунну кьурукIинтнил марххала. Гьарзат дур лагмара кIяласса чаннал ва хIалимсса паракьатшиврул дурцIуну.
ЧIаххуврал хIаятраву ссиржиндалий бавхIусса ттурусса тула-ккаччи, цила ссаннал ялув курчIилну бакIгу дирхьуну, ялугьлай бур цилва щунщуматIрая ца шаттирал тинмайну сукку-кьютIу тIисса жалинчIелмуллух. ЧIелму бур булувкьуну ккаччия лирчIсса ттаркI марцI дуллай. Ккаччил ккарччивгу, мазгу къабивсса кIанттай, миву-тиву, ляхълай жалинчIелмуллун жан дигьалаган дуллалисса дагьия, га бур ганинсса ца чIиви-хъунсса хъатIи.
– Ил, жалин кунна, чIюлугу диркIун, ци дуккан ччай дура ина му ттул ттурчIава? – къачча-къаччайнма, щунщуматIигу су­кку бувну, учай ганихь туллул.
СсихI къадуккай чIелмуллул. Ду­ккансса чара чув бур ганил. ссихI дуклай, цила нахIусса мажлис бяличIан бан ччай бакъар.

БУРХIАЙ ГЬИВУ ДАКЪА
ДАЧИН КЪАШАЙ

ХъачIиял цумурдив ца шяравасса, Шагьнаваз тIисса щарсса диркIун дур, муна-таначIа зий, циннасса дуланмагъ дузал дуллалисса. Базаллува най, тту­ккуй чантайгу бавхIуну, Гъумучату лирчуну, Хъурвахун дияйхту, ттиривхIуну тту­ккуя чантай, дачайсса диркIун дур, гагу цила мукьав лавхъун, ттуккугу хьхьичI бавкьуну.
– Ягъар, Шагьнаваз, ина ци зиссара?
– Валлагь, ттул ссу, ва бурхIай гьиву дакъа цукунчIав дачин къашай, – чайсса бивкIссар тIар мунил, цурдагу бурхIава лархIуну, кIурматIи хьусса щарссанил.

КIИРА КЪАРИЛ ИХТИЛАТРАВА

– Гьу, туну, ци дия, щар шайни?
– Ци дикIанссиягъар, хIажак дансса ятIул ягълав* ларсун бувкIуна.
______________________________
* Ягълав – янналул жура.

КЬАТIУВГУ ЭКЬИДИЧЛАЙ УРА

ГъайтIисса хъудугьул чIарах нани­сса ххуллулсса, ссаламгу буллуну.
– Заннал кабакьиннав. Ци тIар, ссайн уклай ура? – тIий, аьдатрайсса цIухху-бусу буллай ивкIун ур.
Хъудугьулгу микку дуллуну дур аьжаивну ссигъарисса жаваб.
– Ура хIарачат буллай. буржгу лахълай ура, буржирайгу дуллай ура, кьатIув экьигу дичлай ура, – куну.
Ххал дарча, ми шаннагу жуаврал диркIун дур укунсса мяънарду.
«бурж лахърай ура» тIисса калималул мяъна диркIун дур нава хъуна увсса нину-ппу ябуллай ура тIисса;
«буржирай дуллай ура» тIимунил мяъна диркIун дур нава яансса ттула арсругу хъуни буллай ура тIисса;
«кьатIув экьигу дичлай ура» тIимунил мяъна диркIун дур чин буллуну кьабитансса душругу хъуни буллай ура тIисса.

«ДАРД ЩИХЪРИ»

«Март щихъри, дард щихъри» тIий диркIун дур цIурттал заллусса къумукь къари, яни «март лавгссар, дард дурк­ссар» тIисса мяъналий. Яла, цакуну апрель зуруй цIакьсса дяркъу хьуну, ливтIуну бивкIссар тIар циняв цIуртти.

«КЪАДУКАЙРИ – БИВЧIАЙРИ»

«Къадукайри – бивчIайри, дукайри – къабивчIайри», – тIий ивкIссар тIар кьункрачIасса цIахъарачу.

ЦИРИВ ЦА ХIИКМАТ ДУР

«Луттирай чивчусса кунасса усса ххай акъара Зал. Амма цирив ца хIикмат дур ва дунияллий», – учайва Абачара ХIусайнаевлул. Мукун кунма тIисса бур дунияллийх цIа дурксса цайми-цаймигу аьлимтал, хъуни-хъунисса инсантал.

ДАРАЙЛУЛ ГЬУХЪУВУ

Щюллисса дарайлул гьухъагу лавххун, пара бичин дачайссия тIар жул шяраватусса цумурдив ца щарсса. Муксса лазиларкьусса, исвагьишиву ччисса диркIун дур му.

КЪУЖРАЛ ЭШЕЛОН

«Гражданин начальник» тIисса цала луттираву Лев Разгоннул чивчуну бур укунсса зат (ва бувккусса чIумал, ттул дакIнил кюнтIа цIун бивкIуна).
«Пришёл из Дагестана в Котлас целый эшелон, в котором были одни старики – от восьмидесяти и старше. Они не знали русского языка и не выражали никакого желания с кем-либо общаться и рассказывать, почему они очутились здесь. В своих косматых папахах и домотканных одеждах они сидели молча на корточках, закрыв глаза. Пробуждались они от этой неподвижности только для того, чтобы делать намаз. Трущиеся около «урче» зеки объясняли нам, что все они были «изъяты» с целью ликвидации в Дагестане феодальных пережитков…»

ИЮНЬ ЗУРУЛ ДЯНИВ

КIучIалу бур тIутIайх бивчуну хъуруннал зума-яхъалух. Ччиккул тIутIив кьаркьун, кьяжа гьаз хьуну бур гьарца кIанттай. Сундараллил ххяллавату вири­сса чIурду буллай бур оьрчIи барзу.
Ханглилу дуркнакIлия нис дуллай дур чIаххувщар. Гиккувасса чарил оьнтIуллува (щинталува) цинна руртIусса накI хIачIлай бур хьхьинякIсса аьнакIи.
Щипир ягу мах къадаркьусса цIиялу лирчIун дур шяраву дурагу кIира-шанна. Агь, ца даркьуну чIалан дикIайхха кьа­сса цIияллу дусса къатри жула зунттал кIанттай! Агь, ца яхI гъавгъун, гъирарацIа хьуну чIалан дикIайхха магъив дирхьуми къатри, жула зунттал кIанттай!

