Лакку ватандалул бакIчи ва халкьуннал дипломат

HachilВай гьантрай дахьра 60 шин хьун тIий диркIсса, амма абадлий 43 шинавува ливчIсса миллатрал язи­сса арс Хачилавхъал МахIаммад дакIнийн ­утлатиссару

Миллатрал виричусса арс, гьунар лавайсса жяматий­сса ва сиясийсса ишккакку, ччанарккусса 90-ку шиннардийсса лакрал ттизаманнул халкьлавчи, «Гъази-Гъумучи» дастталугъ сакин дурма ва ганил бакIчи Хачилавхъал МахIаммад увссар 1957 шинал мартрал 19-нний, Лакрал райондалий, Кумиял шяраву, бусравсса захIматчитурал МахIаммадлул арс МухIадлул ва Юсуплул душ ХIабибатлул кулпатраву. Кумав 4 класс бувккуния тиннай МахIаммадлул оьрчIшиву ларгссар МахIачкъалаллал, Краснодардал ва Избербашуллал интернатирттай. Чурххал бюхттулсса ва итххявхсса МахIаммад, 10 класс буккайхту, увцуну, шанна шинай аьрали къуллугъ лахъан лавгссар. Яла, МахIачкъалалив Шяраваллил хозяйствалул институтгу бувккуну, Гъумук райондалул зоотехникну зий унува, спортрая къауцайсса ивкIссар. Цал куклу атлетикалул, яла лачIун уккаврил жагьилтурал дяниву кIийла СССР-данул Кубок­рай чемпион хьуссар. Гания махъ мукьилла ларсъссар каратэлул билаятрал чемпионнал цIа, лайкь хьуну ивкIссар 5-мур Дан-далун. УвчIуну ивкIссар Аьрасатнал Каратэрал федерациялул вице-президентну, яла – дунияллул дянивсса «ВУКО» сакиншиндарал уртакьну. jf0y72tVuАллагьнал сахаватну буллусса гьунарданущал ва кьуватращал айивхьуссар му спорт­равун лакрал, щала Дагъусттаннал оьрчIру, жагьилтал кIункIу буллай. Цала харжирай муниха зун сакингу бувну, щурун бивкIссар «Дагкемпо» тIисса спортклуб. 1990-ку шинал зурул мутталий Дагъусттаннал командалуву шамагу уссищал (Надирдущал, Жабраиллущал ва Адамлущал) Американаву дур­сса ккаккиярттал щак къабитлай бия МахIаммадлул вания тиннайсса касмугу, давугу спорт бикIантIишиву. Амма микку билаятрай дайдирхьуна «перестройка» тIисса вакханалия, яла «рыночная экономика» тIисса, цурку цуркуйгу щяивкIун, цуркуйн хъирив хъанахъаву. Дайдирхьуна миллатирттал дянив къалмакъаллу, дяъвирду. ЗахIматсса тагьар хъанан диркIуна миллатрал цIуцIи кIанттай – ЦIуссалакрал райондалий. Му тагьарданий марцIсса бусурман диндалия тачIав къаувц­сса коммунист – сталинист бу­ттал ва бизлазисса ша дин-исламрал шартIирдай оьрму бувтсса ниттил арснал патриотнал Хачилавхъал МахIаммадлул кIанугу, спортралсса яла паракьатсса чIумал буллан тинмай бивтун, буруккинттаравун багьсса миллатрал цIуцIи кIанттучIа, ЦIуссалакрачIа хьуна.

***
laevЦумурцагу миллатрал тарихрал лахъишиврий ца-ца чIумал хьунабакьайссар захIматсса, ччанавккусса, нигьачIисса лахIзарду ва чурттурду. ХьхьичI бацIайссар Гамлетлул «ЛичIан ягу къаличIан» тIисса суал-дилемма. Му чIумал тарихрал сахIналийн чара бакъа уккайссар, заманалул гьалаксса щатIава цала миллат буккан бувну, илкинсса зуманийн личин бан­сса, яла га заманалул лишанну цувагу личIантIисса чумартсса ва аькьил­сса бакIчи. 18-мур ттуршукулий, Дагъусттаннал циняв миллатру цачIун бувну, буттал аьрщи «Аьлам­рал тIюпан» Къажар Надир-шагьнал чапхунналуща дурурччу­сса Хан-Муртазааьли кунасса; революциялул ва граждан дяъвилул мугьалттула цала чIивисса миллат ца чулийн буккан бувсса ХIавинахъал Саэд ва Саэдхъал Гьарун кунасса, м.ц.
