Кказит – миллат уттавану бушиврул лишанни

25-2016_7«Жула талихI бакъашиву, жува чансса бушавриву дакъарча, жува куннал ку къабувгьусса бушиврувур».
МахIаммад Хачилаев

Ттигъанну Хъунзахъиял райондалийн аьрххи багьну, жу яру­ссаннал литературалул гьану бивзсса шаэр Тажуттиннул (ЧанкIал) буттал шяраву Батлаичлив кIива-шанма къушлийн бувхссияв. Почта бачIайсса чIун духьунссия, цинявннанний жун хIисав хьуна яруссаннал мазурдийсса кказитру: «ХIакъикъат», «Ассалам», «Миллат». Буккарув ниттил мазурдийсса кказитру тIисса суалданухун, ца зумату кунма, цала миллат ххирасса инсан миллатрал кказитру къаккалай ацIайссарив, миллатрал масъалар­тталсса, культуралулсса, тарихралсса буллалисса кказитрурхха, тIий бия. Цуя ца инсан къаувккуна, авай, му ссан аьркинсса кказитри ягу къаххуйсса, аьркин бакъамур чичлачисса кказит бур ягу гъалатIру чIявусса бикIай учинсса. ДакIнийхтуну учинна, дакI мяшну бивкIра. ДахIалай укунсса буккулт-чIарахбацIулт бусса миллатран тIий бивкIра. Мукунми лакравугу чан бакъанугу!

ПатIимат Рамазанова
Кьуния ххюра шин хъана­хъиссар гьашину «Илчи» цIуницIа дунияллийн буклай. Микссара шиннур ттулгу «Илчилий» зий. Ми кьуния ххюрагу шинал мутталий циксса инсантуращал хьунабавкьухьун­ссара на, циксса шяраваллавун бивхьунссара, циксса хъамал ва дустал лявкъухьун­ссар! Хъунмахъ къахьун, къаучинна цукун агьамсса масъалартту кказитрай гьаз бувхьунссар, циксса мюнпатрансса макьалар­тту чирчухьун­ссар, куну. Кьимат бищулт – буккултри. Ттула даврил кьадру бивкIнугу, къабивкIнугу, бунугу, бакъанугу, бивтсса ххуллух щукрулий буруглай бура, бучIантIимунил дуланттавунгу вихшалдарай ва ххуймунинсса умудрай буруглан ччай бура. Щил ци учирчагу, миллатрал кказит – миллатрал рувхIанийсса хъусри. «Илчилул» тай яла аьратталми шиннардийгума хIакьну биттур буллай бивкIссар цила хьхьичIсса буржгу, кабакьлай бивкIссар агьалинал мурадру бартлагаврицIунгу, жяматравун лавсун най бивкIссар демократиялул ва илкиншиврул пикри-зикрирдугу. Уттигу мува бюхъулий зунсса хIарачатрай буссар. Амма ялу-ялун захIмат хъанан бивкIунни жун буккулт кказитрал даврихух гьан бувангу, лагма лаган бувангу. Циван? ХIакьину информациялул ккурчIа хIисаврай кказитрал бияла хьхьара хьунни, интернетрал, информациялул технологиярттал тавпикь, тIурча, ялун-ялун цIакь хъанай дур, бю­хъурдугу ххи хъанай. Шиная шинайн чан хъанай бур бугьарами. Жул буккулт. Махъсса шиннардий дунияллия лавгунни азарахъул буккулт. Жагьилтуран ва оьрчIан маз я лахьхьин буллай бакъар, я лахьлай бакъар. Маз къакIулнал цукун бу­ккинссар кказитгу? Ва ялагу. Жагьилтуран ва оьрчIан, интернет­рал аьламатирттавун кьувтIуну, лакку маз лахьлансса гъира бувагу ба­къануккар. Укун пашман­сса пикрирдал юбилейрал гьантрай хъиннура аьсив дуккан дуллай дур жулми дакIругу. Жу ва кказит мукун ччавулий ва хIарачатрай хIадур буллай, итабакьлай бивкIссару, мукун гьавасланну ва дакIнийхтуну зий бивкIссару, жуща бювхъуна кказит лахъисса тарих бусса миллатирттал кказитирттаву ца ххуттай бацIан буван. Жулва гьанумур мурад жулва мазгу, жулла культурагу, аьдат-эбадатгу махъа нани­сса никиран ядуллай бушиврий дакI дарцIусса, му пикри оьтту-ттурчIаву буну, захIматшивурттахьхьунгу рай къабуллуну зузисса жун, гьай-гьай, кьутIлайгу, бюхлайгу бур жунма кказит чIиви буллан багьшивугу, кказитрахсса хIукуматрал ва буккултрал къулагъас чан хъанай душивугу. Щил ци учирчагу, му миллатрал думуний ва дуруччин багьаймуний ябацIу бувавур. Экономикалул тагьар хIисавравун ларсун, дукIусса, гьашинусса