Жул эшкьигу кьиссардаву куннасса дия

elemente_15— Фатима, махIатталсса иш, вил акцент оьруснай, даргиял кунмасса бакъарча, гуржиял кунмасса бур.

— Дихха, туну. Ттун яла ххуйну кIулмур мазвагу гуржири мазрихха. На тийхра хъунма хьусса.
Укунмагу кIулссия Фатима Абубакардул гуржиящал дахIаву диркIшивуча, муксса куртIну къакIула. Фатима Дагъусттаннал цIанихсса чичу АхIмадхан Абубакардул кулпатри. Оьрмулухун ттул буттащал зий бикIайссия. Аьлим­чури. Филологиялул элмурдал кандидатри. ЦIана пенсиялий бур. МяйцIаллий цара шинавун бивну бур. Гуржиянава бивзун бувкIсса цила ссийщал чIаххуврай, гава «Дом Писателейлуву», бур. ЧIаравва яхъанахъисса арснал Давудлул ва ванал кулпатрал ттюнгъасса аякьалулу бур.
Жу ца хIаятраву, МахIачкъа­лаллал дязаннивсса Чичултрал къатраву, чIаххуврай яхъанан бикIайссияв. Фатима Аьрасатнал Элмурдал Академиялул Филиалдануву ттул буттащал зий бикIайссия. Вайннал дянив уссур-ссуннал куннасса дусшиву дикIайва. ФатимачIагу ттул буттал хIурмат хъунмая. Дагъусттаннал литературалул тарихгу – вайннал аьмсса интерес бия. ЦIана Фатима хъунама арснал ва жагьилсса арснал щарнил аьсивсса бивкIурдал гъюжу буккан бувну бур. Дард цасса нагу, ттул нинугу цичIанма бувкIукун, Фатима хъинну ххари шай. МютIий бакъасса ччаннугу сайки ххюрхху ласлай, Фатима вана цIанакулгу сахаватлувсса, ттуршамасса ужагърай думур гьар цичIана увкIманал хьхьичI дишин яру ливчуну бур. Ттун цакьнива ччай буссия ванищал ихтилат бан. Жул оьрмулул тапаватшиврул хьхьичIара жул дянив диялсса ара дишайва. Утти ялун дирсса АхIмадхан Абубакардул юбилейгу савав хьуну, жул ихтилат муная хьунни.
— Ина Гуржиянаву хъунма хьуну бухьурча, АхIмад­ханнущал хьуна цукун бавкьура? – буллай бура на «провокациялул» журалийсса суал. Цанчирча, ттун ххина-ккина кIулссия, бавссия вай хьунабакьаврия.
— Во-о-о! Му лява-личIисса ишри, – гъирарай байбишай Фатима. – На Ттуплислив гуржири мазрай университетгу бувккуну, Мос­кавлив бура аспирантуралуву. Ца кьини ттула дусъсса гуржири душнищал бура метрораву, «Площадь Октябрьской Революции» станциялий, гиккусса эмаратсса гьайкаллай зиярат буллай. Цакуну чIарах нанисса жагьилнал ттул ччаннай хъинну цIун хьунну ччан бивзунни. «Гьай, вил ми ччаннавун кутав дагьивуй» увкуну, оьргърал (кубачи) мазрай зай бишав. Ттахъ куну авцIунни жагьил. «Ина оьргъири душрав?» — цIувххунни оьргъири мазрай. На махIаттал хьура. «Да», – учав. Ттул хьхьичI ия хъинну лащинну янна лархсса жагьил. Ганай дия ттуккул рангирайсса, «начесращалсса», ца хиркьа спортив форма, никирттай «бюнбутIивгу» бавтIсса. На тIурча бура къищу душ. Ни­ттилгу, уссилгу хъихъи лавсъсса, ххуй яннардалгу балгусса. Туну, яла шяравучунащал жу хьунабакьлан бивкIру.