Мукун нигьачIисса чIун хар-хавар бакъа дуркIуна 20-мур ттуршукулул ахирданий 70-хъул шинай уссурвал кунма яхъанай бивкIсса совет халкьуннал ялун, тархъаншиврул ва дусшиврул къала СССР-гу лекьан дурну, билаятрай низам-закIун дакъа­сса базар тIивтIукун. Цайми-цайми миллатирттавухсса буруккин­ттарал ялун чIивисса лакрал миллатрал бакIрачIан цамургу цанмалусса лухIи бала бувкIуна, 60-хъул шиннал хьхьичI хIукуматрал гужрай буттал аьрщарая Чачаннал аьрщарайн бизан бувну, ккашил, оьнил, цIуцIаврил цикссагу ливтIуну, кIира-шанна никирал ­оьттул гьухъ рутIлатIисса захIматрай ццуццул ва чирххуллул дургьуну диркIсса ­Аькъиял аьрщи тIутIал багърайн кIура даен дурну махъ, ЦIуссалакрал агьлу утти гиччагу цамур кIанайн бизан бан­сса «демократ» хIукуматрал мархха къатIайласса, адав дакъасса амру. Му амру буккайхту, ганиннин 20-30 шинал хьхьичI Къазахъисттанная, реабилитироват бувну, Хасавюртуллал райондалий яла ххуйми аьрщигу дуллуну, щябивтсса аькъи-чачан сукку хьуна, мугьлат бакъа бизира жул аьрщараяту тIий. Ваца гай цащара гужирай аьрщигу зерххуну щябивкIсса чапхунчитурайн кунма ялун бигьлай. Я тахсир, я бунагь бакъасса лак цала бучIанмунилсса, бизансса кIанттулсса, цайминнул­сса буллай бунува, Ярыксу неххал зума-къирагъ дурцIуна ярагъуннил балгусса аькъи-чачаннал. Муна му лухIи бала ялун бивсса буру­ккинттарал чIумал, бан-бит бакъа ливчIсса лакрал бакIчишиву цайнна ларсуна, Аллагьнал тIитIалаяв, юхсса тIабиаьтрал хIикматъявав, таниннин чIявучин къакIулсса кIа ялув кIицI увсса спортсмен, жяматийсса ва сиясийсса ишкка­кку, миллатрал язисса арс Хачилавхъал МахIаммадлул (19.03.1957 ш. – 19.11.2000 ш.).
Гикку, ЦIусса Ккулув, Ярыксу неххачIасса аькъи-чачаннащалсса данди бацIавривур МахIаммадлул политикнал ва халкьуннал дипломатнал цалчинсса дарсгу ларсъсса. Гания махъ ялунгу хъунна­сса ва нигьачIисса – Къараманнайсса къумукьнащалсса данди бацIавриву Хачилаевлул политикнал ва халкьуннал дипломатнал гьунаргу, виричушивугу хъиннура ялун личин дур­ссия. Бурги мунил хIакъираву 1997 шинал октябрьданул 11-нний Лакрал агьалинал VI съездрай Къумукьнал «Тенгликрал» Советрал вакил Дыдымов Заурдул тIий ивкIмуних МахIаммадлул хIакъираву: «Как человек, не первый год занимающийся практической политикой, хочу особо подчеркнуть, что Аллах подарил вам настоящего лидера, у которого есть все необходимые качества для того, чтобы в сегодняшней ситуации провести свой народ сквозь тяжелые испытания и, не останавливаясь на этом, искать возможные пути объединения народных движений, всех прогрессивных сил Дагестана и всего Кавказа». Лак­рал ялун нанисса никирттан кIулну бикIан, гайнналгу цала хъиривнахь буслан аьркинсса зат: ялагу цикссагу питнарду лещан бавурттугу, цIусса хьун къаритавурттугу, миннуха лархьхьусса цаймигу дурссар Хачилавхъал МахIаммадлул. Амма кIай Ярыксурайсса ва Караманнай­сса иширттавур аькьлу-кIулшилул бувччусса, уздансса ва ххаллилсса жула миллат «лихъачутал» тIисса кьюкьаласса кьадарданучIату арх бувсса. Танийяхха Дагъусттаннал халкьуннал шаэр Салимат Кьурбановал МахIаммадлухасса ххаллил­сса назмулуву чивчусса:

Гьалакшиву гьаз хьувкун
Миллатирттал дяниву,
МаслихIатрал ттугъ хьуну,
Ина ялун ливчунна.

