Жул гъанчуналгу бутIа буссар Ххувшавриву

12image_4На ччянива чичин пикрилий бикIайссияв дяъвилий ливчIсса ттула ниттил буттауссурваврая – Загьиди ва Бадави Мурадовхъая. Вайнная жухь бусайва ниттил нину Асиятлул, нитти-буттал, уссурссуннал ва миннащал архIал зий бивкIминнал. Мурадовхъал тухумраву цинявппагу бивкIун бур ас-намус бусса, аьркиннал чIарав бацIайсса, уздан­сса арамтал.

Вай бивкIун бия ххюя уссу: Аьбдулжаппар, КьурбанмахIаммад, Шагьабуттин, Загьиди ва Бадави. Учин бюхъанссар, вайнная чивчусса личIисса цичIав бакъар куну, цанчирча уссурвал цала хIарачат буллай, дакI марцIну захIмат булларча бакъасса, пахру-ххарарду байссагу бивкIун бакъар. Так жула шяравучу Амин Аьбдуллаевлул итабавкьусса «Книга памяти» тIисса луттираву Загьидинаягу, Бадавинаягу бувсун бур, ми чув яхъанай бивкIссарив, дяъвилий ливчIшиву. Вайннал дурну дакъар лахъсса чувшивуртту, ларсун дакъар орденну, медаллу, вай кунмасса бухьунссия миллионну. Вайннал бивкIссар кулпатру, оьрчIру, дакIнил ларсъсса давуртту. Амма Ватандалийн кьини дурккукун, Загьиди ва Бадави лавгссар дяъвилийн ва тархъаншиврухлу дуллу­ссар цалла жанну. Укунсса инсантурая кIулну бикIан аьркинссар гъанчунан бакъассагу, хъирив нанисса никиран – му жулва буржри.
Ялу-ялун чан хъанай бур дяъвилий гьуртту хьуми. Ххувшаврил кьини гъан хъанахъиссаксса, кIул бан ччай бур миннаяту, жулва мархрая.
Гьарза хьуну бур лавгмур ба­ххана бан, история цIунил ттивсуну цанма ччикун базин ччими. ТIайламур бусансса акъахьурча, чIявусса жагьилтал хIадурну бур га яла бикIан къабюхъаймунийнгу вих хьун. Мунияту жулла давриву жу, учительтурал, гьарца бювхъуний хIарачат бару оьрчIан лахьхьин бан лавгмунил хъирив лаян, цалва оьрмурду харж бувну, жулла тархъаншиву дурурччуми дакIний битан. 8-мур классрал оьрчIал (кл. рук. Къушиева Н. М.) мудангу аякьа дайссар дяъвилия зана къабивкIминнан Советрал багъраву дацIан дурсса гьайкалдануха. Миннащал жу лагару дяъвилул ветерантурачIан, бугьара­сса, цивппалу ливчIсса хъанничIан, оьрчIру гьарзасса кулпатирттан щинал буцIин, аьркинмунин кумаг бан (рейды «Забота»). Жул оьрчIал канил бувгьуссар ва бувккуссар фронт­рая бувкIсса чагъарду.
Жула хъуниминнал буржри хъирив нанисса ник тIайлану тарбия даву. Му даву дан хьунтIиссар, агарда оьрчIахь лавгмуния бусларча, миннан кIулну бикIан аьркин­ссар щил ва цукун ларсъссарив та дяъвилуву ххувшаву.
Ттула ниттин Розан хас буллай бура вай ххару.
Бакъахьунссар жулва билаят­рай дяъвилул щавщи биян къабувсса кулпат. Бусанна жулвамур кулпатрая.
ХIажимурадлул ва Гьухъалия­сса Рабиятлул (вай ттул ниттил бу­ттал нину-ппур) бивкIун бур ххюя арсгу, ца душгу. Цува ХIажимурад ивкIун ур мусил усттар. Кулпатращал ва оьрчIащал цаппара шиннардий яхъанай ивкIун ур Бухарнаву. Шяравун зана хьуну махъ даврил хъирив лавгун ур Губденнайн. Гиха шавайн учIайсса ивкIун ур аваданну: къалмул, иникьаллул, тIутIи-чассагул дарвагру лавсун. Увччуну усса ур Губденнай.
