Европанавун ша лавсъсса лакрал аслийсса культура

dood_11Ца миллатрал цамуниха лащаврива, къалащаврива гьаз хъанай бур оьрму бутаврил, лагмасса дунияллух ургаврил, багьу-бизулул, культуралул ва эстетикалул мархри. Буниялагу инсаннал дакI муданнагу луглай дур ххуймуних, исвагьимуних. ДакI паракьат дуллалимунил, янин чIалачIимунил умуд бишин уллалиний, гьай-гьай, оьрмулул кьинирдугу жунна чаннану чIалан дикIай. Жулва зунттал инсантал щиллив инсаниятрая архсса кIанай яхъанахъиминнан хIисав булларчагу, му зат щялусса бушиву тасттикь буллай бур гьарца оьрмулул чIуннал лахIзардаву ишла дуллансса затру вайннал цалла дуллай диркIшиврущал кIул хъанахъиссаксса. ЦукунчIавсса инженер зумунусса кIулшиву дакъанура, му миллатрал генофондрал жувува хIасул бувсса пагьму-гьунар хъанай бур.

ХIажимурад ХIусайнов
Вана сентябрьданул 16-нний Ккуллал райондалийн бувкIун бия «Артей» тIисса франциянал ва германиянал цачIусса телекомпаниялул режиссертал ва оператортал, хасну жулла аслийсса лакрал культуралия Европанал тамашачитурахь бусан. Лаккуйн бувкIун бия режиссер-оператор Лоран Сбасник, оператор Клемен Бревер, циркрал артистка Сара Шварц ва Москавлиясса таржумачи Головкова Ирина.
Дурусну ва кьини 1-мур ЦIувкIрав нанисса ххуллул урчIа чулийсса, Чакъаллал чулинмайсса ххуллучIан бияннинсса, кьанив дуллай бия Дагъусттаннайн ххявхми ххит бувну 15 шин шаврин хас дурсса Ккуллал райондалул шяраваллал аслийсса культуралул фестиваль.
Инсантурал хасият дур чIараврасса ххуйшивуртту, инсантурал дакIурдил хъиншивуртту, караматсса тIабиаьтрал суратру лагма-ялттура дунура, чувссаривссаннух луглан бикIайсса.
Лахъсса зунттаву попурри хIасул дуллалисса Хъун неххал макьанну, бургъил тIинтталу някIсса щатIив хIасул хъана­хъисса зунттал щамарал ххинчурду, личIи-личIисса лагрурдал зунттурдал хъицIайсса кьунтту, ххяллал ссиртру, дурусну вай августрал дязаннал гьантрай цалва кIяла кьяпри бивхьусса зунттурдал бакIурдил пишру, щюллива-щюллисса рахIурдавух ца-ца багьсса, ятти-гъаттарал кIапIаллу янилун дагьлагьисса Лакку билаятрал кюрттаравусса дарусса кьини. Ва кьини Ваччату шиккун бияннинсса ххуллийх най унува, ялув кIицI дурсса тIабиаьтрал ххуйшивурттащал, вичIан баллай бия кIюрххила макьанну рурцусса лелуххант­рал чIурдугу. Шиккура, цимил тикрал дуварчагу, сийлува къалагайсса, «Зунттурдаяр ххуйсса зунттурдиври бикIайсса» тIисса калимагу бунияласса душиву дакIнил кьамул дуллай дия. Зунттавусса ххуллийх ахьтта наниний, яруннин чIалачIимур ва дакIнин кьамулмур архIал дарцIуний, ва тIааьншиву хъирив нанисса машиналул нава щяивтун зия къадуваншиврул, пучххуллийх къанай, хьунив ххуллийх ачлангурив ччан бикIай.
Вана ва тIабиаьтрал хIасул дурсса суратрай, цаллами каруннах дурми ва аькьлу-кIулшилул кумаграйну аьнтсса зунттал тIабиаьт мютIи дурсса Ккуллал райондалул 14-гу шяраваллил инсантурал цалва къатта-къуширдалми (ттун махъппур­ттуву модалувун багьсса «майдан» тIисса махъ тIааьн къабизай) суратругу хIасул дурну дия. Вай къатта-къушру, вайннал заллухъруннайсса лаххия янилун дагьлагьийни, ттун нава ялув кIицI бувсса «чувссаривссаннух луглан бикIайсса» тIисса калима зумух ласаву аьлттуссану чIалан бивкIуна.
Къатта-къуширдаву лазилакьишивуртту дуллай бунува, Франциянава, Германиянава бувкIсса хъамал байбивхьуна кино ласлай. Вай цанна ккаклакисса, аькьлу-кIулши ишла дурну дурсса затру, зунттавусса кушурду буллалиний ишла дувайсса тIахIни-кIичIу, манкьулат ххал хъанан дикIайхту, цивппа ххазинардал бувцIусса буттукьирттайн бакIрайн багьсса кунма ххарину, бавцIуну, уттубивхьуну, щябивкIун – жура-журасса ракурсирттай кино ласлай бия. ДакIнийхтуну тIий ура, буниялагу хъунмасса ххазиналун хIисав дуван бучIисса чIярусса затру дия.