БУТТАЛ АЬРЩАРАХССА МЯКЬ

Муксса хъуннасса ва азгъунсса дур­хха ттуву Буттал аьрщарахсса ччаву, му чIалачIи дан хъанай бакъар цурда ду­ссаксса – я мукъурттийну, я музыкалийну. Мунихсса мякь лиххан бан хьунсса ххай ура анжагъ мунивун, аьрщаравун, цивуна лавгун махъ мунил кьанкь ттула чурххавух хIала дурххун мукьах, мунил ца-кIира накIлил лагру ттулла ттурчIардища оьргъа дан бювхъуну мукьах ва му оьргъашиврийгу полцIа тIисса марцI уртту ххярххун махъ.

ККАЧЧИЛ ЧЧАННАЛУГУ
ДУКИЯ ДУР

Гъумук гъаттарал базаллуву. «Къабулуннагъар, циван булуви, ккаччил ччанналугу дукия дур…» Оьл бахлахи­сса щарсса дур мукун тIий, яни кьювкьуну къабулунна, уртту чIярусса, дюрхъусса шин дур гьашину тIисса мяъналий.

КЬУРАНДАЛУЛ ЧIАПIИГУ, ОЬРЧIАЛ ЧIАРАГУ

Ттунма ттинин къаккавксса ца аьжаивсса лелуххи бур жулла леркьсса къат­рал лажинчIирацIух ялавайгу-лавайгу щуруй, ссулу буклай. чIирал ххярацулттаву ссахрив луглай, кув чIумал цирив ляхълай. Цири тиву дикIан бюхъайсса? Щяту гьаз бувну, чIамуй ягу чIираву бишайсса бивкIсса ччатIул хъяншри? Мугъаятну ядуллан бикIайсса Кьурандалул чичру дусса чIапIи? ЧIивисса оьрчIал кьанчлуя кьувкьусса къунчу? Балики танил кюру бан ишла дуллай бикIан бунагь бакъасса оьрчIал чIарагу, кьурандалул чIапIигу? ЧIелму цуппагу бур ляличIисса рангирал. хьхьичIалу луххал рангсса, магъраха ятIулну лухIи бишлашисса, хъару хъит учин дуркун, хъиннува ятIул хъана­хъисса.
Хъуни хъанахъийча ттул чIарагу, Кьурандалул чIапIигу хIалану щавшсса кюр­ттараву караматсса лелуххул оьрчIру.

ХIАЛЛИ УРА, ДАВ!

Адамина кунма, кьянкьа-кьурчIисса, жул шяраватусса ХIалли тIисса хъамитайпа цила уссу ЖахIпардухлу кувни яттичIан лагайсса бивкIун бур. «Да ЖахIпар!» – тIий, архния цу-унугу оьвтIун ивкIукун. «ЖахIпар бакъар, ХIалли ура, дав! ХIалли ура!» – куну, жаваб дулай­сса диркIун дур мунил.

ДАРМАНССА НАКI

Цалчин оьрчI бувсса душнил кку­кку бувкуну хъинссар тIий, цаппара нитти­хъул махъ-махъ бувсса цала оьрчIру (арсру) жан ххи­сса жалин-бавачIан бувцуну лагайсса бивкIун бур жул шяраву. Бю­хъай цайми-цайминналгу мукуннасса аьдат диркIун дикIан.

ЦАЧIУН ДИЯН ДУРССА
ДАРАЧЧИГУ, ХЪУНКIУЛТIУТIИГУ

Жагьилсса кулпатрал дянив оьрчI къахъанахъисса чIумал, ишла дуллан бикIайхьунссар личIи-личIисса сававртту. Масала, Карашату ца ацIра, ацIния ххюра километралул манзилданий ду­ссар КкутIнишалу тIисса лухччи. Хъинну ччясса заманнай кIикку диркIун дур КкутIун тIисса шяравалу. Тайпа-тухумирттал дянив ттур дагьну, та заманнайра щар лирну дур. КIа шяравалу лир­сса кIанттайн лагайсса бивкIун бур оьрчI къахъанахъисса лас ва щар, кIиккусса чарттайн, ххялчIайн, лелуххантранни тIий, къама бичин. Ца цамургу савав. Хъуннасса эшкьи-ччаврий цачIун хьу­сса чутлил оьрчI къахъанай, лахъи лаг­лан бивкIун, миннан щиллив маслихIат бувссар тIар дараччигу, хъункIултIутIигу цанничIан ца диян дан. Цукун диян дур­ссарив къакIулли, дурну дур ми цанничIа нца диян. Яла хьуссия тIар тирххандарал оьрчIгу.

ЛАСНАХ МЯКЬССА
ХЪАМИТАЙПАЛУЛ ИХТИЛАТРАВА

«Чув-адамина ттула чIарав ацIарча, нава ганал хьхьичIун левкьун гьансса кунма бикIара…»

КIУЛЛУЛ ССАЙГЪАТ

ХIаз къаизайрив зун. «Вай шивун кIуллул дурххуну дия», – куну, бартукьрал каххурава дурккун, оьрчIайх пуннукь, гьивхь, манпаси дачIлачIисса къужа.

ИНА ТТУЛ ХЪАМАЛИЧУРА

Цайми щархъаяту ссукIурайн увкIсса инсаннаща, ина ттул хъамаличура куну, ганал канихьсса мархь, ттархь, лаххия ласайсса диркIун дур хьхьичIра. Яни мукун хъамалу уцайсса ивкIун ур.

ДУРУСШИН

ХъатIигу, кьюртIигу мудан архIал нанисса затрур, ца ххину, ца чанну къаличIан хIарачат буллалисса. агарда ца хьхьичIун бувккун лякъирча, хъирив лахълан бикIайссар тIар.