Хъунама арс КьурбанмахIам­мадлул 1919 шинал бувну бур кулпат. ХъатIи бувну цаппара гьант­рава мунан кIуну бувккун бур Лаващиял райондалийсса Оьба­ки тIисса кIанттай ттупанг битан лахьхьин гьан. Мунан кIанай лавгун ур хъиривма уссу Аьбдулжаппар. Ярагъ марцI буллай уна ца жагьилнаща мунал ччаннайн хатIалий ттупанг щуну бур, щаву оьнийн дурккун, Аьбдулжаппар ивкIуну ур.
Шяраву ялапар хъанахъисса чIумал КьурбанмахIаммад звеньевойну ивтун ивкIун ур. Цалла хасиятрал кIукIлушиврул, колхозрал даврийн буккира учин лавгукун, хъаннихь «Бурги зула сантирах» чай­сса бивкIун бур. Хъунма хIал къавхьуну мунан кIанай ивтун ур Шагьабуттин. КьурбанмахIаммадлул хъунмурчIин оьрму лавгссар Бакуй мусил усттарну зий. Ххуй­сса зузала хIисаврай мунал кулпатран къатта буллуну бия. Тихун бувкIсса чIявуми лакгу бацIайсса бия минначIа.
Рабиятлул шамилчинма арс Шагьабуттин ттул ниттил ппуя. Му зий ивкIун ур школалул завхозну, ттучандалий. Хъярчру буллан, балай тIун ххирасса Шагьабуттиннул ттучандалул дахилданул лув бикIайссия тIар садапрал чарттал чIюлу бувсса мандолина. Цалва цулцулувусса душ Роза да­ххайсса хъусливух ссихьуну бишай­сса бивкIун бур. Цал Варайннал хъатIийн оьвкуну, кIайннал ита­къаакьлай, балайрду тIутIи увну, шавайн увкIун ур шамулку кьини. 1934 шинал кулпатращал ивзун ур Каспийскалийн. Даврийн увххун ур цIуну буллалисса «Дагдизель» заводрайн. Ца-кIийла шяравун увкIун, жагьилтал цащала бувцуну заводрай даврил щаллу бувну бур. НиттичIа бур 1934 шинал буллусса заводрал профсоюзрал билет.
1937 шинал 7-мур июньдалий Шагьабуттин тIайла бакъасса аьрзирайн бувну репрессироват увну ур. Ниттил бусайва хьхьувай цачIанма формалувусса 3 адамина увкIун, бизан бувну шания цинявгу, анавархъиндарай яннагу ла­ххан увну, ппу увцуну лавгсса. Дахьва маз лахьлахьисса чIивимур душ Раиса «мяммай» тIий ччаннацIун лачIлай бивкIун, га цаннал буцан бувну бия. Кулпат Асият гьарца кьини, цания-ца оьрчIгу бувцуну, лагайсса бия дуснакьрайн. Передачагу ларсун, цIухлай цичIав къабусайва тIар. Ттул ниттищал лавг­сса кьини кьинибархан кIири бургъилу ялугьлай ливчIун бия, передачагу га кьини кьамул дурну дакъая. 1958 шинал тахсир къабивкIшиврий реабилитироват увссар.
Жул чIаххучу Аьлиев Расуллул, къумагу лавгун, бусайва, заводрай зузисса чIумал Шагьабу­ттиннул цува столовыйлувун увцуну, жула шяравасса дукрадуву ПатIиматлухь: «Ва оьрчI чурххал лахъсса урча, ванан дукра гьарзану диша», — увкуна тIий. «На ганал ккашил ивчIан къаивтссара», — учайва. Къушлил ахIвал кIюласса щарнил ссурахъин цанна дуруххан дурсса янна дуллуну дур, цаятура лирккун аьркиннан костюм дулайва, тIий буслай бикIайва гъанчу.
Ттул нину дурцуну махъ ппу МахIаммад хъирив уклай ивкIун ия Шагьабуттиннул бакIрачIан ци бувкIун бурив кIул буллай. Амма ттун къакIулли мунал чун чичлай ивкIссарив, ци жаваб дуркIссарив – шаппа мунияту ихтилат чанну бикIайва. Ттул пикрилий, тай шиннардий му сивсусса ва нигьачIисса даву духьунссия. Реабилитироват увну махъ кулпатран Каспийскалий буллуну бур 2 къатлущалсса квартира, бивхьуну бур 12 къуруш пенсиялул ва зана риртун дур жип­ливу диркIсса чан-кьансса арцу.