Гания мукьах МахIаммад Хачилаев цимилгу гьаз хьуссар хIукуматрал лахъ-лахъсса къуллугъирттайнгу, увчIуну ивкIссар республикалул парламентравунгу. Тамансса шиннардий каялувшиву дуллай ивкIссар Аьрасатнал Дакьаву дуруччаврил комитетрал Дагъусттаннал отделениялийгу. Яла мува мув – республикалул Дакьаврил Фондрайгу. Вайгу, цаймигу хIукуматралгу, жяматий­ссагу давуртту дуллай, МахIаммад Хачилаевлул цIа тай гьалаксса 90-ку шиннардий Дагъусттанналгу, щала Ккавкказналгу тарихраву хьхьичI ххуттай кIицI лаглан диркIссар, бусалардавун дагьссар. Цала янила тачIав итакъабакьай­сса ЦIуссалакрал ишру тинмай битарчагума, цикссагу дурна давур­тту тай шиннардий виричусса лидернал ва маслихIатчинал, пагьму ххисса халкьуннал дипломатнал миллатирттал дянивсса питнарду лещан буллай, дусшиву цIакь дуллалисса Дагъусттаннайгу, щала Ккавкказнавугу (яруссаннал ва чачаннал; яру­ссаннал ва къумукьнал; къарачайнал ва тиккусса лакрал; Белоканнайсса яруссаннал ва азирбижаннал; Аьшттарханнайсса татарнал ва дагъусттанлувтурал; Къалмукьнал ва тиккусса дагъусттанлувтурал Артезианнай); — цайми-цаймигу. Багьа бищун къашайсса даву дурссар ялув кIицI лавгсса Дакьаврил Фонд­рал ва Комитетрал Чачаннавусса, яла Абхазнал ва Гуржиял дянив­сса дяъвирду бацIан бавриву, гай дяъвирдавусса лихъачалтран кумаг бавриву. Цува МахIаммад гьурттуну мурахас бувссар шанттурша­хъул саллатI ва ОМОН-лул талаталт. МахIаммадлул агьалинавусса сийгу, сакиншинначинал гьунаргу чIалай, га лахъ-лахъсса хIукуматрал къуллугъирттай итлан бивкIуна: респуб­ликалул балугъирттал комитетрал хъунаману, яла – шяраваллил хозяйствалул министрнал хъиривчуну. Щак бакъая министрнугу итан нанишиврийн, амма бахчуна 1998 шинал майрайсса ишру.
Гьарца хьхьичIун ливчу­сса, сийлувун агьсса инсаннаяту кунма, агьалинаву Хачилавхъал Ма­хIаммадлуяту жура-журасса, ххуйссагу-къаххуйссагу, буссагу-бакъассагу, тIун бикIайва, тIийгу бур хIакьинугу. Мяйжаннугу, хасиятрал икIу, дуллалимунил икIу, МахIаммад я идавс, я малаик ­акъая. КIири ичайсса ия, сситтуву чIун архIалминнайн ягу цаяра чIивинайн ка гьаз дан, ссуг дангу махъунай къашайва. Амма 7-8 шинал мутталий, канил ка дургьуну тIини куна, цачIу миллатрал иширттаха зий, ттун къаххал хьуссар цалагу яла оькки­мур сси-къащилувугу МахIаммадлул цаяра хъунанайн ссуг дурсса ягу ка гьаз дурсса. Ми иширттаву га ия, оьруснал тIийкун, «великодушнайсса», сси лялияй­сса, дакI хъинсса, ттюнгъассагума учивияв. Ххирая литература, магьирлугъ, фольклор. ДакIних кIула Высоцкий, Гумилев, Лермонтов, Мирза МахIанмадов, лакрал агьалинал назмурду. ДакIних назмурду кIулшивруву МахIаммадлущал лащан ансса ттун хьунаавкьуссар так кIия инсан, кIиягу аьпабиву­хъул — цала ппу Вихьуллал МухIад ва КIямашрал Мирза. Шиккува кIицI бан, МахIаммадлул ва Надирдул миллатрал магьирлугърахсса интерес ялттувасса къабикIайва, профессионализмалул куртIшиврийсса бикIайва. ЧIявусса жула сийли­сса балайчитурай (арамтурай) аьй дуллантIиссия, репертуар мяъналул куртI дакъасса, ялттура­сса, гайва гай «лухIи яруннаха» ва «ятIул чIаврдаха» дикIай тIий. Ягу учаву, адаминал кунна, кьянкьа-кьурчIисса дакъар