Ахттайн бизулул лахIзалуву Ккуллал райондалул бакIчи Сяид Сулаймановлул баян бувуна 1999-ку шинал Дагъус­ттаннайн ххявхми ххит бувну 15 шин там хъанахъишиврун хас дурсса, Ккуллал райондалул шяраваллал аслийсса культура ккаккан дуллалисса фестиваль дайдихьлахьишиву, фестивальданийн бавтIми байрандалущал барча бувуна. Европанава жулла культуралущал кIул хьун бувкIсса хъамаллурахь барчаллагь учаврищал, вайннал дуллалисса давурттаву тIайлабацIу чIа увкуна.
— Жулла аслийсса культуралия кино ласун бувкIсса хъамал бур, ЮНЕСКО-лул программалийн бувну, Аьрасатнаву кIира фильм ласлай. Дунияллийх цIа ларгсса пагьламантурал ватандалия бусаву дакъагу, жулла райондалул аслийсса культуралия Европанахь бусан, кино ласун бувкIун бур вай. Укуннасса фильм вайннал ялагу ласун тIий бур Аьрасатнаву. КIира фильмрава ца жучIара ласаву, му жулва хIурмат баву дакъагу, хъанахъиссар жува «биюлт, къалмакъаллу дувулт» бакъагу, дусшиву дуван кIулми, ччянирасса инсаниятрал ца цивилизация хIасул дурсса, ганил бутIану хъанахъисса культуралул ва эстетикалул мухIлу-хIин кIулсса, Дагъусттаннал миллатирттал мурхьирал ца къярттану хъанахъишиву, — куна.
Ккуллал райондалул культуралул отделданул хъунмур Марина Ибрагьимовал бувсуна фестивальданул давурттив цукун дачин дувантIиссарив.
ЦIувкIуллал пагьламантурал школалул тарбиячитурал гьунарду ккаккан баврия дайдирхьуна фестиваль. Гьай-гьай, хъамаллурал оператортуралгу «хъу дирну дия». Цилва пагьму-гьунар ккаккан бувна хъамалу душ Сара Шварцлулгу. Хъирив Сара Шварц хьхьичIну (ва репортерну бия), хъамалу бавчуна циняв шяраваллал къатта-къуширдавун. Цалчинмур къатта-къуш бия 1-мур ЦIувкIуллал. Вайннал «хIаятрал» хъюву нувцIи бишлай бия. КIамри буцIлай, щивщу канай, цалла оьрчIнийсса шинну хьхьичI дацIан дуллай бия. ЛичIи-личIисса зунттал дукрардал столлу къур бувну бия. Хъиривмур къатта-къуш Вихьуллал шяраваллил бия. Вайннал хъамаллурал хьхьичI ккаккан бувуна варси бувайсса, бавчIайсса куц. Вайннал къатта-къушлил сий хъиннура дуллай дия кIяласса чIинчIурдал ва бакIвахIурдал. Укунсса лаххия ядурну, уттисса чIумул эстетикалул ва культуралул куцливун дутлатаву, ттул пикрилий, искусствалул тIимуну хъанай дур. Вихьуллал лухIи гъадарттуву шархьсса хъюруврал кIичIу хьхьичIун бугьайхту, хъамалу душ Сара Шварц ми булувкьуну канан бивкIуна. ДикIайривав Европанаву укунсса дукрарду?!
Къяннал ккаккан дурна янна дуруххайсса куц. Ми дурухлайгу бия ччянивасса, уттинингу зузисса немецнал «Зингер» фирмалул янна дуруххай машиналий. ЧIаравва бия къатIуй ппал дю­ххайсса куц ккаккан буллай.
ЦIуйшиял АхIмадлул кка­ккан бувуна бурчул усру дувайсса куц. Бюхъайссияв Европанан къабавну личIан АхIмадлул балай. Макьан къарурцунма увкуна кIива-шанма куплет. Яшасун АхIмад! Гьарца къатта-къушлил «хIаятраву», гьай-гьай, бувайва чIиви-кьивисса ссувхIатгу.
ЦIущуллал ккаккан бувуна хъурзилтту дувайсса, нис къюллуву, улклул чIапIаву дирхьуну, кIинттулнин ядувай­сса куц. ЧIяйннал шяраваллил «хIаятраву» дирзун дия гъуни. Шикку буллай бия зини-ччатI. ЧIаравва бишлай бия урша. СумбатIуллал хъурунхъусса дуван каний нигьиртту зузи дурну дия. ЧIаравва ккургъанну дуллалисса, къама марцI буллалисса душругу бия. Ккуллал къатта-къушлил аваданшиву муданнагу хъиннура янилун дагьлан дикIай. Вайннал ккаккан дурна хъару щащаву, кIюлаччатI буваву, гьай-гьай балайрдахун къавтIавугу, чара бакъа. Хъусращиял тIурча – цалчин балайрду ва къавтIавуртту, яламурдив – вайннул хъирив. Хъюйннал, Хъювхъиял, Ваччиял, 2-мур ЦIувкIуллал ккаккан дурна янна дуруххаву, варсул усру дуваву, чIиви оьрчI гьуркку уллай бунува, ккургъанну дуваву ва цаймигу кушурду. БувчIлай бия аьмну жулва зунттаву яхъанахъисса инсантурал оьрму цинявннал ца лавхьхьуну чIаларчагу, къатта-къушавусса, кьатIувсса ишир­ттаву авадансса бушиву.
Шиккусса тяхъашивуртту ахттакьуннин лахъи ларгуна.