Лакрал миллатраву эбратрансса жяматрая

foto9_3ТIул-тIабиаьтраву, дула-дуцавриву, бивкIу-буккулуву, гьарицагу жяматраву дикIан аьркинсса ххуй-ххуйсса тIуллаву бусса, кIива жяматрая, НицIавкIуллая ва Ххутрая, на ччянива чивчуссар жула «Илчи» кказитрай. Уттимур чичру щалагу лакрал миллатгу, Дагъусттангу, цала цивппагу чанна лахъан буллалисса ГьунчIукьатIрал шяраву лявхъусса цIурттаятур.

КъакIулнангу кIулну бикIан, ГьунчIукьатIрал щар дирхьуну дуссар Лакрал зунттаву, Гъази-Гъумучиял щарнияту ЦIахъардал чулиннай 6-7 вирсирал архну, машлул ххуллия чансса ларайну, Хъуннеххал чIаххув.
ГьунчIукьатIрал шяраву да­къассар махъми зунттал щар­­­хъавунияр ца ссалчIавгу ляли­чIишиву, мура ссуссукьу­сса дугьай аьрщи, дуканмунил маэ­шатрал хъирив, махъми кунма кири-кураллавун занан аьркиншиву мудангу дунувасса, тIий акъарав, гьарзадгу махъми зун­ттал щархъаха лархьхьуссар Гьун­чIукьатIралгу дусса.
Укун, зунттал зумувну ялапар хъанахъисса, захIматсса оьрмулул сасан бувсса ГьунчIукьатIрал щарнил жяматраяр хIакьинусса ттул ихтилат. Ихтилат щилчIав бува увкуну, ягу ттунма кьимат ласун буллалисса бакъар, ихтилат буллалиссара, нава тарихчи хIисаврай, му шяравусса халкь, ляличIину, махъми жула щархъавунияр гьарца чулуха ливчу­сса буну чIалайра. Му щар мяйжаннугу махъминнал эбрат ласунсса дуну чIалайра. Ва шярава бувккун бур, чIивисса лакрал миллатгу, Дагъусттангу, щалла жулла хIукуматгу чанна лахъан дуллалисса чанна цIуртти. Вай чанна цIурттал минагу хIасул хьуну дур 9-10 мюрщисса шяраваллурду ва мащирду цачIун хьуну. ХIакьинусса кьинигу ГьунчIукьатIрал шяраву бур шанма ссакIа: «Ялув ссакIа», «Дянив ссакIа», «Лув ссакIа». Вайннувату «Лув ссакIа» бур ца гъан-маччаминнал агьлу-гьанулия хIасул хьусса кунмасса, вайннал къатта-къушгу бивкIун бур кунния кув арх бакъа, ялагу шяраву къулаймур кIанттай, неххаяту арх бакъа. Оьрму лавг­сса инсантурал буслай, ва ссакIа хIасул хьуссар тIар КIулуша тIи­мур шярава бувкIми инсантурая, вайннаява хьуссар тIар «Лув ссакIагу». Ва ссакIлул хIасул бувмагу, хъуначунан хIисавманугу ивкIун ур Данда май. Ва жула зумувну хъанай бур Хъунма май, вания фамилиягу хьунссия Хъунмамаев, Дандамаев хъиннура дакьлай дур. Му хъунма­сса агьлу-гьану Дандамаевхъулли тIий буссар.
