Къуллугъчинал кьимат халкьуннал хIурматрал чIалачIи бувайссар

uduev_11ЧIалкъархьуну республикалий кIицI лагантIиссар паччахIлугърал хьхьичIунсса ишккакку, яла захIматсса шиннардий Дагъусттаннал бакIчину ивкIсса МахIаммадаьли МахIаммадовлул 85 шинал юбилей.

Увну ур МахIаммадаьли МахIаммадов 1930 шинал июньдалул 15-нний Лаващиял райондалийсса Лаващиял шяраву. 1949 шинал Лаващиял школагу къуртал бувну, миккува дарс дихьлай ивкIун ур. 1952 шинал увххун ур Дагъусттаннал учительтурал институтравун. КIира шинавату мугу къуртал бувну, зий ивкIун ур Лаващиял райондалийсса Ялувмур Лабкиннал арулла шинал школалул директорну. 1953 шиная 1957 шинайннин Лаващиял райондалул халкьуннал кIулшивуртту дулаврил отделданул хъунаману зий ивкIун ур.
1957 шинал Коминтернал цIанийсса колхозрал председательну увчIуну ур. 1966 шинал МахIаммадаьли МахIаммадов Лаващиял райондалул шяраваллил хозяйствалул производствалул управлениялул каялувчину ивтун ур. 1968 шинал заочнайну къуртал бувну бур Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул институт. 1969 шинал увчIуну ур Лаващиял райондалул райисполкомрал председательну.
1970 шинал МахIаммадаьли МахIаммадов Лаващиял райкомрал КПСС-рал цалчинма секретарьну ивтун ур. 1975 шинал Дагъусттаннал обкомрал КПСС-рал шяраваллил хозяйствалул отделданул каялувчину цIакь увну ур.
Гания мукьах личIи-личIисса жаваблувсса къуллугъирттай зий ивкIсса МахIаммадаьли МахIаммадов 1994 шинал Дагъусттан Республикалул ХIукуматрал Советрал председательну увчIуну ур. Мукьра шинавату цIунилгу мува къуллугърайн увчIуну ур. 2002 шинал 2006 шинайннин шамилчингу увчIуну ур Дагъусттаннал Госсоветрал Председательну.
МахIаммадаьли МахIаммадов лайкь хьуну ур «За заслуги перед Отечеством» I и III даражалул орденнан, ХIурматрал ордендалун, ЗахIматрал ЯтIул Ттугълил кIира ордендалун, Октябрь революциялул ордендалун ва цаймигу наградарттан.

Инсантурал цивппа яхъанансса, оьрму бутлансса замана язи къабугьай. Дакъар жухьра мукунсса каши. Амма чIумул ккаккан байнуккар цуманаву ци бюхъу буссарив ва му чув ишла бан хьунтIиссарив. Ца цалва пагьму-гьунарданийну ялун личирча, гама, ялунгу аькьлу ялтту бувккун, оьрмулуву ссайнкIуй къауккай.
Ттулва оьрмулуву ттун чIяву­сса ккавкссар ва бавссар. Ахиргу, ттувувасса пикрирдал ца бази буллай, на бувкIра ца пикрилийн – кьадарданул заллу инсан цува ушиву. Инсаннал хасиятрал, духIи-дуциннарал, захIмат ххирашиврул биялдаралу бур ганал оьрмулул ххуллу. Цукун бухьурчагу, вин буллусса оьрму винма ччикун бутан дур ца вихьрасса ихтияр.
Дагъусттаннал аьрщарай лявхъуссар чIявусса гьунар бу­сса, итххявхсса, бакIру чаннасса халкь. Гьармагу личIи-личIисса чIуннардий лайкьссия республикалул бакI дугьан. Амма жулла кунна чIявумиллатру бусса рес­публикалий такIуйвагу къабигьану бивкIссар цинявннал дяниву бусравсса, хIурмат лавайсса инсан язи увгьуну, мунай му агьамсса жаваблувшиву дишин. Къуллугърай итайни къуллугъ тапшур барча бакъа цамур цичIар къадулайссар. Ги­кку зий уна халкьуннал чулухасса хIурматрангу, бусравшиврунгу лайкьну къуццу буллан га ганал цалва хIарачатри. Муна мукун цинявннал дяниву сий дусса, бусрав хьун бювхъусса инсан ия Дагъусттаннал Госсоветрал ХIурматлувсса Председатель МахIаммадаьли МахIаммадов.