шинну захIматсса ва дакъаркьусса дур. Вай иширттава узданну бу­ккансса жул хIарачатран зулмур, буккултралмур, чIаравбацIавугу аьркинну дур. Чара бакъа! Хъинну дакIний лирчIунни, дакIнивун кьуртIуну ларгунни танийра «Культура» каналданий ххал дурсса «Россия, любовь моя!» тIисса, вепснал миллатраясса передача. Мунил автор ур ччянива Аьрасатнаву миналул хьусса, Аьрасатгу ххирасса француз Пьер-Кристиан Броше. Ши­ккува кIицI лаган, лакралмур миллатраясса передачагу ккаккан дунни мунал, амма вепснаямур передача ххишалану асар хьунсса, дю­ххансса дия. ХIатта жулва миллатирттал кьадар цалавхьхьу­сса бунугу. Вепсария хьхьичIва жулва Лакку билаят кунма аргъ дусса билаят бивкIун бур, яла шанбавчIуну, ца регион Карелиянан, ца- Санкт-Петербургран, цагу Вологдалун хьуну дур. Яла тIурчарив шан-парчари хьусса Вепсария арулла райондалийх бавчIуну бур. Яла туну ми районнал хIала-гьурттушиву хьхьара хъанай дур…Пикри бара, зунттавусса лакрал районнал личIи ЦIуссалакралмунищал ци хIала-гьурттушиву дурив. Ягу Ахъушиял, ЧIарадиял, Рутуллал районнайми лакращал. Дахадаевский райондалийсса Щадуннал шяравун командировкалийн лавгсса ттул коллега бия бухIан, лялиян бан къахъанай, тиккусса лакрал паспортирттай ми лакну ккаккан къабувну бушивугу, ниттил мазрурагу, лакку мазрал дарсру дишаву тIалав циван къабувару учайхту, тайннал жун укунмагу оьккину ба­къар, даргиявух бикIанну буссаксса тIутIавугу. Цивппа ца миллатну лявхъунува цамур миллатравух бикIаву чантI увкусса инсантурал яхI-къириятрал кьамул байсса затрив? Ца ппур­ттуву «вепс» кусса цIа паспортирттайгума къачичлай бивкIун бур, мукунсса миллат бакъа­ссар тIий. Яла шагьрулул халкь цивппа, лапва культурнай халкь хъанай, жугу мива оьрусру, так жул маз чансса личIисса бур тIий, миллатшиврия цивппа яла багьну бур. ХIатта цалва мазгума Прибалтиканал халкьуннал хIала-ккаласса лугъатри тIий. Вепснал маз эстоннал ва карелиянал мазурдичIан гъансса бур. Маз бухлаглай дардирдай бакъарув тIинахьгу тай бивкIун бур, «личIишиву цир ци мазрай гъалгъа тIурчагу, агьалинан бувчIайсса маз бушаву къагьа­ссарив?» тIий. Жагьилталгу мукунма райондалий бакъа ишла къабайсса маз ссан аьркинссар тIий. «ЦIахъарату ливчуну мукьах аьркин къашай­сса» жулвамур мазгу цачIу бишара. Цалсса бусса бур ттигу бугьараминнал дянив вепснал нукIузаманнул балайрду кIулми, бия передачалий миллатрал инструментирттал цIарду бусласиссагу. Лявкъуну ия авторнал вепснал халкьуннал магьа чичин­сса духIин хьусса аьлим­чугу. Цал­сса 7-8 азара инсан усса ур вепснал. Тайннан ххирар тIар личIишиву цир жу ци миллат бунугу, так инсаншиву дусса бухьурча, Заннал циняв инсанталнуру ляхъан бувсса, вепсра, оьрусра, личIи бакъассар тIун…Зунма кIулхьун ччарча, кьуйлку шиннардий итабавкьуну бивкIун бур вепснал букварь, буклай бивкIун бур вепснал кказит, школардай ниттил мазрал дар­сругу дихьлай бивкIун бур. Заннан миллатран танмихI буван ччарча, ми миллатрал мазрацIа, культуралуцIа бувну, миллатшиврия гьан байхьунссар. Ба­къахьунссар мунияр хъунмасса танмихIгу! Миллатрал мазрацIа, культуралуцIа хьун бацIаву кьюкьалану къачIалачIаву – му дакъарив Заннал рищаву? Цумацагу лаккучунал дакIниву цIакь хьун аьркинни буттахъал рувхIанийсса ирс-ххазиналуцIа, мазрацIа хьун бацIаву цукунчIав къакьамулну бикIан аьркинни тIисса пикри. Лакрал миллатгу, лакку мазгу ябуван, чIярусса шиннардил хьхьичIва «Илчилул» гьану бивзссар архсса заманнайсса лакрал хьхьичIунсса интеллигенциялул. 1991 шинал кказит цIунилгу буккан буллай байбивхьуссар.