Нагу ва ттулла чичру дуллай ГьунчIукьатIрал Дандамаев МахIаммадлия ура айишин ччай. Мяйжаннугу, Дандамаев ГьунчIукьатIрал жяматравугу, лакрал миллатравугу, щалла дунияллийхгу цIа ларгсса, циняннанагу бусравсса аьлимчу ур. МахIаммад ва даражалийн цукун ивссарив, ва чу увссарив, щил тарбия увссарив, чу дук­лай ивкIссаривгу кIулну бикIан аьркинни жула цIанассагу, ялун наниссагу никирттан. ГьунчIукьатIи цурда личIину хъуннасса щар дакъассар. 1926-ку шинал дурсса переписрайн бувну, шикку бивкIун бур 270 къатта, шяраву ялапар хъанай ивкIун ур 1076 инсан, миннавагу – 312 хIалтIухъан. Шяраву ялапар хъанахъиминнал пишардугу бивкIун бур хъу-лухччинуха зузавугу, хIалтIилухун заназавугу, ятту-гъаттара ябуллалавугу. Шяраву бивкIун бур мизитругу, динналухун багьсса инсанталгу. Ва ттула дус Амин Аьбдуллаевлул чивчусса «ГьунчIукьатIрал тарихрава» тIисса луттирайн чул бивщунура чичлачисса:
1998-ку шиналсса хIисавраву, ГьунчIукьатIрал шярава ур ларайсса кIулшивуртту дусса 1178 инсан, миннавату – 6 хъунисса кIулшивуртту дусса хIакин (доктор наук):
1. Амаев Амир, профессор, доктор технических наук, «Заслуженный деятель наук», почетный профессор ДГПУ, лауреат Ленинской и других премий, главный научный сотрудник Российского научного Центра «Курчатовский Институт».
2. Дандамаев Мухаммед, док­тор исторических наук, лауреат Государственной премии, член-корреспондент РАН, профессор.
3. Маммаев З. М., доктор технических наук, действительный член Российской инженерной академии.
4. Чавтараев А. И., доктор технических наук.
5. Дандамаев Ш. Г. , доктор с/х наук.
6. Бижаев Муса М., доктор геолого-минералогических наук.
Все они имеют звание заслуженных и награждены орденами. 108 унчукатлинцев стали кандидатами наук. 98 заслуженных специалистов в разных областях.
Вай бакъассагу, ур шяраву кIия Социалист захIматрал Виричу Хьинчалов Гъази ва Жанаев Юрий Каримович, хьхьичIра-хьхьичI Лакрал райондалий урдил ларсъсса Аьбдуллаев Кьурбан-МахIаммад, колхозрал хъунама.
ГьунчIукьатIрал шярава Лениннул урдиллан лайкь хьуну ур 6 инсан, 15 инсаннан дуллуну дур ЗахIматрал ЯтIул Ттугълил урдиллу. ГьунчIукьатIрал шярава Хъун дяъвилийн лавгун ур 260 жагьил, миннавату 65 хIаписар, шаппайн зана къавхьуну бур 120 жагьилсса виричу. Щак бакъа учин бюхълай бур ГьунчIукьатIи аьлимтурал, шаэртурал, художниктурал, багъманчитурал, аьрщарал, ризкьилул зузалтрал щар дур куну.
Ва гьарцагу чулуха ххаллил­сса шярава акъасса пишалул инсан акъар. Шярава був­ккун бур 8 полковник, 9 подполковник, ххаллилсса, Аьрасатнаву машгьурсса зунттайн лахъу ХIажимирзаев Зиябуттин, ца ГьунчIукьатIрая ххюва лу чивчусса, чичултраву сийлий­сса Амин Аьбдуллаев.
Цила чIумал, Советирдал хIукуматрай, ГьунчIукьатIрал «ЯтIул Ттугъ» тIисса колхозрал бивкIун бур 24 500 яттил хIайван, 1107 бакI гъаттарал, 300 балчан бусса илхъи.
Колхозрал цала захIматрайну 1937 шинал Хъуннеххай бувну бур цанма ишла буллансса ГЭС, 1938 шинал бувну бур Культуралул дворец, хIаммам, школа, пекарня, ттукIрайсса гьарахъалу, насосная станция.
ГьунчIукьатIрал шяраву чIя­вур цIанихсса халкь: художниктал Хаджаев Альберт, Къардашов Арсен, музыкант Жанаев Заур, къатри буву Штанчаев Закир, архитектортал Керимов КьурбанмахIаммад, ХIусайнов Шапи, кIийла дунияллул чемпион хьусса ТIагьиров ХIажи ва чIявусса цаймигу лайкьсса инсантал. Вана ва ххаллилсса буттал кIанур жува ихтилат бан ччисса Дандамаев МахIаммадлул мина.