Ттул оьрмулул ххюра шин хьу­ну-къархьуну жул кулпат бивзун бия Оьргъату Ттуплислив. Бутта заргал ия. Хъинну хIарачат бусса адамина ивкIун ур. Амма, гьузунгу къакIулну унува, Кура неххавун увчIун, щинал ххурупIайлухьхьун иривну, оьвкьун ия. Ялун бурган хъун дакъанугу, хъинну нигьачIисса нехри Кура. Тания мукьах жул нину дикIайва «Щин зул душманни, мугъаятну бикIияра!» тIий. Ппу акъанугу, жул виричусса ниттил жун ппу акъашиву кIул хьун къабивтссар. Цурда щядиркIссар ду­ссукъатлуву, чIивисса уссугу кумаг буллали увну, буттал даймур дуллай диркIссар. Танил гьунар Аллагьнал ттул ссийвугу бивхьуну лявкъунни. Сайки дунияллийх цIа ларгсса художник, заргал хьунни тания (ихтилат Манабаяр).
Ттух эшкьи хьуну хъири-хъирив занай икIайссия ца гуржиричу. Ттунгу та хъинну ххуй излай икIайва. Амма ттул нину кIийнгу, гилунгу ххярххунни, цукунчIав къарязиссара цув тIий. «Вил хъунама уссилгу оьрус щарсса дурцуну, на гъюжу дуккан дунна, инагу гуржиричунан хьурча, ахьния ххяхханна, ттунма нава банна, дунияллий къадацIанна», тIий. На мютIий хьура. Ци бавияв?
Ца кьини ниттичIан Ттуплислив оьвчав: «Дадай, ина на оьргъиричунан бакъа къабулунна тIий диявхха, лявкъусса ххай бура нава муксса вин ччисса оьргъиричу», — куну. Цу ур, щиясса ур куну цIувххунни. Бусав, Аькъахъая­сса оьрчI ур, куну. ( Жулгу, зул лакрал кунма, ­аъкъаХЪАЛ, аьли­ХЪАЛ учай­ссар). О — о- о! Хъиннура гьалак дурккунни. ЦукунчIавгу къарязи­ссара, увкунни. Мунан шаяр, оьрус­нан, жугьутIнан хьуну кьамул­ссар увкунни. Ххишала муначIан гъан машара увкунни. Амма ттун АхIмадхан ххуй излай ур. Гагу, чIалай ур, эшкьи хьуну ур. На ттула дуснащал лях-карах ганачIан общежитиялийн лагара. Ара-арадан гагу жучIан учIай. На тIурча бура цавай авадансса жугьутIначIа ттунмагу, ттула дуснанссагу къатта бувгьуну. Общежитиялийн лавгукунгу ттун чIалай бур, мискин­сса кулпатрал кашилух бурувгун, АхIмадхан хиркьа яннардаву унугу, ганал сий студентътураву ххишала дакъа ларайну душиву. Га бусравну ур. Дуклай цIанихну ур. Курсрал старостану увчIуну ур. Жула ихтилатирттаву на махIаттал хъанай бура ванал аькьлулул куртIшиврий, дурккушиврий, мяърипатрай, яхI-къириятрай. Цува гаксса мюхтажну унува, АхIмадхан, киностудиялийн лавгун, кинорду даргири мазрайн таржума дуллай, тикку ляркъумур ниттин кумагран гьан дуллай икIайва. Сант хьусса чIумал, ттунгу ци дунугу чIири-хъунсса бахшиш дан хIарачатрай икIайва. ТIутIал кацI учавай, аьтри (духи) учавай. Яла буслан икIайва, цува ттущал хьунаакьин нанисса чIумал, чIаравсса оьрчIал, дунал думур дуллуну, алгуну, чIюлу увну тIайла уккайвав свиданиялийн, ттун ххуй изаншиврул, тIий.
КутIа бан, ттунгу эшкьи хьухьунссия. Ниттил къадагъа дирхьуну дунура, на ялагу ванащал хьунабакьлай бура. Му ппурттуву Фазу Аьлиевагу бувкIунни Москавлив дуклан. АхIмадханнул жу кIул бунну. Жу дустал хьуру.