ЧIУХЪРАЛ ХIАПИСАРНАЛ МУСИ

Революциялул къарагун ялун бивсса шиннардий ттурчIиричунал цала ппалав 25 гьантлий лаивтун ивкIун ур Туркнавун ливхъун нанисса ЧIухърал шяраватусса хIаписар – цана кIулсса, кьамулсса. Туркнавун ачин хьхьичI кьини ЧIухъралгу, ТтурчIиялгу дянивсса цумурдив зунттул яхъулу, ттурчIиричунангу чIалай, хIаписарнал дурччуну дур вивх мусил дурцIусса чIири-хъунсса уттусса. «Зана икIан хьурча, ласунна, къахьурча, ванин винма ччимур бува», – куну бур ванахьгу.
Ча зана икIайссия, цукун зана икIай­ссия, лавгун ур хIаписар ахир-аьрххилул ххуллийх. КIа уттусса дурччусса кIанттай бакIрайва чIалай бикIайсса бивкIун бур цIансса ща – кIа циривгу, цукунссаривгу так ца ттурчIиричунан бакъа къакIулсса. Ва цувагу кIивахсса хIухчалтран, муна-танан щак-за къабагьаншиврул, цал чу итабавкьуну, яла ганил хъирив нани мишан дурну, чIа-чIанний уккайсса ивкIун ур кIивахунай. Ахиргу, чIун наниссаксса кIа щагу ливххун, бяйкьуну, ххишала лякъин къашай хьуну бур. Лавгун бур аьпалухьхьун мунил бардултну бивкIсса кIиягу заннал лагъгу.
Циксса къавхьухьунссар та заманнай мукунсса кьадар бакIрачIан бувкIсса панасса агьлу!

ТТУРЧIИЯЛ БАКЪА КЪАБАЙССА БИВКIССА ЧIАПРИ

ТтурчIиял хъаннил та заманнай бай­сса бивкIун бур ляличIисса чIапри. Ми цивппагу байсса бивкIун бур инттулачIал сумая, ссуттил лачIалми гъагълан дикIайссар тIий. Ялув къуттагу дусса мукьмурцIусса чIапа байсса бивкIун бур, жалиндалун куну, яла гайми – ккурккисса. ЦIахъардал базаллуву ми багьан къабитайва тIар, хъямала буллай.
ЛачIа ттарацIув бивчуну махъ личIи дайсса диркIун дур сун. атил дурну, гайннуя дизан дайсса диркIун дур кIюласса ххаллу. Буллалийни, ппалул ххаллу хIала дирчуну, оьрчIигу байсса бивкIун бур.
Ва чIапраясса зат ттухь бувсуна ТтурчIиятусса ттула дус Малачлул щарнил ниттил Сусал (аьпа баннав цил).

КIЯЛАССА ЧАЛ МУРАД

КIяласса чу дунияллийн буккан був­сса, лякьлуву хьусса щарссанин ччан хьумур, ччинийх увккун – бургъилух, зурулух ляркъуну учIаваншиврулли тIар.

МУЧIАЛ ДУХЬУРЧАГУ

БакIрал ххуйсса хъамитайпалий янна, мучIал духьурчагу, сунттулну чIалан дикIайссар тIар.

САМУЙН ЛАГАВУ

Та чIумал, «Самуйн гьан» тIий, диял­сса хIадуршингу дурну, цачIун хьуну, лагайсса бивкIун бур зунттал душру-хъами. Ваца аьдат-эбадат кунна, дайсса диркIун дур цаппара ритуаллугу. Масала, цания ца ттуршамасса къатлул душнил (щарссанил) цила лялату лаваймур чурх кIачIану бургъин ккаккан байсса бивкIун бур, буллугъшиву чIа тIисса мяъналий.

БАРТЕР

Кьакьан бувсса курдавун, щакурдивун дуртIуну, дарцIу нагь къалмух даххана дан лагайсса бивкIун бур жула ппухъру Кураллавун.

КУТIАССА ДИАЛОГ

– На му зул агьулданул инсантурайн ссуграгу къадайссар.
– Цаннивав?
– Цан бикIави, ина кунасса учIиакъу цамагу къаляхъаншиврул.

ККАМАЛА

Ккамала тIий (му цуппа махъгу аьжа­ивсса махъ бур, ванил этимологиягу ци дуссарив цалсса къакIулли), биххай чIун дучIаннин, зурул, кIива зурул хьхьичIва, ябуллан бикIайва ризкьи. Ккамалттун личIи байсса затгу хъунмурчIин хъун оьрмулул ризкьи бивкIун бур. оьл, ниц. ХIакьину кунма, бигьанма жагьил­сса зат къабиххайсса бивкIссар. Цукун биххан­ссар цийну ялуннай накI, нис, нагь дукIлан нанисса хIайван, ца накIлил кIартташигу чаривав тIисса чIумал. Ца, ягу кIива оьлияр ххишала та чIумал, нажагьссаннаща бакъа, ябан, битан шайссагу бивкIсса ххай акъара. Ча, хъунмурчIин, биххайсса бивкIссар накIлицIагу хъанан бивкIсса, заназингу хIурхIа хьусса хъунма оьл, рукIлилугу напас хьусса, лазундарангу заралну бацIлацIисса хъунма ниц.
ДикI дишин дан тIий, ккамалттун личIи-личIисса затру дихьлан бикIайва. шархьсса къур, къавахъ, нувщи, хIатта хъанакI, самул чIапIивгума булайва.
БиххулуцIун бавхIуну, ца цамур затгу загьир хъанан бикIай дакIний. ХIакьину, тIабиаьтрай, жанавартрай, лелуххантрай «дакI аьтIи» инсантурал чулуха чIявуну баллан бикIай кьассавчитурай, авчитурай рязи бакъасса ихтилатру, цукун шай­ссар миннаща кIаксса ххуйсса ав, бархху, бюрни, ссули бивтун бутан, цукун шай­ссар миннуйн ттупанча гьаз бан тIисса цIимилул нагъиллу. Балайгума бакъарив цинявннан эшкьи хьусса, «Авчитал» тIисса, М.-З. Аминовлул мукъурттий­сса, Марияннул учайсса. Махъ бакъа, бю­ххансса бур балайгу, махъругу.
Амма ттун цIуххин ччива мива цIи­милул заллухъруннахь. ичIува ацIрахъул шиннардий кулпат бакI буккан буллай бивкIсса, гьантлун кIийлва ниттил ттизайссагу бивкIсса, ххира-ххуйгу байсса бивкIсса, цин дирзсса цIагу (учиннуча, «Аммарча») дусса мубараксса оьлийривкьай цIими хьун аьркинсса, цийн аьвзалзаманная шинмай авлий буккайсса аьдат диркIсса, му цуппа ав тIисса махъгу ми­чча нанисса бусса, зунттайсса барххуйрив хъунмур цIими хьун аьркинсса?
Ихтилат миккун бивния махъ, жувания бигьанма бивххун букару авуршиврул чулуха ябатIин къашайсса нузручIигума, букарду тIий, пахру-ххаралий буслай занангу бикIару яла, жуйва цайми мяш хъанай личIаншиврул.
ЛичIисса зат бур, агарда, аьркиннугу, къааьркиннугу, хIазирал ягу къанихшиврул ххуллий кьатI буллалисса бухьурча, закондалий буруччин, ябан ккаккан був­сса бухьурча. Мунайн му чIумал авчи къаучайссар, мунайн учайссар зиянчи, ягу хIакьинусса мазрай «браконьер».