МахIаммадаьли МахIамма­дович­лул аькьилшиврулли 90-ку шиннардий дяъвилул ва дакьаврил дазуй бивкIсса Дагъусттаннай чIявусса халкьуннайн лухIи бала ликкан бан най бивкIсса дяъви хьун къабивтсса. ЧIаххуврайсса Чачаннал бакIрачIан бувкIмуния жулва миллатру мурахас бувсса. Жува цаннал ца бувгьуссаксса, цаннал ца бурувччуссаксса Да­гъусттанну.
Тукун захIматсса шиннардий аьркинну ивкIссар кьянкьану махъ бусан шайсса, инсаннал дакIурдиву бумур лаласун бю­хъайсса каялувчи. Мукунсса лидерну таний ивкIссар МахIаммадаьли МахIаммадов.
Укун лайкьсса, аькьилсса инсаннал хьхьичI бакI кьус ритлай, чIа учин ччива МахIаммадаьли МахIаммадовлун цIуллушиву ва гихунайгу зун-занансса каши-кьудрат.
Роза Эльдарова,
ДР-лул БакIчиначIасса
Хъунисриннал советрал
ва Аьрасатнал Чичултрал
союзрал вакил

——————————-

Мурад АхIмадовлул Дагъус­ттаннал Госсоветрал хIур­мат­лувсса Председатель МахIам­мадаьли МахIаммадовлун 80 шин хъана­хъисса чIумал бувну бивкIсса ихтилатрава.
— МахIаммадаьли МахIам­мадович, сайки 30-40-хъул шинну дурну дур ина паччахIлугърал личIи-личIисса къуллугъирттай зий. Ина ХIукуматрал, Парламентрал, яла, махъ, Президентствалул институтрайн кIура бав­сса Госсоветрал бакIчину зий ивкIунна. Миннувагу дурусну 15 шинай Да­гъусттаннал бакIчинал къуллугърай. Ччанар­ккусса 90-ку шиннардий билаятрал политикалувун бувкIуна паччахIлугърал иширттая архсса халкь. Ина, тIурча, шяравасса учительная айивхьуну, рес­публикалул бакIчинал къуллугърайн лавхъсса, захIматсса ва лахъисса ххуллу бивтсса инсан ияв. Вин ккавкхьунссар карьералул чулуха тIайлабацIу хьусса ва ахир бакIуйн къадурксса чIявусса политиктал. Вил пикрилий, циван бикIайривав халкь кьюч куну властьравун най? Властьрал мивун увкIнал умудру хъяврин байривав? Лахъсса даражалул къуллугъчи ци хасиятрал инсан икIан аьркинссар?
— ЦIана цинявннал зума-ккарччулу дур «прийти в политику» тIисса калима. ХьхьичIва мукун учинвагу щинкIуй дакIнийн къабагьантIиссия. Властьравун учIаву хьхьичIва хъунмасса иширан къахIисавссия. Му га ца бикIан аьркинсса, хьун аьркинсса иширан ккаллийссия. Тай шиннардий инсаннал хIарачат бикIайва тIайласса, хIакьсса ххуллу бугьан. Билаятрал, республикалул къуллугърай дакI тIайлану, марцIну зун. ТIайлассар, танийгу диялдакъашивуртту чан къашайссия, гьарзат дюрчIуну най къадиркIссар. БивкIссар карьералул цIаний инсаншиврул ялтту ша ласун хIадурсса къуллугъчиталгу. Лажинлякъулт такIуйвагу чанну къабивкIссар. Амма ланжарттуй къама пас байсса куццуй, мигу властьраву лахъи къалагайсса бивкIссар.
ХIакьину власть тIисса махъ зумух ласурча хьхьичI дацIай къуллугъчитурансса къулайшиннарду, хIат-хIисав дакъасса ми ябуллалисса охранниктал. Амма таний­ссагу, цIанассагу властьрал мурад цар – халкьуннал цIаний зузаву. Къуллугъчинал даву захIматсса, жаваблувсса, бигьалагай кьинирдурагу цирив къакIулну зун аьркинсса давур.
Мяйжаннугу, 90-ку шиннардий властьравун бувкIуна цивппа чун бувкIссарив къакIулсса, цалва амбициярдащалсса халкь. Гукунсса тагьардануву паччахIлугъ бунияла­сса хаусравун къадагьан хъунмасса хIарачат бувссар хьхьичIмур властьраву зий бивкIминналгу. Амма ялагу чансса-бухьурчагу заманалул мугьалттухьхьунгу къабиривну къаливчIунну.