Ттул ниттил тIурча тукун тарс дацIансса багьана бивкIун бия. Жяматрал итталу бакъасса тухум­рацIун, мискиншивруцIун, «бедняктал» гьаз буллалисса заманнай, АхIмадханнул буттал ттул буттауссу, «кулакри» куну гьуш куну, дуснакь ан увну ия. Ттулмур тухум шяраву бусравсса, уздансса бия. Сайки Ромеол ва Джульеттал масъала.
Ттул буттауссу цувагу махъ нанисса, чантI увкусса, авадансса адамина ивкIун ур. Та заманнайва Франциянавун, Американавун ив­сса адамина. Хъунисса инсантуращал дусшиву дусса. Ва дуснакь ув­сса баяйхту, Ленинградрайсса Эрмитажрал директор, дунияллийх цIа ларгсса аьлимчу Иосиф Орбелиани Оьргъав увкIун ур, дуснал хъирив уккан. Танал хIарачатрайхчин ххассал хьуссия буттауссу. Орбелианил яла та увцуну ия цачIана Эрмитажравун, реставраторну зун. Амма Ленинградрал блокадалул чIумал тагу, танал арсгу ккашил ливтIуну бия.
АхIмадханнулгу ниттичIан оьвкуну бия, ай, Москавлив жула шяравудуш хьунабавкьунни, на ва буцин ччай ура, куну. Щил душрив кIул хьувкун, кIагу къачча тIун диркIун дур, жува миннащал къашайссару, ай, жува миннал ччанналу бикIантIиссару, жула даражалуха лавхьхьусса душ лякъинну, кьабити му, тIий.
Та шинал жул щала кулпат ни­ттищал бувкIру гъинттул Оьргърав. УвкIунни каникуллай АхIмадхангу. ЛахIан дурну нинугу, гьан бунни танал ттул ниттичIан шяраву бур ку­сса арамтал мугьисалтну. Ттул нину цукунчIав рязи къархьунни. Ниттил тIимур цалагу къабувну тIий, ванил хьхьичI лажин лухIисса ттул уссугу ур танил чул бувгьуну, цайвасса бунагь лиххан бан хIарачатрай. Жул бансса цамур къаливчIунни, кутIа бан, на ливхъра АхIмадханнучIан. Буртти бивкIун ванал дуснал балчаннуй лавгру цал Уркарахлив, ги­чча машиналий МахIачкъалалив. Тикку чIивисса лаякъатлуву яхъа­най дия АхIмадханнул нину. На, тIайламур бусан, тачIавгу танин ххирасса къабивкIра. БакIран чIявусса ккаккаврил диркIссарив къакIулли, рухIиран кIу къабизаннав, оьну ­оьсса щарсса дия. «Вил нинугу ва иширая рязи дакъа дусса дур. Ява, та вил нину ттул арснаякссара нагу вияту рязисса», тIун дикIайва. ТIайлассар, та ппурттуву танил ттухь цичIав оьлу бизансса къаувкунни. Ялунгума ххариссара, увкунни, цила арсналщар дуркку­сса, чантI кусса бушиврия. Зун мукун ччан бивкIния мукьах, зун талихI булуннав, кунни. Ми мукъурттищал жугу лавгру Москавлив, жула ду­ккаву къуртал дуван.
ТачIав ттула оьрмулуву, яла личIи-личIисса ишру бивкIнугу, бакIрачIан чIяву-чIявусса задру бувкIнугу, пашман къавхьуссара АхIмадханнун щар шаврия. АхIмадхан ттун хъинсса ласгуя, дусгуя, махъсса кьинигуя. Ва сававну ттун дуниял ккаркссар. Би­къавсса кIану къабивтссар ванащал. ЧIярусса ххаришивуртту ккаркссар. Чичултрал съездрайнгума на бакъа къалагайссия. Буцири курортирттай бигьалавгссара.
— Инагуния мунан хъинсса кулпат бияв.