ХХУЙШИВРУЛУ ЛАДИРТССА ХХУЙШИВУ

Бувну бур хъунмасса саргъунсса мар­ххала. Гьарзат дур вил янилату мугъаятну ладирхьуну. аьрщи, чартту, же­гъир ххуллу, циняв рангру (ца кIяласса личIаннин).
Гай цимурца вияту чIумуйсса ладирт­сса хханссар, ина гайннул кьимат, кьад­ру кIулну икIаваншиврул.
Ца ххуйшиврулу ладиртун дур чIярусса цаймигу ххуйшивуртту.

КЬУНТТУ

На мудангу аьжаив ара, айххи­хху итара кIа жула Буттал аьрщарайсса кьун­ттал. Ттун кIай чIалан бикIай вив цирив ца рухI дусса затруну, гьарцаннул цила-цила хасиятгу дусса. КIай бур кьабивкIун. КIуллив чIявуну кьаивкIун цу икIайссарив? Хъинну чIявусса кIулма. Циксса къабавхьун­ссар чIурду кIай кьунттан азардахъул шиннардий – жула ппухълуннал чIурду. Балики, кIай кIивува яхьуну ливчIун бикIан? Жува лахъну оьвтIийни, тикралния бай ххяллал жулва чIурду. Укун махIатталсса пикрилул хъирив бухлай бур бакIравун ца цамургу тамахIкарсса пикри. балики, инсаннаща та-бунугу ляхъан дан хьун циниягу ца техникалул карамат, чарттаву­сса, кьунттавусса чIурду гъалгъатIи бан бюхъайсса?!
Циваннив къакIулли, Буттал аьрщарайсса цумур бухьурчагу кьунттучIан нава гъан хьутари, ттун га кьунттуй, чан­сса хIаллай духьурчагу, ка дишин ччан бикIай, дирхьуну цаппара хIаллай ацIан ччан бикIай.

КIИРА ЧIАХХУВ КЪАРИЛ ГЪАЛГЪАЛУВА

– Къашавайгу дунура, ина кьатIух циван занай дура, ХалунпатIимат?
– Нигьа дуслан дикIара, ттул ссу, шанийн дагьарча, дирчIанссарахха тIий.

ЯЛТТУ-АРИЯ ЯЛУГЬЛАГЬИССА ЧIУМАЛ ЗАГЬИР ХЬУССА ХХАРУ

Ттул итталу тана Ккул –
Ттул тавба, ттул таваккул.
Нани гьанну ккуллачIан
ДукьрахIанттил ккул хIачIан.

ЖАГЬИЛССА ЩАЩАРНИЛ МАКI

Дяъвилий ивкIусса цила лас макIра ккавккун. ласнал лащин дусса инсан, амма цува цама – аьвкъунппу. Га ххал хьусса оьрчI, аьгу-аьтIий, ливхъун най. Муния махъ ниттин щар хьунсса пикри бунил-бухлавгун бур.
ДакIний бакъар ва зат ттухьва цумур хъамитайпалул бувсун бивкIссарив, амма бувсуна.

МАХIАТТАЛ ХЬУССА МАХЪРУ

– Ва гьуякьай, ва ци хаварди, ци тамашари, ца бавал идавсгу, аждагьагу бай­ссарив?!

БАРЦI БИВКIУССА АЙГЪУР

Хьхьувай лухччиний канай бивкIсса цала балчаннул хъирив увкIсса залуннан лявкъуну бур цала айгъурданул чIарав ганил ккуччу бувну бивкIусса барцI. Айгъурданий цийра чувчIав щавугу да­къая тIар. Амма шаппай бувцуну мукьах, цичIав къаканай, га балчан цаппара гьант­равун цуппагу бивкIуна тIар.

БАЛЧАННУЛ ЭБАДАТ

Жула зунттал кIанттай чув-ада­минагу, ганал буртти икIайсса чугу сайки ца кьад­рулий, кьиматрай ккалли байсса бивкIун бур. НахIакьдан бакъахьунссар ми цив­ппа махъругума – чувгу, чугу цанния ца личIи бан къахьунсса куццуй лавхьхьу­ссагу бусса. Ттун бавссар, та заманнай, аьрай талай, Буттал кIантту буручлай, ивкIусса чувнал ссукIурайн ганал чугу бувцуну бучIайсса бивкIссар тIий. БавхIуну, гикку бацIан байсса бивкIун бур цукссарив хIаллай.

ИМАНДАЛУЛ ХХУЛЛИЙССА КIИВА ЗАТ

Цува гьуркку увсса кIанугу, ишин­тIисса чурттугу инсаннан тачIав хъамабитан къабучIиссар тIар.

 

 
ККУРМУЗУЛ ТIУТIИВ

ИвкIун ур, къаивкIун ур ца АкьутIа тIисса, ссанчIав акъасса адамина. Ганал диркIун дур ца щарсса, къачча-ччай ккурмузуйх дирчусса тIутIив куннасса…

КIИРА ШЯРАВАЛЛИЛ КIИВА МУРАД

Жула Лакку кIанттай дуссар щархъурду, гъараллу лачIлай дакъахьурчагу, вари чинсса къурагъшиву къадагьайсса. Ми лахънийсса шяраваллурдур. гьарзану дакьлакьисса ттуруллал чIумуя чIумуйн лухччи хъатан дуллай дикIайсса дур.
Жул Карашрал шяравалугу личIину лагьну дакъар. Амма жул чIаххуврай дуссар жуяргу лахъсса кIанттайсса Къуруллал шяравалу. КIайннал учайссар тIар. «НеххацIиял (яни цаярда яларайсса щархъал агьлу) хъу зумания ца нурша дишинуксса бургъил ччурччусса чIумал, жулламур хъу дюхъайссар», – куну. Цала ххуллий неххацIиял агьулданулгу чайсса бивкIун бур. «Къуруллал хъунил марщалу щаращи буккарча, жулла хъу дюхъайссар», – куну.

МУРЧАЛ ЛЕЛУХХИ

Кьадиртсса ца шяраваллил эяллаву кьунну гьантта бивкIун бия марч. На къирагърачIан гъан хьусса чIумал, ца караматсса лелуххи хьуну, марч левххун лавгуна. КIанил хъару дия хъахъисса, цуппа марцIну кIяласса, марххала кунма.