ХIукуматрал къуллугърайсса даву му цахъи хIаллай инсаннал цанма хIазран бувайсса эксперимент бакъар. Му цалва хIарачатгу, цана цувагу кIулну язи дугьайсса давур. Халкьуннал дяниву гьар кьини къулагъасралу зун увкIсса инсан хIадурну икIан аьркинссар гайннал чулухасса критикалувун агьангу, гайннал чулухасса тIалавшиннарду биттур дангу. Ганал хIакьину дурмунил хIасиллу хьунтIиссар чIун ларгун, цаппара хIаллава. Къуллугъчинал бикIан аьркинссар инсаннащал аьмсса маз лякъин бюхъайсса, цува бан дакIниймур кIибачIин бюхъайсса бажар.
— 90-ку шиннардий СССР лирну махъ, циняв мукIру хьуна политикалуву бан къашайсса бакъашиву, му аьркинсса чулухуннай кIура даен дан къабювхъуну къаличIайшиву. Суверенитет тIалав дуллалисса регионнал цIуцIавриясса нигьачIавриву Дагъусттангу бия. Гьарца область, район, миллатру, диннугума тархъаншиву тIалав дуллалисса аваза­сса чIун дия. Вил пикрилий, та чIумул гъалатIирттая хIакьину ци дарсру лаласун бюхъантIиссар жущара?
— ТIайлассар, билаятрайсса жяматийсса ва политикалул тагьар асар къархьуну къалирчIуна гьарцагу региондалий. Хаснува чIявумиллатру яхъанахъисса Дагъусттаннай. Жулла республика личIи-личIисса гужирдал цала ххяппурттавун ласун къаччисса акъая. Аьрасатная личIи хьуну, ккавкказуллал цайми респуб­ликардащал цачIун хьун аьркин­ссар тIисса хIучча бувгьуми чансса бакъая республикалийгу. Федерал центрдания арх бувцун, тархъан хьурча, буцири жулва масъалартту ца ссятрал дянив щаллу хьунсса ххай бия цаппарасса. Зун багьлай бия, гьар кьини халкьуннан тас­ттикь буллай мукунсса чаранная жунма хъинбала къахьунтIишиву.
КIицI лаган ччива, 90-ку шиннардил ахирданий Дагъусттаннал Верховный Советрал агьамсса бутIа бивхьушиву жулва тарихраву республика пахха-парссари къахьуншиврул. Дагъусттаннал политикалул активрал тиха-шихасса оппозициялул ялунбигьавурттахгу къулагъас къадурну, хъунмасса хIарачат бувссар Дагъусттан буруччин. ЧIаххуврайсса регионнаща къабювхъухьурча оппозициялул хьхьичI бацIан, жула танийсса къуллугъчитурал шаймургу, къашаймургу бувссар республика миллатирттал ва диннал питнардая мурахас дуван. Ппухълунная ирсирай жучIанма бивсса Дагъусттан буруччаву жула вания гихуннайгу лахьлан аьркин­сса дарсри. Вари жулва оьрмулул мяънагу, мурадгу.
— ХIакьину Аьрасатнаву ва Дагъусттаннайгу гуж бума ялтту уклакисса, диндалул ва политикалул экстремизм ччи-ччинийх ппив хьусса чIун дуркIун дур. Цири ва ишираву бувантIисса ва цукунни талантIисса ва тагьарданущал?
— Цама инсаннал оьрмулийн кьаст лархIусса инсаннахлу царагу общество къадуккайссар. Исламрал ттугъал лувгу бавцIуну, цама инсан оьрмулуцIа аву Аллагьнайн къарши буклакаврин ккаллийссар. Хъунмасса зарал биян бувссар ми инсантурал жулла диндалун. ХIакьину цурк къабувнува, инсаннал хъуслийн тамахI къабивхьунма цалва маэшат цалва бансса гьакссагу чIярусса шартIру дур. Даву дур зун ччинан. ТIайлар, цIана ттукку куна аьрщараха, ризкьилуха зун ччисса чансса бур. Амма халкь литIлай, хъямала буллайнияр паракьатну, щукрулий зий хъинссар.
Дагъусттаннай социал-маэшат­ралмур даву къулай дувавриха зун багьлай бур. Жагьилтал зунсса кIанттурду буллалавриха, кIулшивуртту дулаврил тагьар къулай давриха. Хъуннасса даву дуллан аьркинссар жула ялун нанимур никиращал. Дуллайгу бур цIана. ХIакьину жагьилтал хъяврин банми гьар чулуха чансса бакъар, мунияту общество вайннал чулухуннай чантI куну дикIан аьркинссар.