Дакъарив, лажинни, гьарца чулуха итххявхсса инсантал лявхъусса мина ва ГьунчIукьатIрал щар.
Нава щаллунмасса лу ва щарнияту чичлайгу акъахьувкун, ччай бур цал дунияллийх цIа дурксса аьлимталгу, шиккусса жагьилталгу дуккаврихун багьансса гьану ча байбивхьуссарив зухь бусан.
1830-ку шиннардия байбивхьуну ГьунчIукьатIрал чиваркIгу занан бивкIун бур хIалтIилухун Къизлардайнгу, Дарбантливгу аьрщарал даврил маэшат буллан. Цаппаравасса Къизлардай зузиминнал гикку зузисса муххал усттарсса арманинацIа лавхьхьуну бур муххал усттарнал пиша. Ми чIуннардий муххал усттарнал пишагу бивкIун бур ханнал нукартураяргу сий дусса. Мунищала архIал ГьунчIукьатIрал усттартурал лархьхьуну дур къалайчинал, уссал усттарнал, дяъвилул ярагъру, ххаржантру, турду дайсса пишарду. 1877 шинал оьруснащалсса бунтравух хIала хьусса кьиямасса гьунчIукьатIи гьан бувну бивкIссар Сибирнавун, тиккугу ишла буллай бивкIссар цалва пишарду. Ванияр махъ ГьунчIукьатIрал ус­ттартал Сибирнавун, Къубаннавун, Гуржиянавун, Азирбижаннавун цала маэшатрал хъирив, цалла дурмургу дахлай, занан бивкIссар. Мува куццуй Дандамахъал агьлугу бивкIссар Къубаннаву, МахIаммадлул ппу Аьбдулкьадиргу, мунала ппу МахIаммадгу. Аьбдулкьадирдул гикку школагу къуртал бувну, оьрус мазгу ххуйну лавхьхьуну, муаьллим шайсса курсругу був­ккуну бур. Ппу ивкIукун, Аьвдулкьадиргу, зана хьуну шяравун, зун ивкIссар ГьунчIукьатIрал байбихьулул учкъулалий.
1928-ку шинал Аьвдулкьадирдун увссар арс, цIа дирзссар МахIаммад, цала буттан цIа. Вана ва Дандамаев МахIаммадлияр жула цIанасса ихтилатгу. ГьунчIукьатIрал школдания Дандамаев Аьвдулкьадир лавгун ур Гъумучиял дянивмур даражалул школданий зун, хъирив педучилищалул хъунаману, муния махъгу му ивтун ур Лакрал райондалул Исполкомрал хъунаману. Аьвдулкьадирдул захIмат хIисавравун лавсун, ванан дуллуну дур Лениннул орденгу.
Дундар ХIажиев

Вай чIуннардий Гьун­чIу­кьатIрал школагу къур­тал бувну, Дандамаев МахIам­мадгу увкIун ур Гъумучиял дянивмур даражалул школалий дуклан. Ххуйну школагу къуртал бувну, МахIаммад лавгун ур Ленинградрайн институтравун уххан. Герценнул цIанийсса муаьллимтал итабакьайсса институт къуртал бувкун, гьан увну ур УнцIукIуллал дянивмур даражалул школданийн зун. КIира шинай зийгу ивкIун, лавгун ур Москавлив аспирантуралуву дуклан. Увххун ур тарихрал институтрал аспирантуралувун (АН-равун). Ванал каялувчину ивкIун ур хIукуматрал цIанихсса тарихрал элмурдал аьлим­чу В. В. Струве – баргъбуккавал хIукуматирттал кIулчу. Му лавайсса даражалул аьлимчунал аякьалийну Дандамаев лахьлан ивкIун ур ванияр 2500 шинал хьхьичIавасса Ираннал ва миннал чIаххувсса хIукуматирттал тарихру.