Шама арснал ялун 1911 шинал душ бувукун, яла ххарима 11 шинавусса Шагьабуттин ивкIун ур: «Щукру ттула ттиликIрахун ххяп учинсса ссу бувсса» тIий. Ганин цIа дирзун дур ТIагьират. Жагьилну уна ласгу ивкIуну, мунил арсгу хъуна увну, арснал арс ХIажигу хъуна увна. Цаппара шиннардий ТIагьират зий бикIайссия медпункт­рай санитаркану. ЧIявуссаннал дакIнийн бутай га чIумал крахмал бувсса кисейрттугу дирчуну, цукунсса марцIшиву диркIссарив медпунктрай. На ТIагьират буттарссин «Татьяна Пельтцер» учай­ссия – артисткаха лажимирава­сса лащин дакъассагу, га бикIайва хъярчъчи. ТIагьират бувччуну бур МахIачкъалалий. ХIажи кулпатращал яхъанай ур Москавлий. ТIагьиратлул цIа дирзсса душнил душ 5 -6-мур классраву дуклакисса чIумал Хъунмур (Большой) театрдануву Зураб Соткилаващал балай увкуссар. Укун итххявхсса бур Мурадовхъал наслугу.

Загьиди ва Бадави Мурадовхъул

Ттул буттал ппу Къушиев Мирза ххуйсса хъудугьу ивкIун ур. «Мирза хъув увккунни, хъуру дугьлан чIунссар, аьрщи гъили ларг­ссар», — учайсса бивкIун бур шяравуминнал. Ва дяъвилийн увцуну акъар, сагъакъашиврийн бувну. ЧIун ляркъуну, цивппалу ливчIсса хъаннил (Дандамаева ПатIиматлул, ХIажимирзаева Гьидаятлул, Сулайманова Аймисайл, Мурадова Асиятлул) хъуру Мирзал дугьайсса дия. Ниттил буслай, ичIувами колхозрал даврийн бувкний, хъинну рязину икIайва тIар.
Аргълий дяъви нанисса 1943 шинал мукьвагу оьрчIащал Асият Лаккуйн нанисса цайминнащал шяравун зана хьуну бур. Я дукан­сса, я хъу дугьансса цичIар ганичIа диркIун дакъар. Му кIул хьусса Мирзал хъунама уссу Кьурбаннул ца бадра бугьансса нувщул буллуну бур. Ганилгу щаллунма къабувгьуну, нувщул «яру» кьувкьуну, тамансса парча хъунил бувгьуну бур. Гъигу ххуйсса хьуну, 9 дарваг нувщул бавтIун бивкIун бия. Укун захIматсса чIумал куннал чIарав кув бацIай жулва халкь.
Мирзал чIявуну дакIнийн утлай икIайсса ивкIун ур Загьиди. Колхозрал бухгалтерну зузини цачIана увкIсса гьарцагу инсаннал мурад щаллу байсса, ванил ххуллу вари учайсса, ссавурданий аьркинмур бувчIин байсса ивкIун ур. Ппу акъа ливчIсса уссил оьрчIах Загьидинал хъуннасса къулагъас дурну дур. Цалва душнин Гулизардун ларсмур ттул ни­ттингу ласайсса диркIун дур. Бакуяту КьурбанмахIаммадлул ссайгъат бувкIукун, цинявннайх саргъунну бачIайсса бивкIун бур. Кулпатрахь: «Аьишат, чансса жувагу ккашилну, чансса гайгу бувччуну бухьурча хъинссар», — учайсса бивкIун бур.
Лакрал райвоенкоматрал архивравусса чичрулийн бувну (№ 849), Загьиди увцуну ур дяъвилийн 28-мур декабрьданий 1941 шинал. Эшелондалийн бомбарду бивчуну, чIявусса саллатI ливтIуну бур. Миннавух Загьидигу. Загьидинал вихшаласса дус Минкаил Аьлиевлул мукьва оьрчIая кулпат бивкIуну, му демобилизоват увну ур. Кьаитлай ивкIун ур Загьидигу 5 оьрчIал ппу хIисаврай. Мунал: «На адаминарахха. Ина манарда, на манарда, жулла Ватан, хъами-оьрчI щил буруччинтIиссар?» куну, лавгун ур, занагу къавхьуну ур… Ятинну ливчIун бур ххювагу оьрчI.