Вана жува утти кIицI дуллан най буру кказит цIунилгу бу­ккан буллай байбивхьуну кьуния ххюра шин там шаву! Кьуния ххюра! Кказитрал тарих хъиннува ла­хъисса лякъиннав тIий дуаьлий, ттун дакIнийн бутан ччива жулва миллатрал дурагу шанна район душиву, ми шаннагу яруссаннал, даргиял ва къумукьнал ца райондалинуксса душиву. Агьалинал ккал-аьдадрах бурувгун. ЧIивисса миллатну цIа ларгнугу, жува лагма-ялттунащалгу бавкьуну, къабитайнахьгу «Битира!»учинсса бюхъу бусса миллат бивкIшиву. ХIакьину жува миллатрал мазрал, культуралул, кказитрал чулиннай дурсса баччиба­къулшиву, му жула унай, жула оьрчIай баччибакъулшиву дувавур. Гьай-гьай, чара бакъа рес­публикалул хъуниминналгу, хъуни къуллугъирттайминналгу дуллан аьркинни миллатрал мазру цIакь шаву мурадрайсса давурттив. Лакран тIурча хъиннура бакIцIуцIаву дуллан аьркинни. ЛичIи-личIисса багьана-сававрттайн бувну, хаснува лак­ралмур иш миллатру чIявусса республикалий сайки оьни­вун багьнува буну тIий. Жулвамур миллатгу жунмагу, цайминнангу ца бакъа ххишала бакъахьукун! Лакрал гьунар бусса драматург ва режиссер Валерий Аьбдуловичлул «БачIвасса зал – му къювур…», — учайва. Танал махъру ххуй бивзун, миллатрал кказитрал лагьсса тираж – му къювур учивияв. Кказит тIалав баву, ккалаккаву – миллатращалсса ара рукъацансса чаранни.
«Щукру Аллагьнайн, хьунни жулвагу кказит. Бувккунни жулва миллатгу чивун»,- тIий чичлай ур 1991 шинал бувксса кказитрай Шаллал шяравасса АхIмад Мирзаев. Лакрал хъуна­сса аьлимчу, лингвист Ися Аьбдуллаев тIий ур: «Илчи», мяйжаннугу, жула ялтту ливчусса хъун бартукьну хьунабавкьунни лакран: мунил гьаз буллай бур чIявусса хъинну агьамсса суаллу, бюхълай бур «ИлчилийхчIин» кIидачIин дакIнийсса дард ва ххаришиву. КутIану ва кказит­райн учин бучIир, хIакьсса лак цачIун буву куну».
Жулва кказит, жулва миллатрал хъунккурчIа, миллатрал мазрал ва культуралул гьайкал, миллатрал литературалул битавсса пялут, маданиятрал мархрай ххявхсса авкьатсса хIави къаябувну чара бакъассар!
Ххирасса буккулт! Миллат­ралсса буллан аьркинну жува, махъгу цану, дакIругу цану – мурадгу ца бунавхьур. Муна му чIумалли лагма-ялттуналгу жулва кьадру буллантIисса, жунма жувагу, лагма-ялттунангу, паччахIлугърангу жува бусравну бикIантIисса.