— Ттул ниттил АхIмадхан дакI­нин къалавсна ливчIссар. «Ттун му американ ккаччиха лащай» тIун дикIайвача, ягъарин, вин ккавагу чув ккавкссар му американ кка­ччи? Вакссава исвагьисса бикIайсса бурив тагу, тIун бикIайссияв. «О! АхIмадхан!» тIий, ттул ласная цIарду дуллалисса чIумалгу, ца къудурну учинтIиссия: «Ци АхIмадханни му? Ттул душ буциннин та цучIав акъая. Муная АБУБАКАР увсса ттул душнилли!» — куну. Амма жул яла захIматмур чIумал ттул виричусса ниттил, ссахчIав дурукъаргун, жун хъинну кумаг бувссар. СсахчIав мюхтажну къабивтссару.
— Гьарца хъунасса чувнал чIарав, гьунар ганащал архIалсса хъамитайпа бикIайссар, учай. Муксса цанма ххирасса вил суратгуния ккаккан дурну духьунссар АхIмадханнул цала кьиссардаву.
— «Тайна кубачинского браслета», «Ожерелье для моей любимой» тIисса кьиссардавасса хавар сайки жуятувассар. АхIмадханнун ххирая ттухь ккалан цала чивчумур, сюжетрал, сипатирттал, хасиятирттал хIакъираву ттущал маслихIат ккаккан. Ца-ца чIумал на бувххун буну, вичIилий буна шанавух лавгун лякъирча, рязи акъа, «вин вайннухсса гонорар дакъа яла цичIав аьркинну да­къар!» учайва. «Манана» тIисса кьисса АхIмадханнул ттун хас бувну бу­ссар. Цанчирча Гуржиянаву хъунма хьусса ттухь цIухлай, ттуя кIул хьумур тасттикь буллай чивчуссия танал та кьисса. АхIмадхан пахрулий икIайва ттун гуржири маз кIулшиврия.
— Гуржиял киностудиялущалсса дахIавугу вил кумаг­райхчинсса духьун­ссия.
— Ттул ссил, Гуржиянаву машгьурсса заргал, художник Манаба МахIаммадовал хIарачатрайну. Цалчинсса кино Дагъусттаннай 1960-ку шинал АхIмадханнул «Тучи покидают небо» тIисса сценарий гьанулун ларсун дирхьуссар. Гьай-гьайкьай, АхIмадхан цува тукун гьунар бусса, итххявхсса, инсантуран ххирасса, за кIулсса, дусшиву дан кIулсса къаивкIссания, на кунмасса ттуршва хъамитайпа чIарав бунугу гьаз къашайссия. Танал дакIнил хазналул хIайран бувну, таначIан чIявусса цIанихсса, машгьурсса инсантал кIункIу тIун бикIайва, дусшиву дуллан бикIайва. Гуржиял СССР-данийх цIа ларгсса чичу, драматург Нодар Думбадзе АхIмадханнул дус ия. СССР билаятрай АхIмадханнул дустал, машгьурсса чичулт чIявуя. Гуржиял киностудиялул режиссертал ванащал даврил дахIаву цIакь дуллан хIарачатрай бикIайва.
— Манабая машгьурсса заргал, художник хьуну бур. Вилгу бухьунссияхха мунил чулухунмайсса гьунар?
— Манаба ниттин кумаг буллан бикIайва. На тIурча миннал хьхьичIазала бивкIра (хъян бикIай). Жуннийн нех дирхьуну хъамал бикIайва. Гьарца ужагърал кушу ттуй бия. Дагъусттанная Ттупли­с­лив увкIма жунний ликкайва. Къа­тта лакьу, дукра дуву, янна шюшу на бияв. Цамуниха зунсса чIун ттул къаличIайва. Яла на дуккаврихун багьра, цал университет, яла аспирантура, яла щар хьура…
Ттуяту цал ва АхIмадханнул щарссар тIун бикIайва. Пахрулий бикIайссияв. Яла ва Тимурдул (нязаннив ивкIусса арс, прокурорну зий ивкIсса) нинур тIун бивкIунни. Утти Манабал ссур учай. На Аллагьнайн щукрулий бура ттула оьр­му укун ххуйсса, итххявхсса, гьунар ххисса инсантурал чIарав лавгун тIий. Вайннан хайрну ттущава оьр­му бутан хьуну тIий. АхIмадхан куна ляличIисса инсан ттула оьрмулул дусну кьисмат увну тIий.
Ихтилат бувссар
К. ХIусайнаевал