Лакрал назмурду даврил кьяйдарду (стихосложение)

5photo_3Поэзиялул дуссар цилла кьянкьасса низам, гьавас, хъит, интонация, ритм. Ритм хъар хъанахъиссар тIивтIу чIурдал, слогирттал, цакуцсса аьдадрайн, ягу ударение думи ва дакъами чIурду ца низамрай баххана хъанахъаврил кьяйдалийн.

Назмурдал къалипру загьир шайссар мазрал да­хханашивурттах бурувгун. Агарда мазраву кутIасса ва лахъи­сса слогру бухьурча, га мазрай­сса поэзиялуву хIасул шайссар метрикийсса система. Агарда мазраву ударениярду духьурча, тоникийсса ягу силлабо-тоникийсса система, ударениярду дакъасса, ягу гай хьхьарасса духьурча – силлабикий­сса система. ХьхьичIазаманнул грекнал (юнаннал) поэзиялуву диркIун дур метрикийсса, цIанасса оьрус­нал поэзиялуву дур силлаботоникийсса системарду.
Дагъусттаннал поэзиялуву дур силлабикийсса, слогирттал аьдад – ккалли дуллалисса, система.
Лакку мазраву ударениялул хъунмасса кIану бувгьуну ба­къар, ганил кIану цил багьайкун ххалбивгьуну бакъар. Лакку мазрайсса назмурдал ритм (бущи) слогирттал аьдадрая най дур.
Лакрал поэзиялуву чIявуну ишла байссар 7,11, 14 слог бу­сса ххару. Ххуттардил дянив дикIайссар цезура (чансса аглан шаву). Цезура дикIан къабю­хъайссар ца мукъул дянив.

Вана 7 слог ца ххуттаву бу­сса назму:

Бунагьирттал //хьхьиривун 4+3=7
Оьвкьун лавгсса //убрачув, 4+3=7
Оькьлакьийни //ххарисса, 4+3=7
Оьвкьукун //балай тIисса 4+3=7
(Урдал МахIаммад. Убрачув)

11 слог ца ххуттаву бусса наз­му:

Муксса оьрмулуцIун
цанна лачIлайсса, 6+5=11
Алжаннул къапурду
зун тIивтIун буна, 6+5=11
Мунил багъирдаву
сайр бан тIий буна, 6+5=11
БакI ххуй хIурулъэнтру
зулар тIий буна, 6+5=11
(Хъунайннал Амма. Гъумучиял Агъа-Нуцал-ханначIан)

14 слог ца ххуттаву бусса наз­му:

Буттал кIану кьабивтун
гьижра бувну увкIссияв
7+7=14
Идавсил шариаьтрах
мякьшиврул, ххирашиврул, 7+7=14
(Башир Сурхайханов. Надагьу мюътакьидан)

Щайх Жамалуттиннул назмулуву ишла бувну бур 16 слог ца ххуттаву бусса кьяйда. Ганиву 3 цезура дур:
Ххира Заннал
ялув бувсса
шинай ца барз
зума дугьан.
Ва назмулуву цезурарду дур мукь-мукьва слогирттал хъирив. Мунил тIиссар, ганал назмулуву дур мукь-мукьва слог ца-цанниву бусса мукьра ник (стопа). Гай никирттал назмулул ритм даххана дуллай, юргъа чал кунмасса бущи буллай чIалай бур.

Строфарду. Строфикалул поэзиялуву хъуннасса агьамшиву дуссар. Ца строфалуву калима къуртал хьун аьркинссар. ХьхьичIазаманнай чIяруну назмурду строфардайх къадачIайсса диркIссар. Башир Сурхайхановлул, Будугъал Мусил, ХIуллал-ХIажихъал МахIаммадал назмурду строфардайх дарчIуну дакъар.
Ххаллал бувсса «Вай яру вих бакъа…» тIисса шеърилувусса строфардаву кIи-кIива хха бур. Гукунсса строфардайн байт учайссар:
Авлул хьуну най бур
дакIнил хияллу,
Майдансса ардаравх
гъалбурцIилнияр.
Лакрал поэзиялуву дур 4 хха ца строфалуву бусса назмурду (Урдал МахIаммадлул, Хъунайннал Аммал ва цайминналгу).
Гузунхъал ХIасаннул дур 14 хха циву бусса строфардая сакин хьусса назмурду.
Ккурккуллал Зайдул бур цара-ца назмулуву кIи-кIива, шан-шанма, мукь-мукьва хха бусса строфарду. Му чулуха ганал назмурдаву дакъар кьянкьасса низам.
ЦIуйшиял ХIажимурадлул «Вил исвагьи чурххая» тIисса назму дур ххю-ххюва хха бусса строфардая сакин дурну.
Амма жущава учин бюхълай бакъар, гай строфардал кьяйдарду цала шаэрнал измулийн бувну ккаккан дурссарив, юх­ссагу гай чичлачиманал, копия буллалинал, жуж сакин буллалинал цанма къулай бивзсса куццуй ккаккан бувссарив. Авторнал каних дурсса оригиналлу дакъассаксса ва масъала балжину ххалбигьин къабюхъайшиву чIалачIисса зад бур. Вана мисалдаран ласунну Ккурккуллал Щазал шеъри. Жунма кIулли ганил балайрду дакIних байсса бивкIшиву. Мунияту гай чичлачиманаща бюхълай бур строфарду цанма ччан бивкIсса куццуй чичин. Бюхъанссар, мисалдаран, укун чичин:
Бюхттул барзунттайсса
щютI учай ссулий,
Вила ахIмакьшиврул
ратIайн багьунна.
Щюллисса ардарав
тIуркIутIи къахънуй,
Балайрду сававну
къатIул бувгьунна.
Ва бур 11 слог бусса ххуттардия сакин хьусса ца строфа. Ганиву дур цила ритмгу, рифмардугу. Амма бивщуну бур га кIива строфалийх бавчIуну, саргъун­сса рифмалухгу къулагъас къадурну:
Бюхттул барзунттайсса
ЩютI учай ссулий,
Вила ахIмакьшиврул
РатIайн багьунна.