Жагьилсса аьлимчунан му захIматсса масъала щаллу баншиврул цалчинма-цалчин аьркинну бивкIун бур Европанал хIукуматирттал мазру лахьхьин, цанчирчан, МахIаммадлул тарих лахьлахьисса хIукуматирттал тарихру чивчуну буну тIий Европанал хIукуматирттал мазурдий. Ми мазру къакIулхьурча, Дандамаевлуща къахьун тIий бивкIссар ванияр 2000-3500 шинал хьхьичIава дунияллия бакъа хьуну бивкIсса Вавилоннал тарихрая цанма аьркинмур бувчIин, расшифроват дан клинописрайсса чичрурду. Дандамаевлуща бювхъуссар вай захIматсса масъаларттащал данди ацIан. Диссертация Дандамаевлул диркIун дур «Бегисттуннал чичрурду» тIисса , вай чичрурдугу дурну диркIун дур 2500 шинал ванияр хьхьичIра Ираннал паччахIнал Дарил амрулийн бувну. Ва чичругу дусса дур Керманшах тIисса шагьрулия 30 вирсирал архну Бегисттун тIисса щарничIа, чичру ду­сса дур клинописрал журалий, фарси, аккад (Вавилон), илад тIисса хьхьичIава мазурдий. Му чичрулул утташиву дур 22 митра, лахъшиву дур 8 митра. Ва чичру ляркъуну дур 1935 шинал ингилиснан, муния шинмай щалла дунияллийсса тарихрал аьлимтал ваниха зий бивкIун бур, амма масъала щаллу бан къабювхъуну бур, так ца лаккучу Дандамаев МахIаммадлул аьркинссаннуяргу ххину ва масъала къусаликкурай бивхьуну бур. Ва иширалгу, цайми-цайми ва кунмасса тарихрайн багьлагьисса масъаларттал хIакъираву Дандамаев МахIаммад, щак бакъа, дунияллий бур чинсса аьлимтураву хьхьичI ххуттайн агьссар.
МахIаммадлун чIявусса баргъбуккавал хIукуматирттал мазру лавхьхьуну бивкIссар, хаснува ххуйну лавхьхьуну бивкIссар хьхьичIавасса парснал маз. Мунияту Дандамаевлуща бигьану бюхълай бивкIссар му мазрай чичингу. Аспирантуралуву ккалаккисса чIумал Дандамаев МахIаммад най унува гъирарай айивхьуну ур Ираннал тарихгу, мазгу лахьлай, кIул бувну бур, ххалбивгьуну бур 2500 шинала хьхьичIвасса мазругу, тарихгу Ираннал ва вайннала чIаххувсса хIукуматиртталгу. Цала мурад щаллу шаву мурадрай, жагьилсса аьлимчунан багьну бур хъинну хъунмасса захIматгу бишин. Баргъбуккавал чулухми мазругу, тарихгу лахьланнин, аьркинну бивкIссар цал Европанал хIукуматиртталми мазру лахьхьин. Му бигьасса масъаларив? Архну гьан цанни, жувания буру так ца жулва ниттил маз лахьхьин, му цила ххуттавун бутан къабюхълай. Ми лахьхьин аьркинсса мазру къалавхьхьуну Дандамаевлуща бюхълай къабивкIссар цува иян аьркинсса кIанттайн ша куклуну иян, миннуцIунма лахьхьин багьлай бивкIссар баргъбуккавал чулухми хIукуматиртталми мазругу. Дандамаевлуща, му оьрус мазрай учин, фантастически-захIматсса масъала цала дакIнин ччисса куццуй щаллу буван бювхъуссар, лавхьхьуссар ми неххал тия ва шиясса мазругу, улувкьуссар дунияллия буцири машрикь (восток) лахьхьулт, хаснува Иранналсса, махIаттал буллай. КутIа бувну учингу, Дандамаевлуща бювхъуссар вания 2-3 азарда шиннардил хьхьичIава ливтIусса мазру ва тарих чантI учин буван.