ЯДАН ЗАХIМАТССА ШАННА ЗАТ

Хъинну жапассар тIар дуруччин, ядан шанна зат. ххуллуцIсса хъюруврал хъугу, бакIрал ххуйсса щарссагу, кIяласса чугу. ХхуллуцIсса хъу хъямала дуллай бикIайсса буну тIий. БакIрал ххуйсса щарсса хъихъисса дикIайсса дуну тIий. КIяласса чу ччя-ччяни марцI буллан багьлай буну тIий.

ОЬРМУЛУЛГУ, БИВКIУЛУЛГУ ДЯНИВССА АРА

Ахъуву цилла даврихун машхул хьусса ттулла щарссаний, ваца цичIав ляличIисса къавхьусса кунма, ваца мугу цилва цIана буллалисса кушулул ца бутIа кунма, паракьатну, иминну. «Та пуланхъал цурив азарханалия ивчIан шавай итаавкьуну усса ур», – кунни. Мукунгу куну, хъис дахханагу къархьуну, щарсса ялагу хIулухIлайнна дур кIяла аьрщарай мурхьру. Бурча ца исвагьину чIалай лувату кIяла бувсса гай мурхьругу, гьаваллавун гьаз хьун хъунма иш къаливчIсса кунма.
Гьай-гьай, ттуйн жагъаласса асар биян бунни бувсмунил. «ивчIан итаавкьуну усса ур» тIисса та ур оьрмулул ахттайнвагу къабивзсса инсан, цувагу хъинну ххуйсса инсан. Амма мунияргу хъунмасса асар ттуву хIасул хьун бунни ттухьва му хавар щарссанил бусласисса куц-тагьарданул. Хъинну аьжаивсса зат дур оьрмулулгу, бивкIулулгу дянивсса ара. КIялагу бувну, чIал къавхьуну тIутIайх бичин хIадур бувсса авурсса мурхьру. Миккува чIал къавхьуну ивчIан наниссар тIисса авурсса инсаннал хаваргу.

ЦУМИ БИЯВАВ ЦАЛЧИНССА МАХЪРУ?

Та хIасул хьунавав ттул ниттил маз? Цуми биявав хьхьичIва-хьхьичIсса махъру. ччаву? ччатI?

ЦИ БУВССАР ЧИТIРИ?

Махъсса шиннардий чIявуссаннан хIисав хьунни читIри интту шяравун къабукIлакIисса. Цири даххана хьусса. читIрал цалла тIабиаьтрив, ягу дунияллив? Бюхъайхха цамургу савав дикIан. Учиннуча, гьашину кюру бувну бивкIсса ларзу хъиривмур шинал леркьун ляхълай дуну тIий, хIайран хъанай, къабукIлай бухьунссар. Заллухъруннал кьадиртсса мина кьадитайхьунссар читIралгу.

ЗУРЗУ УЧАЙ ТТУЛ ЧУРХХАЛ

Инсаниятрал тарихрал ххуттардиву цалгу-кIилгу кIицI лаглай бакъар, бавну, лялиян бан захIматсса ишру. тахлия бутта арснал экьиувтун, арс буттал авххуну, уссу уссил ивкIуну ва м.ц. Вайннул ттул дакI щаращи дай, къабувчIай, къабюхъай лаласун му цукун хьун бюхъайссарив, зурзу учай чурххал. Бюхъай, му бувчIиншиврул, чансса хIаллай ухьурчагу, паччахIнал тахлий щяикIан багьлай бикIангу. Му чIумал ттун къаччива цуппа тахгу.

ЦУМАРИ УЧIИАКЪАМА?

«УчIиакъасса», «кьадарсса», «аскисса» – укунсса, тукунсса тIисса-тIийнма буссар кувннайн кув хъинну чIявусса агьлу. Амма цаягу акъассар (къалякъинтIиссар) на навагу миннавасса цану ухьунссарахха чинсса. Ай, юх!

ГЪАННИ ТТУЛ ДАКIНИЧIАН

ХIакьину ттул буттал аьрщарай, бюхъай, къаяла язими ливчIун бикIан. Амма ттун кIай хъинну бусраври, гъанни дакIничIан. Ттун ххишала дакъа ххирар кIайннацIасса буттал аьрщарал кьанкь.

БУРГЪИЛ ЧИРЧУССА СУРАТ

Бухкъалагайсса барчаллагьрай на лаизара Заннайн, щарнил хьхьичIсса Къюхъни-Сунув ттула шяраваллил ххют ххяххабургъил чирчусса чIумал. На га сурат къадулувияв ссахчIав, ганих дулувияв хъинну чIярусса затру. Га гикку чичлай вания тиннайгу хъинну хъунмасса хIаллай личIанссаннухлу булувияв ттулва оьрмулул бутIа.

БУВККУН ГЬАНССА БУВКССА ЧIУМАЛ

Валлагь, бизарда, цакьнива бизарда, зунттал жегъирххуллул шагьраххуллийн буккан буллалаврихасса саннардая. Сайки циняв зунттал шаэртурал дия му тема, ваца буртти икIай ттукку кунна, гьарца шаттирахун ишла дуллайннасса.
КIай циняв жегъирххуллурду шагьраххуллийн буккан буллай бивкIун тIий бакъарив бувккунма лавгсса ттул дакIнил мурад, дурккунна ларгсса ттул аслил Ватан!

ЛУВГЪИ ХЪАНАХЪИССА ЛУХЧЧИ

Апрель зурул дайлитIу. Хъун-Суннил хъачIрай, ЧIяйкьанив, РахIай, Гьурабу щюллишиврул оьзи пурх увкуну дур. Дахьра лирчуну дур чIируннатIутIив, ччиккул тIутIив, къячIитIутIив, банавшатIутIив. ЦIанну щюлли бишлай бур хъахъитIутIив (мямма-учIай-тIутIив), ттуккул цIил анжагъсса пирпиллу. Гьаваллаву лехлай бур даргулт. Ца кьунттуха ххивуну лавгунни чут хьусса кIива къахъну. ЛяличIинува итталун багьлай бур дукIувасса бюрувракъатIри, щюллисса кувссай арцул накьичру хьуну чIалачIисса. Щаллара лухччи дур лувгъи хьун хIадур хьуну.