— Инава зузиссаксса хIаллай хъинну агьамсса иширттаву бувсса хIукмурду хIайп увкусса кIанттурду хьуссарив? Дуссарив политикнахь гъалатIрансса ихтияр?
— Политик сапер акъар. Гагу бюхъайссар аьйкьин. 90-ку шиннардий политикалуву бикIу, маэшатраву бикIу цимурца цалчин дуллалисса, гъалатI къавхьуну къаличIайсса чIун дия. Га дия цIусса паччахIлугърал гьану бизлазисса чIун. Ттул пикрилий, итххявхсса гъалатIрая хIайп къатIий, га бакьин бавриха зун аьркинссар.
— Республикалий ина машгьурну ура мукIрусса интернационалист хIисаврай. Совет заманалия шихунмай Дагъусттаннай ишлану дур миллатирттал квотированиялул система. Гьар кIанай дурккусса, бакIру бусса жагьилсса пишакартал тIалавсса чIумал, аьркинссарив цIана му система?
— ЦIана дуниял анаварсса бущилий, хъит тIий най дур хьхьичIуннай. Гьарзатрал бакIщаращуйгу пишакаршиву дирхьуну дур. Му дакъахьурча, царагу аралуву лябу­кку бакъар. Дагъусттаннай тIурча миллатирттал ирс, жулла культура, аьдатру яданшиврул къулагъас дуван багьлай бур жагьилтуран кIулшивуртту дулаврих. Квотированиялул суал цайнува цуппа лув личIантIиссар пишакарсса интернационалистурал жагьилсса команда салкьи хьувкун.
— Цукун ургара ина критикалух ва вил пикрилий цир оппозиция?Оппозиция рахIму-цIими бакъасса бикIан аьркинссаривкьай ягу чансса кIукIлусса, цIун къабикIанну учайсса бикIан аьркинссарив?
— Критика мудангу диркIссар. Танийсса критика хIакьинумурнияр личIисса дия. ХIакьинусса критика дур чара бакъа щил-бунугу чул бувгьусса, машан ларсъсса. Критикалуву дикIан аьркинссар конструктивность, объективность. Масъала бухьурча, га щаллу баву тIалавсса критика дикIан аьркин­ссар. ЖучIара тIурча масъала бушиврия буслай, ури буллай, халкь цала чулинмай кIункIу бавриха зий лякъай. На зузисса махъ шиннардийсса оппозиция бия дурмур лиян давриха зузисса. Амбициярду чIявусса оппозициялул цаппарасса, шикку цичIав къахъанан бивкIукун, республикалул кьатIату ялун бигьлай бувккуна. Мукунсса инсантуращал цачIу аьмну ихтилат бувангу захIмат шайва.
— Вияр хьхьичI республикалул бакIчиталну зий бивкIминнава цума бакIчи гъансса ия ина дуллалимуницIун?
— Дагъусттаннан хъунмасса бахтти хьуссар личIи-личIисса шиннардий Обком партиялул Цалчинма секретарьну Аьзиз Аьли­ев, АьбдурахIман Даниялов, МахIаммад-Ссалам Умаханов ва цаймигу гьунар бусса къуллугъчитал зий бикIаву. ТIайлассар, тай зузисса шиннугу жяматийсса ва политикалул чулуха рахIатсса диркIссар. Тайннал бивзсса гьанулийру цIанагу жува яхъанахъисса.
— МахIаммадаьли МахIам­мадович, ина ура дяъви къуртал хьусса захIматсса шиннардий хъуна хьусса инсан. Ца бия вил нину-ппу? Цукунсса хасиятру ина лаларсъссар гайнная? Цири, вилва пикрилий, зунттал аьдатру?
— Дагъусттаннай оьрчIал тарбия дайдишайссар захIматрая. ЗахIматрал дихьлай дур инсаннаву халкьуннахсса, тIабиаьтрахсса ччавугу, хIурматгу. Ттул нину-ппу бия укунмасса зунттал халкь, зузалт. Барчаллагьрайгу икIара гайннайн чIивину уна захIматрах ттувура дирхьусса ччаврихлу. Жулла аьдат­ру му бур жулва багьа бакъасса хазна. Аьдатирттаву цачIун хьуну бур хъуниминнахсса хIурмат, хъамаличунахсса къулагъас, кулпат буруччаву, аьзизсса улклухсса ва ужагърахсса ччаву. Аьдатру дур жулва зунттал халкьуннал оьрму, багьу-бизу, тIул-тIабиаьт. Укун багьа бакъасса, мяъна-мурадру вив лавсъсса жагьилтал такIуйвагу Дагъусттаннайн къаршину, мунил цIа кьюкьин-кьадар дуванну къуццу къабуллантIиссар.
