Къалпузраясса хайр ва зарал

watermelonНажагь зунма илтIа хьун ччарча къалпузрал кумаг байсса бур ххишаласса бучшивруцIа хьун. Цалчин – къалпуз хъанай дур чурххава щин дуккан дайсса ахъулсса.

Мунил дуккан дурсса атилшивугу 1-2 кг. хъанай дур. КIилчин – къалпуз бувкукун инсаннал лякьа дуцIлай дур чансса колориярду бусса ахъулссаннул, цурдагу нацIусса тIин бусса. Физиологтурал хъиривлаявурттайн бувну, нацIушиврул ккаши ххиен байсса бур, чIярусса зат дуркуну увччуну усса куна икIайсса ур инсан нацIушиву дуркуну махъ. Кьинибархан ца къалпуз канарча, кьинигу бувччу­сса кунна ларгун чIалантIиссар, цайми дук­рардалнияр. Зура «къалпузрал кьинирду» дуллан ччарча, ца чIумух букан бучIисса бур 1-1,5 кг. къалпузрал суслил сухарирттащал ягу хлебцы хIала бувкуну, чяйлуя ягу кофелуя мурахас хьун аьркинссару. Ва пагьризрал (диета) зул чурххал чIалачIингу ххуй дурну, организмагу аьркин да­къамуния марцI дуккантIиссар; шлакирттацIа, къундалуцIа, аьркин бакъасса цIийцIа, чIявусса холестериндалуцIа ва чан­сса зулла иммунитет чантI учин дантIиссар. Зун кIулну бикIан аьркинссар къалпузрал пагьризраву чурххан дакьа-къадакьавугу душиву. Нажагь ччаруллал зува инжит буллай бухьурча, ччару­ллаву чартту бухьурча (4 мм. ду­сса ягу хъунисса) къабучIиссар къалпузрал диета дугьан.
КъабучIисса бур къалпузрал пагьриз (диета) дугьан кIива гьантлуяр ххишала куннил хъирив ку, мунияту кIира кьини дугьарча ялами 4-5 кьини чан-чансса кьацI-мацI увкуну цайми дукиялул, лякьа дуцIиннин, угь-угь тIуннин къадуркуну, кьинирду гьан дуван аьркин­ссар, ялагу мува къалпузрал пагьриз дугьлан.

Химия ва биология
Утти чичинну ва ахъул­ссаннуя мугъаятну бикIан аьркинмуния.
Ва ахъулсса цурда дияйсса чIун хьуннин къадиртун, инсантурал ми ччяни хъуни хьуншиврул бичайссар нитратру. Вайннулгу, цайми дукрардавуми, ахъулсса-ахънилссаннувумигу хIалану, нитратирттал инсаннал организм заэв дайсса дур, ссибизлазаву, шану къабиллалаву, иммунитет лагь шаву м.ц. ОьрчIал ва оьрчI лякьлуву бусса хъаннил мукунсса къалпуз бувкуну ца-кIира ссятраву тIааьн дакъашиву ялун личай­сса дур ххютту-каниву. БакI гьанай, дакI оьзлай, къювурду дуллай, кIарчIа тIий байбишайсса бур. Яла хъунмур балагу – ми къалпузру нитратру гьарзами ва ххуйми кунния ку личIи бан къашаву дур, лабораториялул анализру дурну бакъа.
Яла чIявусса микробру би­кIайсса бур къалпузрал ял­тту, ми бувгьусса кIанттурдая, чув-цукун бивхьуну ябуллай бу­ссарив, ми гьарзатрал микробру гьарза барча бакъа чан къабай­сса бур, мигу чансса бухьурчагу инсаннал чурххавун багьай­сса бур му ахъулсса канакийни. Ми инфекциялул ва отравлениялул азардая цукун бурувччуну бикIан аьркинссарив чичинну, личIину захIмат къахьунтIиссар зун вай правиларду дуруччин.
Машан маласаванну хъя-хъя увкусса, ххябувксса къалпузру, зува машан ласласийни бухъан мабуваванну чапалсса, шюкъавшусса къалпуз, шаппайн лавсун бувкIсса къалпуз ххуйну шю­къавшуну столданий мабишаванну. Му къалпуз бувхъсса столдания цайми дуки-хIачIиялувунгу багьайссар мунийсса микробру.