Ца-кIира шинава вай цалла ххал диргьумунил гьанулий Дандамаев МахIаммадлул чивчуссар лу, «Иран при первых Ахеменидах». Ца ва луттиралва махIаттал бувссар щалла дунияллул аьлимтал. Ва луттираяр махъри Дандамаев МахIаммадлул цIа хъиннура бусраврай гьаз хьусса.
Ца укунсса ишгума хьуну бур 1990-ку шинал Орджоникидзе шагьрулий. 90 шин оьрмулул хъанахъисса, хъинну машгьурсса академик, иран лахьхьу В. И. Абаевлул юбилейрай бавтIун Дагъусттанная бувкIми, личIину циняннангу баллай, Ираннан цанмагу, Иран лахьлахьисса аьлимталгу хъунну цивппа буржлувминнан ккаллину бикIан аьркинссар Дагъусттаннангу вайнал арс Дандамаев МахIаммадлунгу, му хIисавнугу икIан аьркинссар, дунияллийсса востоковедтураву ца яла хьхьичIунманугу. Ва лу чивчуну махъри Дандамаевлул докторнал диссертациягу дурурччусса. Му дуруччиннингу чивчуссар чил хIукуматиртталгу, жучIавагу чIявусса элмулийн багьлагьисса статьярду, чивчуссар Вавилон лахьлахьисса аьлимтурал кумагрансса монография «Рабство в Вавилонии», «Вавилонские писцы». Дандамаевлул чивчусса луттирду чIявуссар. «Культура и экономика Ирана», «Политическая история Ахеменидов», «Иран», «Иранская энциклопедия» ва чIявусса цаймигу.
1987-ку шинал Дандамаев МахIаммадлун дуллуссар ПаччахIлугърал премия Ираннал тарихрая, культуралия чивчусса луттирдахлу. Дандамаев Американал вакилли, член-корреспондентри Дянивсса ва Архсса Машрикьуллал (Восток). Дандамаев чIярусса хIукуматирттайсса хьхьичIунсса университетирттаву лекцияртту буккин лагайсса ивкIссар жагьил заманнай, мигу буккайсса бивкIссар цала-цала хIукуматрал мазрай. ЧIявуну тIалав айсса ивкIссар МахIаммад США-навун, Лондоннайн, Кембриджрал, Оксфордрал, Германнавун, Израилнавун, Женевалийн, Цюрихрайн, Ираннавун. Дандамаев икъавсса хIукуматру хъинну чанну духьунссар. Так ва хIукуматирттайх турист куна, кIанттурду ххал буллай, уклай къаивкIссарча, элму куртI дуллай занай ивкIссар.
1978-кусса шинал Францияналгу дуллуссар премия хъинну ххуйну итабавкьусса луттиран «Иран при первых Ахеменидах» тIутIисса. Американал Дандамаев увну ур хIурмат бусса вакилну восток лахьлахьисса Американал аьлимтурал. Укунсса хIурматрал цIарду дуллуну дур Венгриянал, Италиянал, Лондоннал, ялагу чIявуссаннал. Дандамаев гьуртту хьуну ур цимигу ацIрахъул элмулун хасъсса конференциярдай, конгрессирдай, бувккуну бур дунияллий бур учинсса университетирттаву лекциярду. Ираннан Дандамаев лавайсса хIурматращал, ххирашиврущал чIалай ивкIун ур ца цалава инсан куна. Даврил ялувгу, ххари-хъиншиврул ялувгу, ляличIисса хIурмат ккаккан бангу, мудан учIан айсса ивкIссар МахIаммад Ираннавун. Бурги цал, Дандамаевлун буллалисса хIурматирттах Ираннал паччахIтуралгума: та заманнайва Иран шагьну ивкIсса Пехливахъал династиялун 1500 шин хъанахъисса хъуннасса шадлугърайн Дандамаев МахIаммад учIан увну ивкIссар шагь Пехливил, щягуивтун ивкIссар яла хIурмат буми щябитаймур кIанттай.
Дундар ХIажиев