тIий. Шиккува кIива махъ чивияв кIай кIиягу уссил (МахIаммадлул ва Надирдул) философиялуцIунсса арардал хIакъиравугу. Вай кIиягу Хачилавхъал хъуними уссурвал бия гиччава най бунува философийсса пикри-зикрилул, тIабиаьтраву бикIу, инсаннал оьрмулуву бикIу, хъанахъимунил куртIнийн бухлахисса, савав кIул дан ччисса. КIиннаннагу ххуйну кIула Гузунов ХIасаннул, Замир Аьлил, Гъази-Гъумучиял Жамалуттиннул давуртту. КIиягу экзистенциализм тIисса, ца заманнай, революция хьуннинсса Аьрасатнаву лярхъусса, махъ Магърибрал Европанаву сийлийсса философиялухух лавгсса бия. Ва философия хъирив лаллай дур инсаннал оьрмулувусса яла куртIми, кьюлтIми суаллал: ци бан аьркинссар, цукун къуццу тIун аьркинссар инсан ва тIайла дакъашивурттал ва цIими бакъашивур­ттал дурцIусса дунияллий, цала яхI, намус, къирият дуруччин, инсаншиву ядан, м.ц.. Экзистенциализмалуву яла агьаммур кIану бугьлай бур «пограничная ситуация» («дазуцIухсса ахIвал») тIисса калималул. Мунилли тIар инсан, цалла кIулши хъюлчу-кIутIу дурну, цала оьрмулул мяъналия пик­ри буллали айсса. Вана ва философиялува най дия МахIаммадлул ва Надирдул тIутIимур ва дуллалимур: «Лакрал миллат хIакьину муна му дазуцIухсса ситуациялуву бур: экономикалуву бикIу, ихтиярдал ва тархъаншиврул бикIу ссуссукьу бувну, личIан ягу къаличIан тIисса зума-къирагърай бур. Мивату буклай бур хIакьину миллатрал хьхьичI бавцIусса яла агьаммур масъала – му тагьар мукун къаритаву, даххана даву». Ва дия уссурваврал философиялул ва политикалул кредо.
Ихтилат кутIа буллай, Ма­хIам­мад Хачилаев ия сагъ-саламатсса, вайми куна­сса, оьтту-ттурчIая увсса инсан: пагь­му-гьунаргу бусса, аьйкьингу бю­хъайсса, диялдакъашивурттугу ду­сса. Амма га ия Заннала, тIабиаьтрала увсса бакIчи, цачIун буву, сакиншинначи. Миллатралгу, Дагъус­ттанналгу, билаятралгу патриот.
МахIаммадлуяту чивчуна цикссагу журналистурал, чичулт­рал, политиктурал, кказит-журналлайгу, луттирдайгу. Бувсуна теле-радио­передачарттавугу, телефильмр­давугу. Га лащан айва нартнахагу, асландалухагу, муххахагу, цIарахагу. Амма яла тIайламур ва куртIмур МахIаммадлул-инсаннал, МахIаммадлул-политикнал сурат ттунна дизай «Кавказские новости» кказитрал журналистка Мзия Чачбал дуллумур. МахIаммадлуятусса гьарта-гьарзасса макьалалуву га чичлай бур:
«В сознании тысяч людей он ассоциируется с народным трибуном – сильным, волевым вождем с твердой выдержкой и способностью трезво действовать в критической обстановке и нести ответственность за судьбу людей!!». Бакъаривкьай ххуйну увкуну? Угу ия­хха МахIаммад кIукунсса! Амма… къабювхъунни жущава га уру­ччин, яуван.
Ттун кьисмат хьуна тай арулла-мяйра аьратталсса шиннардий ттуна арс куна ххирасса МахIаммадлущал «Гъази-Гъумучи» дастталугъраву ганал кумагчину, маслихIатчину зун. Цикссагу хьунаавкьуссара циняв Дагъусттаннал миллатир­ттал ганийсса бакIчитуращал, циняв гъанну кIулссия. ДакIнийхтуну тIий ура: гайннаву цаягу акъая МахIаммадлуха лащан ансса, интеллектрал икIу, чувшиврул икIу. Аьпалувух лавгминнал рухIирдан кIу мабизарача тIий, дуаь дуллали­ссара, сагъминнан цанма кIулссар. Цинявннал махъ бакъа кьамул айва га лидерну.