ГЪЕЛИШИВУ НАХIУ КЪАЛАЧIУНШИВРУЛ

Буттан ччан къабикIайва кIинттул на пачличIа гъанну щяивкIун – гъилишиврийн аьдат къахьуншиврул. На дакI дарцIуну ура, чIивисса чIумал, ттул ппугу цалама буттал (ттул ттаттал) пачличIату мукуна тинай хъит уллай ивкIшиврий.

ВИН КIУЛССАНИЯ!

Ххирашиву вин лакку мазрай гъалгъа тIун! Вин кIулссания му вил ххирашиву ттун ххирасса куцгу!

ХIУЧI БУТЛАТИССА ТIУТIИВ

Аьжаивсса хIучI бутлай бур ссуттил тIутIайх бивчусса мурхьирал. Мурхь булувкьуну гьивчуха зий бивкIун, гай микIирал кьатI бувкун, цачIун хьусса гуж харж баншиврул, цIунилгу тIутIайх бивчуну бур.

ККАШИЛ ШИНАЛ

«… КIюрххилла дуруглай дикIайссияв, марххала чув бавссуну бурив ххал буллай, мархри биххан гьаншиврул».

ЦIУССА ХАВАРДУ

– Ци хаварду бия зул шяравун?
– КIива хъатIигу хьуну, кIива бивкIугу хьуну бия.

ИХIСАНДАЛУЛ ХХУЛЛИЙ

Ятинну ливчIсса оьрчIан бачIи-бачIи исттикан щивщулул бачIайсса аьдат диркIун дур хьхьичIра. Ххуйшиву, аькьилшиву аьдатрал!

МАХЪУН КЪАДАГЬАНШИВРУЛ

Аьрччасса дуну, жул шяраватусса цумурдив ца щарсса кIюрххил хъинну ччяни дизайсса диркIссар тIар, гайминнуяр махъун дагьну къалякъиншиврул.

Я ОБРЕТАЮ САМОГО СЕБЯ

Когда я прибываю на Родину в горы, я обретаю самого себя, мне всё не в тягость. я знаю как себя вести по отношению к Ней, Она знает как себя вести по отношению ко мне.
Циваннив, ва пикри на чивчуну бур оьрус мазрай.

КОНТРРЕВОЛЮЦИЯЛУЛ МАЗ

Ухссавнил АьсатIиннаву яхъанай бивкIун бур дигор (дигорцы) тIисса зунттал миллат. Ми цивппагу бивкIун бур скифная бивзсса агьлу. Миллатгу, мазгу бухбувккун лавгун бусса бур. Цивппа дигор агьлуру тIий, тасттикь буллалисса инсанталну хIакьину бусса бур бувагу 223 инсан. Миннал мина-гьану диркIун дур Дигор даралуву. 1937-ку шинал му миллатрал маз хIисав буллай бивкIссар тIар революциялийн къаршисса мазну. Ачу тти гъалгъа тIутIу, мазгума бюхъайсса бивкIун бур баян бан контрреволюциялул мазну. Бухкъалавгун личIайссияв му яла.

ГЪАРАЛ ЧIА УЧИН БУККАВУ

Гъарал къалачIлай, хъинну лахъну къурагъшиву дагьсса чIумал, чIаххуврайсса кIира-шанна шяраваллил халкь цачIун хьуну, буккайсса бивкIун бур гъарал чIа учин лухччинийн – язи бувгьусса бизанттуйн, зунттуйн. Масала, жул Карашрал, Къуруллал ва Шуниннал жямат бучIайсса бивкIун бур Къуруллал къинттуллухсса Шариялу тIисса кIанттайн, Маччайнна-Зунттул бурхIая чансса ялавайну. Байсса бивкIун бур кIиккува бакъухъру, кIюлаччатIру, бичайсса бивкIун бур хьхьахьхьартту.
Къуллатусса МахIаммадов Апаннинал бувсмунийн бувну, хъиннува хьхьичIсса заманнай, кIири бувсса бургъилун кувссайн вилттилиоьрчIру бивчуну, гай аьтIи байсса бивкIссар тIар, Заннан цIими хьуншиврул. Мукунма лагмава ятту-гъаттарагу оьмагь, мя-гъа тIутIи байсса бивкIун бур, щалла дуниял леххаврил ласун дурну.

АЬРАСАТНАВУНИЯР ШАМЛИЙНУ ХХИРАССА АЬРЩИ

Оьруснал аьлимчу-ботаник, академик, Къапкъазнавух зий-занай мадара хIал бувсса инсан, Николай Кузнецов 1911-ку шинал дурсса цалла чичрурдаву тIий ур укун. «…Самые цветущие поля и самые многолюдные сёла были в Лакии. Каждое село имело свой неповторимый образ и мир, и результаты влияния, связанные с тем, куда они ездили работать ремесленниками. И пахотная земля здесь стоила в три раза дороже, чем в равнинной России.

КЪАБЮХЪАЙССАР ХХУВ ХЬУНУ ЛЯКЪИН

Надир-шагьнал Дагъусттаннайнсса аьрххилул тарихрая пикри буллай ивкIун махъ на дурну дия укунсса чичру. «Мюрщисса оьрчIру дучрал ччанналун бичлачисса чапхунчи къабюхъайссар тачIавгу ххув хьуну лякъин».

КЪУЖАГУ, АЬНАКIИВГУ

Мудан цащала цува гъалгъа тIисса жул шяраватусса къужа – МухIуттин. Му жап нани бувну икIайва ичIувасса ккаччи-ччитущалгу, ятту-гъаттаращалгу, аьнакIащалгу. Масала, кIюрххицIунмай аьнакIив кьатIув буккан байни, буллан икIайва укунсса гъалгъа. «Бачира, бачира, чIалай бачира, кIялами, ятIулми, лухIими, оьрчIими. Бачира, баргъ букан бачира, баргъ букан бачира…»

ССУВАЙССА ХЪАМИТАЙПА

Цуппалу яхъанахъисса бугьарасса паракьатсса ца хъамитайпалул тIимунива бавуна укунсса калима. «На ва ттулла ххют щинчIав ххал къархьуния тIий яхъанахъисса инсан бура».

ЯПАЛУХЪТАЛ

ХIун бувккукун, ччиккулт, япалухътал хьуну, къурдарах багьлан бикIайссар тIар. Ва калима чуврив бакIрайн дагьаннин, ягу щил-дунугу ттухьра аьлтту даннин, япалухътал тIисса махъ ттун къабавссия. Ванил духьунссар танмалтал тIисса мукъучIан гъансса мяъна.