— Зул бур хъунмасса кулпат. ОьрчIру, оьрчIал оьрчIру. Миннан тарбия дулавриву цукунсса гьанурдайн чул бивщуну буссар зучIа?
— КIулсса куццуй, Ватандалухсса ччаву кулпатравури хIасул шайсса. Кулпат бур цумур-цагу билаятрал ца агьамсса бутIа. Дагъусттаннайгу хъунмасса рухсат кулпатрахь бур. Кулпатрал биялалуву бур гьарцагу инсаннал оьрму, ганал гихунмайсса багьу-бизу. Жул кулпатравугу хъунмур къулагъас дуссар хъунанал, бу­ттал кIанттул хIурмат бан лахьхьин баврих. Умуд бур кулпатраву жу, хъуними, бунугу, бакъанугу, мудангу мукун бикIантIишиврийн.
— Цинявннан кIулссар ина литературагу кIулсса, му ккалан ххирасса инсан ушиву. Цуми литературалул произведенияртту ччива цIана цIунилгу буккин?
— Пушкин, Лермонтов, Батырай, Стальский, ХIамзатов – цинявннан бавсса, кIулсса цIарду дур… Ттулмур оьрмулувугу литературалул хъунмасса кIану бувгьуссар. Литература дур оьрмулул школалул куц. Буккин ччива «Евгений Онегин», «Война и мир», «Хаджи-Мурат», «Тихий Дон», «Овод», дагъусттаннал фольклор… укунсса луттирду бувккунал мисаллугу, тIуллугу цува инсангу марцI уккан увай. Луттирал жулва оьрмулул чIявусса суаллан жавабру дулай. Цал-цал цайминнахьхьун булун сикъасайсса суаллангума…
— Политикнал бюхъайссарив бикIан дустал?
— Политик мугу укунасса инсанни. Бюхъайссар, бигу-бикIайссар. Амма, вайми инсантурах бурувгун, чIун диял къахъанахъисса политикнал дустурахмур къулагъас бюхъай чансса дикIан.
ХIайп, ттул чIявусса дустал ва дунияллия лавгунни. Амма хIакьинугу ттула чIаравсса дустуращал хьунаавкьуну, хавар-махъ буслай, вайннащалсса гьарца минутIрая ххарину ура.
— Укуна шава уни, ссаха зун ххирар вин: шахматру, луттирду ягу спорт?
— Хъинну ххирар ккалан ва шахматирттай уклан. Вайннухун агьни рахIат уккара, пикрирдугу ххуймуния бакъа буллан къаикIара. Цал-цал ттун ххирар дустуращал картардайгу уккан.
— Дагъусттаннан вищава бан бювхъумунива ци язи бугьан хьунссар?
— Дагъусттаннай дяъви хьун къабитаву бусса ххай ура жущава, ттулла командалущал, бан бювхъумур. Му бия таний халкьуннал мурадгу. ЧIявусса бия дакьаву чIа тIисса, Аьрасатнавух хIалану Дагъусттан бурувччуну чIалачIисса. Жула ппухълуннал аькьилшиву ял­тту дурккуна тай шиннардий.
— Цукун чIалай бур вин гьунттийсса Дагъусттан?
— Гьунттийсса Дагъусттан чIалай бур уттизаманнул тIалав­шиннардайн бувну къуццу тIий, цихава цуппа зий, жулва жагьилтурайн умуд бивхьуну миннаха зий. Халкь ялапар хъанан аьркинссар ссавучIав ссуссукьушиву дакъа, тархъанну ва цалла рувхIанийсса тIалавшиннарду биттур дан хъанай.
Дагъусттан машгьур хьун аьркинссар дакьаврихлуну ва хъамал ххирану. Дагъусттанная цалва халкьуннан аьзизсса ужагъ, къала хьун аьркинссар. Цивунгу хъамал букIланшиврул дуцири нузкьунтту тIиртIусса.
— Барчаллагь, бувсса ихтилатрахлу.

ХIадур бувссар З. АьбдурахIмановал