Бугьараминнан дакIнийн бутлай ура, ялун нанисса никирангу кIулну бикIан, ва зат: Къизлардайн къачагътал ххявхсса гьант­рай Да­гъусттаннал циняв миллатирттал суккушиннардал хъуниминнал, республика дуруччинсса координационный комитетгу сакин бувну, ганил хъунаманугу цинявннал чIу цану МахIаммад Хачилаев увчIуссия. Бакъаривла, туну, аьжа­ивсса зат: гайми циняв гьаз хьуна хIукуматрал лахъ-лахъсса къуллугъирттайн, Дагъусттаннайгу, Москавливгу, Страсбурграйн (Европарламентравун) бияннингума, жула МахIаммад личIаннин. «Цала хасиятрацIун», — тIун бикIайва чIявуну. Ца чулуха, му тIагу-тIайлая. Щялмахъ бусаврил, лажинляхърулул, хъуниминнал хьхьичI лавай ацIаврил «гьунар» ганаву бакъая бувагу. Яла лахъма хIукуматрал къуллугъчинахьгу кIяламунийн кIяла, лухIимунийн лухIи чайссия. Амма, ххуйну пикри барча, МахIаммад лахъсса къуллугърайн къагьаз шаврилгу, ахиргу, оьчувнал бивтун утаврилгу хъунмур савав жула лакрал менталитетравур тIиссара: лаккучу гьарма уссар яла аькьлу бумагу, лайкьмагу цувара тIий. Заннал хIикмат куна, оь кьини миллатрал чIарав авцIусса, кIийла-кIийла га лихъачалтрал кьюкьалалия ва буруккинттая мурахас бувсса виричу­сса бакIчи лахъа-хъун уллан, гьаз уллан кIанай, буссару ганай аьй ляхълай, оькки анмур буллай. Мукун­сса бунагь танмихI бакъа къалагай­ссар: вана миллат бакIчинацIа бувну ливчIунни. ТIайлар, хIакьину лакку ватандалий чансса бакъар ххуй-ххуйсса касму-пишардай, лахъ-лахъсса къуллугъирттай зузисса, миллатран шаймур буллалисса патриотътал. Амма, аьпа бан, Хачилаев куна, миллатрал чIарав къала куна авцIуну, «да» кунахь «дуржагьирал цIу» учинсса лакраву, хIайп, акъар. Мукунсса инсан цумур-цагу миллатрал тарихраву 150-200 шинай цалли тIар личайсса этногениология тIисса элмулул….
Лагавай дур МахIаммад акъа 17 шин. Билаятрай замана баххана хъанай бур. Митингирттал, ххуллурду бахIавурттал чIунну ларгунни. ХIалли-хIаллих тIий, хIукумат билаят­рай низам цIакь дуллан диркIунни. «Гъази-Гъумучи» дастталугъгу 15 шинал хьхьичI (МахIаммад лавгун 2 шинавату) хушрай ларкьуна. Амма лакрал миллатрал оьрмулуву данмур-дитанмунил масъалартту ва буру­ккинтту, гьарза бакъа, чан къавхьунни. Кризисрал ва санкциярдал тагьарданий лахъи буклай, захIмат хъанан бивкIунни цIусса лакрал агьалинал Новостройрай къатри ва инфраструктура щаллу даврил, цаймигу гиккун бизаврицIун бавхIусса масъалартту. Чансса бакъар, бигьассагу бакъар Лакрал ва Ккуллал районнал масъаларттугу – ххуллурдал, ламурдал, газ буцаврил, социал структуралул, чIяву-чIявусса цаймигу. Уттигъанну кказитирттай утти Дагъусттаннай газ буцин бувасса дурагу 4 район лирчIун дур, миннувух кIирагу жулла – Лакрал ва Ккуллал, тIисса за ккалаккини, ттухьа нава ивкIра: «Ва хавар МахIаммадлул рухIиран баярча, аьпа биву гьаттаву кIура аянссар­хха», — тIий. Ганал: «21-мур ттуршукулул дайдихьулийннин лакрал циняв щархъавун газ буцин къабарча, жула багьа – кIира кIапикI» тIисса, чIявуну тикрал дуллан икIайсса кьянкьа­сса калима дакIнин дагьлай. Бугу бантIиссияхха! Ци банссар, ссавруннай чичру цамур диркIун дур.
МахIаммад Хачилаевлул ку­тIасса, амма яргсса оьрмугу, миллатрахсса дакI цIуцIавугу, мунихлу оьрму харж бангу махъунай къашайсса арсну ивкIшивугу абадлий личIуча ялун нанисса никирансса дарсну.
Киров Султанов