ЛАСРУ ХIИСАВРАЙ ССАНЧIАВ БАКЪАССА

Шаэр Максимилиан Волошиннул щарссаничIан Сергей Есениннул щарссанил чивчусса чагъарданий (Есениннул щарссану бивкIссар Л. Толстойл душ) бур укунсса ххару. «Маруся, согласимся в одном – поэты как мужья никудышные, а любить их можно до ужаса, а няньчиться с ними чудесно, и сами они удивительные».

АЬРАТТАЛССА МАХЪРУ

Ца ккавккукун, ца хъамабитансса бакъа бакъар ва оьрмулуву.

ЩАРССА ДУЦИН-КЪАДУЦИН

БачIи ссахI буканнин ссахIлил пикри къабайсса инсаннан щарсса дуцин къабучIиссар тIар.

ХХУЛЛИЙССА ЧАРУ ТИНМАЙ БИША

Цайминнан за лахьхьин буллай булувкьусса хIакьинусса диндалул къуллугъчитурал, бизаршиврул тиха зума дакъасса вяъзарду буккултрал бусласимуниву хъунмурчIин инсан ццаххандарал ансса бакъа къабикIай, дуржагьрал цIарал ччуччавричIан нани бувсса бикIай сайки гьарца зат. Миннах вичIи диширча, ивчIаннин зурзу тIий яхъанан багьлай бусса бур инсаннан.
АллагьначIансса ххуллу хъинну гьартассар, му къума буллан цукунчIав къабучIиссар. МахIаммад-идавсил цалва куну бур. «Имандалул дуссар 77 къяртта. Миннувасса ца яла агьаммурну хъанахъиссар дакIнийхтуну. «Лаилагьа, иллаллагь, МухIаммад расулуллагь», – учаву. Ца яла чIиримурнугу хъанахъиссар цува нанисса ххуллий ххал хьусса чару, лавсун, тинмай бишаву, хъирив наниманахун бахкъачиншиврул».

ЯТТИХIУХЧИЛ ТIИМУНИВА

«БуцIлацIисса чIумал (яни буч хъанахъийни), хIайвандалул уттулу ччун бикIайссар, га ссулу буклан бикIайссар ссайх-ссайх бунугу».

КIАПIКIАЙЛИВ ЛАКРАЛ УЧКЪУЛА

Гъурбатрайсса цала оьрчIру ниттил мазраяту махIрамну къабитан, КIапIкIайливсса жула хIалтIухъантурал цала хIарачатрайн, ва арцуйну сакин бувну бивкIун бур лакрал оьрчIансса учкъула. Микку миннахь ниттил мазрайсса дарсру дуккайсса диркIун дур.
Му даву сакин даврил сипттачинугу, ивкIун ур Гьуйннал шяраватусса, та заманалух бурувгун, хъинну чантI увкусса чувну ккалли хъанахъисса инсан, ХIажимурад. Яла махъ, 20-кусса шиннардий муналва сакин бувну бивкIссар лакку мазрайсса хьхьичIва-хьхьичIсса алфавитрал лугу.

ДЯГЪУ КЬАТI ДУЛЛАЙШИВУ БАЯН БУЛЛАЙ

МукьцIалва гьантта хьукун, рухIиран мякь багьайссар тIий, гьаттайн дукьрахIанттил уршагу, шархьсса дикIгу, ччатIгу, бакъухъгу лавсун лагайсса бивкIун бур жула ппухълу. МукьцIал лавхъукун, лагма щархъайнгума чIу баянсса кIанттаяту бивкIукун залуннал ттупанг битайсса бивкIун бур, дягъу кьатI дуллалишиву баян буллай.
ОьрчI къахъанай бивкIсса хъамитайпа Ххадижатлул МахIаммад идавсицIа (аь.сс.) бувну бур шама арсгу, мукьва душгу. Ва ци аьламатри куну, цIувххукун, литтирал адаминал куссар тIар. «Му ччаврил кьудратри», – куну.

АЬКЬИЛССА АЬДАТ

ХьхьичIва, Зумаритавал кьини, зума кьамул даннав тIий, байбишайсса бивкIун бур махъа-махъ инсан ивкIусса къатлува.

ДЯЪВИЛУЛ КЪАЧЧИШИВУ

«Къаччиссар ттун ми дяъви-даврду, нисирал буркив бишлашисса бухьурчагу», – тIий ивкIссар вихьличу.

ЭТНОГРАФИЯЛУЛ АНТОЛОГИЯ

Ххуйну пикри бувкун, Дагъусттан – му хъанай бур ца цила зумунусса этнографиялул антология, цалва Занналва ляхъан бувсса кунмасса антология.

ИСВАГЬИССА ДИАЛОГ

– Му инара дуллалисса даврих шанна къуруш къачаннив?
– Ялув барчаллагьгу биширча, къачанни.

ХАН-МУРТАЗЯЛИЛ КIАЛАЗУРУЙССА ЧИЧРУ

«Угу-увккуннахха цув. МютIигу хьунахха цал биялалийн (га билаятрал) къучагътал, хаиншиврий бавцIусса Дагъусттаннал хантурахгу къабурувгун».

КЬАКЬАН УННА НА ГЪУРБАТРАЛ

«… Пикрирдай, хияллай, дакI махIрум хъанай, азарда кьачIа шай хьхьу ва кьини. Бургъил ччуччин бувсса зунттурдунияр кьакьан бунни ттул чурх ва гъурбатрал.
На акъа урвавлий ччурччу дунияллий, мюнпатирттах луглай, Ватан кьадиртсса. Гъарах вичIи дирхьусса лухччиний урттунияргу нагу вичIилий ура, жуав та дуккавивав тIий. Пиръаьннул кIунттища Муса куна, къуртал ува, Аллагь, на ва гъурбатраща!»
Гьукьай, ва зат щил чивчусса часса ци бухьунссар? Ва бакъар цIа дурксса прозаикнал прозалувасса парча. Ва дакъар шаэр-лирикнал чичрурдавасса литературалул миниатюра. Ва бур ХIХ векрал ахирданий жула лаккучу, Гъазигъумучатусса заргал, ярагъуннил усттар, ХIусайннул арс Къушихъал МахIаммадлул, цалла дурсса турду, ххаржантру дахлай, Европанал сайки циняв хъуншагьрурдайхгу увккун, Грециянаву, Пирра (Пиррей) тIисса шагьрулий усса чIумал, чивчусса зат – мунал дневникравасса парча.