А. Аьбдуллаевлул луттираву дуссар Загьидинал суратгу, кутIасса чичругу: Увссар 1905 шинал. 1936 шинайннин буттащал ивкIссар Бухаралий, тиккува къуртал бувссар рабфак ва бухгалтертурал школа. 1938-1941-ку шиннардий «ЯтIул ттугъ» колхозрал бухгалтерну зий ивкIссар. 1941 шинал декабрь зуруй Бакуйннал пехотное училище бувккуну бур. 1942 шинал ахирданий Новороссийскалия арх акъа ивкIуну ур.
Уссурвавраву чIана-чIавама Бадави дяъви байбивхьусса чIу­мал ГьунчIукьатIув учительну зий ивкIссар. Махъ шиннардий жучIа директорну зий ивкIсса БахIикIлатусса Касаев Аьли Зай­нулаьбидович дакIнийн бутлай икIайва: «Бадавинал тачIав оьрчIайн чIу лахъ къабайва. Амма мукун бюххансса ихтилат байва­хха, тахсир хьума къума лавгун, ххишала оьккисса къел къаданна, багъишла ити тIун икIайва». Ванал дихьлай ивкIун ур ботаникалул, биологиялул, лакку мазрал ва немец мазрал дарсру. Жун утти­нин къакIулссия Бадави директорнугу ивкIшиву – му чивчуну бур «Илчи» кказитрай (№ 36, 2012 ш.) цIана Москавлий яхъанахъи­сса АхIмадов Анвардул.
Лакрал райвоенкоматрал архивраву ттун ляркъунни укунсса чичру №335: «Мурадов Бадави Гаджимурадович, 1913 г. р. с. Унчукатль Лакского района. Призван Лакским РВК 30.03.1942 г. Рядовой. Погиб в 1942 г.».
А. Аьбдуллаевлул луттираву дуссар фронтрая дуркIсса сурат. Ванал чивчумунийн бувну, Бадавинал Бухарнаву къуртал бувну бур цал 7 класс, яла педучилищалул биологиялул отделение. 1936 шинал буттащал вагу шяравун увкIун ур. 1939 шинал Да­гъусттаннал шяраваллил институтгу къуртал бувну, зун ивкIун ур учительну. 1941 шинал ноябрьданий увцуну ур армиялийн. Гуржиял Телави тIисса шагьрулий бувккуну бур аьрали училище. 1942 шинал октябрь зуруй Клухорский даралуву ивкIуну ур. Махъ ливчIун бур арсгу, душгу.
Бадави цува хъинну дакI кIукI­лусса, рахIму-цIими бусса икIайва тIий бусайва ниттил. Цал ганил чIивима уссу Макьсуд лахъсса кIанттуя агьну, мурччи кьуркьуну диркIун дур. Му ккавксса Бадавинайн хIал бивну бур. Цуксса захIматну бухьунссия мунан дяъвилий! Ниттил учай: «Цукссая цаягу буттауссу ливчIун ивкIссания, жун вайксса къаккакканссия». Амма дяъвилул щийчIав рахIму бувну бакъар – Рабиятлул ххюя арсная ливчIун ур ца КьурбанмахIаммад. Га увччуну уссар Бакуй. Тийх цIана яхъанай бур ниттилссу Раиса арснал кулпатращал (га буссия цила ссурахъу Юнуслун хьуну).
Дяъви къуртал хьуну махъ Рабият яхъанай диркIссар цила душ ТIагьиратлучIа. ЦIияллил зуманивгу щядиркIун, оьрчIал оьрчIан ппалул жулардугу дуллай, арсурвавраха зума тIий дикIайсса диркIун дия. Яла-яла га Шагьабуттиннуя къуману диркIун дур, ганал бакIрачIан бувкIмуния къакIулну. Ца кьини, аьтIаврил шанухьхьун ларгссарив, ягу хIал бивссарив, зуманийх дагьну диркIуну дур.
Укунсса кьадар бувкIун бур уссур­вал Мурадовхъал бакIрачIан. Ттигу жун къакIулли ми чув був­ччуну буссарив. ЦIана мунил хъирив лаллай буру.
Н. М. Къушиева,
ш. ГьунчIукьатIи