Рифмарду. Лакрал халкьуннал поэзиялуву ва шаэртурал наз­мурдаву рифмарду чанну хьунадакьай. ЧIяруну мигу дикIай глаголлая хьусса. Масъала, Буду­гъал Мусил «Утти хъинну бикIи» тIисса назмулуву дур глаголлал рифмарду: «дурссар» — «дур­ссар», «лергъ къакуссара» — «вих къавхьуссара», «булуннав» — «булуннав» — «булуннав».
Ккурккуллал Щазал «Буттанний уссу ххива» тIисса назмулуву шамийлва тикрал бувну бур «ххива» тIисса глагол.
Рифмардал чулуха лащинсса бивкIнугу зунттал халкьуннал поэзия, ганиву чIярур ассонанс­ру ва аллитерациярду. Вайнна Ккурккуллал Зайдул ишла дур­сса чIурдал цалахьхьавурду (ассонансру ва аллитерациярду):
Алжаннул ккурккай Ккур­ккул, ккурчIа ххуй бай жямааьт.
Ягу:
ЦIу дагьандав цIунтIайндайн, чил ка хьундав чачандайн.
Ялагу:
Параннугу дагьаннав Патааьлил цIу къатрайн,
Аьзабирай личIаннав Аьвдулмажид абадлий.
Яруссаннал поэзиялуву хъунмасса кIану бугьлай бур аллитерациярдал. Гайннал назмурдаву бур аллитерациярдал рифмардугума. Лакралгу дур мукунсса рифмарду, амма чанну. Аллитерациярдал рифма ишла дурну дур, мисалдаран, Будугъал Мусил:
Утти цукуннугу
ца кьадарди ва,
Кьадарсса мазурдил
замана бур ва,
ВацIлуву чакъалтнияргу
Махъа хIап тIутIисса
лакрал ишри ва.
(Будугъал Муси. Утти хъинну бикIи)
Шикку личIи-личIисса хху­ттардиву тикрал хъанай бур кь-рду, муничIан гъансса къ, хъ. Му бакъассагу, мукьвагу хха бавхIуну бур «ва» тIисса аллитерациялул ва ассонансрал.
Ца-ца чIумал назму чIюлу дай тикрал хъанахъисса цава-ца мукъул, ягу словосочетаниялул. Гъумучиял ПатIиматлул «Ххал ба ххуй душнил гьава» тIисса шеърилуву гьарца байтлул хъирив ишла бувну бур «гьава» (аьраб мазрай — ччаву) тIисса махъ. ЧIявуну га ишла бувну бур цамур мукъущал архIал: «ттул гьава», «чурххал гьава», «эшкьилул гьава», «ччаврил гьава», «ххуй душнил гьава».
Лакрал шаэртурал чIяруну ишла дайсса диркIссар антитеза, анафора, эпифора, синтаксисрал цаймигу фигурарду.

Антитеза – куннин ку дандисса сипатру:
Агь учара – лахъ шара,
зунттуксса бюхттул шара,
Угь увкуну – лагь шара,
щях ялавай лагара.
(Юсуп Муркъилинский. Гъанминная шикаят)

Анафора – хьхьичIми махъру тикрал хъанахъаву:
БакI машал машачи,
нану маша бан,
БакI машайн бивусса
маша къашайссар.
(Гъумучиял ПатIимат. ВичIи диша, ххуй оьрчI)

Эпифора – цава-ца махъ ххуттал ахирданий тикрал хъанахъаву:
Азара залуннал лагъ,
Залгу дакIнийн агьайрив,
Зувия заллу къазахъ,
нагу дакIнийн агьайрив
(ТтурчIиял Маммадай. Байтру)

Шиккува учин, лакрал поэзиялувусса назмурдал кьяйда куртIну ххалдиргьуну дуссар А. ХIусайнаевлул ва М-З. Аминовлул давурттаву.
Сулайман АхIмадов,
профессор,
доктор филологических наук