ИНСАНГУ, ИМАНГУ, ИБЛИСГУ

Ялавай аьч буллалисса вай цаппара къаляличIисса пикрирду на чивчуну бур зума дугьул зурул 21-чинсса кьини, шин тти дакIний дакъар – ванияр ца урчIра-ацIра шинал хьхьичI.
1. Инсанну оьрму бутан ччисса инсаннан хьхьичIра-хьхьичI чара бакъа аьркинсса затну хъанай дур – му цала намусрал хьхьичI цува марцIну яхъанай ушиву. Намусгу, Заннайсса вихшивугу, ттул пикрилий, цава цар. Заннайнсса вихшивугу ккаккиялунгу, ритуалданунгу куннасса дакъача, дакIнилгу, кIулшилул биялалийсса душиву. Му чIамул инсан цукунчIав къабюхъайссар цала намусрал хьхьичI цува къамарцIну яхъанахъисса лякъин. Му кIанттул яла хъунмур барашиннанугу хъанай духьунссар инсаннал, щинчIав къачIалай, цувалу уни дуллалисса тIулгу, ваца цинявннан чIалай дуллалисса куна ушиву. Му чIумал, нава щинчIав чIалай акъарахха, куну, инсаннан къаласунтIиссар цалла дакъасса зат, къаккуру битантIиссар щюллисса урттуйх ккуручай, къачIаучинтIиссар оьмур цала чIаххувчунан, къаоьлуккин бантIиссар цалла щин хIарчIун махъ щаращи.
2. ХьхьичIра Заннайнсса вихшиву диркIун дур хъунмурчIин ва оьрмулул багьу-бизулул кьанун кунна кьамул дуллалисса, тIабиаьтрал гужирдал хьхьичIсса хIучIгу, ццахгу хIаласса, кIулшилувух ва кIулшиврувух лапра куртIну итакъадаркьусса. Ттисса заманнул вихшиву тIурча, яни инсан элмулийну чIярусса затирттал хъиривгу лавну, диялсса кьюлтIшивурттугу ялун личIин дурсса чIумалсса вихшиву – му хъиннура бюхттулсса, цIакьсса вихшивуну хъанахъиссар. Цан бакъарча му кIулшиврул ва аькьлулул гьанулийсса дуну тIий. Цан бакъарча, чIявусса затру кIул бувну махъгу хъиннува чIявусса затру кIул бан къашайссагу ляхълай буну тIий. Заннайнсса зана икIаву утти хъиннура лахъсса ва хIакьсса даражалийсса хъанай дуну тIий.
3. Амма, махъсса шиннардий дунияллий ва Дагъусттаннай хъанахъимуних ябитлатисса чIумал, мукунсса асар бур, ваца имандалул инсанталгу, жиннугу хIала хьун бувну, циняв ца лияврил ччарнийн бавкьусса кунмасса. Чариввагу къакIулна бувккун бур майданнив гьарцаннан бан-битанмур лахьхьин буллалисса агьлу-«багьауттинтал» тIисса. Жу тIисса тIалав дуллалисса куццуй дин дачин къадулларча, хIаранссар зун зул оьрмурду тIий, чIивима, хъунама, хъамитайпама, адаминама личIи акъа, пIякьа тIутIи бувсса. Щилли дуллусса миннахьхьун му ихтияр. Щища лавсъссар миннал му пурман – Заннаща, МахIаммад идавсища. Та чIумал цува идавс ивкIун ур умматрал бакIчину, бан-битанмунин хIукмугу цалва ккаккайсса бивкIун бур – Аллагьнал тIайла увсса илчи уну тIий. Талатавугу диркIун дур хъунмурчIин язычниктуращалсса, ца Заннайнсса вихшиврул дин дурагу кьамул къадуллай бивкIсса агьулданущалсса. ХIакьину талан бувкминнал бакIчи цур, цир?
Ххуйну пикри барча, цурда хIасул хьуния шинмайсса тарихраву ислам диндалийн къабивхьунссар хIакьину «багьауттинтурал» мугьалттул биян буллалиссаксса зарал. Му суккушин (течение) ляхъан дурсса хханссар ислам цилла цурда вивх пIякь учин дуваншиврул, лияврил бакIрай дацIан даншиврул.

ЗУНЗУРУПРУ

«Ттуруллул лавсъсса душ» тIисса лакрал магьлуву бур зунзурупру тIисса цIанилусса хIайвант, урттил ризкьи тIийгу бур миннуйн. Вайнна магьлувасса ххару. «Чулуха гургу тIий бавчуну бур, щунщуматIивгу гьаз бувну, зунзурупру… тти вайннул жува хъирттайх лаххавай бурухха…»
ЧIалачIиссаксса, ва махъгу, цIагу лакку мазрава, дяйкьуну, ччянира дакъа хьуну дур.

АЛЛАГЬГУ, ИНСАНГУ

«Адаминал инсан ца шачIанттулли Аллагьнаяр ялавайсса», – чайсса бивкIун бур Дагъусттаннайх цIа дурксса щайх Сайпуллагь Башларовлул буттал Аслан-ХIусайннул.

ЛАЧIИ ВА ИЗА

Укунсса цIарду дусса (ххуйшиву, лаккушиву, лажинни, вай цIардал!) кIира къари диркIун дур яхъанай Муккурдал шяраву. Та шяраву хIакьину бакъассар цавагу къатта-къуш. Дуссар ябатIин къашайсса эяллу. Дуссар дюхлулул мурчай хъюлчай тIисса муркъал ва кIялахIилул хIикматсса хIалурду. ЛачIа ва Иза тIисса, цирда-цирдалу яхъанай диркIсса, ми кIирагу къари, ахиргу, дирзун диркIссар тIар цанничIан ца, ливчIсса оьрмулий цаннил ца дялахъан дуллай, цанниха ца къуллугъ буллай яхъананшиврул. Дирзун махъ цумур цуксса хIаллай яхьуссарив къакIулли.

ЧIАЛЛУ КЬАТIУВНУ

Кьамузанний кьаму буллалисса чIумал, жула ппухълуннал ца-кIива къав чIаллу кьатIувнугу бишайсса бивкIун бур. кьурукIинтнил чIумал чIелмултрангу чIиви-хъунсса чирилул бутIа хьуншиврул. Дакъаривла дакI барчаллагьрал ва ххуйшиврул дуцIин дуллалисса аьдат!