Дяъвилул цIараву щавшсса эшкьилул кюру

tast_14Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилуву совет халкьуннал ларсъсса Ххувшаврил дайдихьу дурссар Сталинград шагьрулухсса талатавурттал. Сталинградуллахсса талатавурттая хъар хьуссар Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилулсса дакъассагу, 2-мур Дунияллул дяъвилулссагу ахир.
Жандалия ка Сталинград буручлай бивкIсса ЯтIул аьралуннал къучагъшиву бусалардавун дагьну дур. Тай къизгъинсса талатавурттаву ливтIусса ва бивщусса совет аьралитурал ккал 600 азарунния лирчусса дур.
Талатавуртту най диркIун дур гьарица кIичIираваллил, гьарица къатлул цIаний. Так царай вокзалданул къатри 13-ла канища канихьхьун ларгун диркIун дур.
Щалва шагьру лекьа-пIякьу хьуну, ххит бувксса калпуширттал, щамарал ва муххал парчрал бакIурдайн кIурабавну бивкIун бур. Сталинградуллахлусса талатавуртту къуртал хьусса чIумал, микку ялапар хъанай бивкIсса 500 азара инсаннава (100 азаруннийн бивсса эвакуировать хьуну бивкIун бур) сагъну ливчIун бур 30 азаруннийн бивсса инсантал. Шагьрулул дязаннив ялапар хъанай бивкIминная тIурча – увагу 7 азара инсан.
Сталинград шагьрулий ва мунил чIарах гьужум бувну нани­сса ЯтIул Аьралуннал 330 азара инсанная хьусса немецнал аьралуннал лагма рургьуну дур.
1943 шинал февраль зурул 2-нний фельдмаршал Ф. Паулюс бакIчисса немецнал аьрал канийн бувкIун бур. Ясир увгьуну ур 90 азара душман. Паулюслул армия канийн лавгсса бавукун, Германнаву хIукуматрал дягъу баян бувну бивкIун бур.
Сталинградуллахсса талатавурттаву совет аьрал ххув хьуну махъ чIяруми хIукуматирттал политиктал щак тIун бивкIун бур КIилчинмур дунияллул дяъвилуву Германия ххув хьуншиврий. 1942 шинал цIакь дур­сса «За оборону Сталинграда» тIисса медальданун лайкь хьуну бур 700 азарунния ливчусса инсантал.
Андриана Аьбдуллаева
Жандалий хIайп къаувкуну Сталинград буручлай бивкIминнавух ва «За оборону Сталинграда» тIисса бусрасса награда лайкь дурминнавух бур Дагъусттаннал виртталгу. Ттун бусан ччива Сталинград буручлай бивкIсса, га дяъвилул цIараву эшкьи-ччаврил гьанугу бивзун, му ччавугу бусса оьр­мулий ядурсса лаккучу ХIасан ХIасановлуя ва Сталинградрая­сса Таисия Степановная.
Дяъви байбивхьусса чIумал ХIасан Аьбдуллаевич ХIасанов дуклай ивкIун ур медтехникумрал 3-мур курсирай. Дяъви байбивхьукун, Ватан дуруччин хушрай лавгун ур фронтрайн. ТIайла авцIуну ур зенитно-артиллерийский дивизиондалувун. Полкрал школа къуртал бувну махъ сержантнал чингу дуллуну, приборный отделениялул чIивима командирну ивтун ур.
Таисия Киреева ялапар хъанай бивкIун бур Сталинградуллая арх бакъасса Лог тIисса станциялий. Таисиян учитель хьунсса хиял бивкIун бур. Школа къуртал бувну махъ ва тIайла бувккун бур чил билаятирттал мазру лахьхьайсса курсирдайн. Мигу къуртал бувну, школалий немец мазрал дарсру дихьлай бивкIун бур, заочнайну Саратовуллал университетравугу дуклай.
Амма душман Сталинг­радуллачIан гъан хъанан ив­кIукун, Ватан дуруччин дяъвилийн нанисса душваравух, гьарзатгу кьариртун, 2-мур курсирава Таисиягу лавгун бур. Му тIайла бувккун бур 748-мур зенитно-артиллерийский полкравун. Зуруйсса дуклакигу бувну, гьан бувну бур батареялул отделениялувун. Микку прибордал отделениялул командирну ивкIун ур ХIасан. Лахъсса, чурххал бювхъусса, лахъисса лухIисса хIаллурдащалсса душний ккаккайхтува ябавцIуну бур ХIасаннул.
Хъунма хIал къавхьуну Таисия дивизиондалул политчастьрал командирнал хъиривмурну бивтун бур. 1943 шинал хъунама сержантнал чингу дуллуну, бивтун бур дивизиондалул разведкалул командирну. Хъинну нажагь биту-ххиту бакъасса мутта биривсса чIумал, ХIасан буслан икIайсса ивкIун ур Таисияхь архсса зунттал билаятрая, караматсса тIабиаьтрая ва уздансса зунттал халкьунная. Таисиялгу гъирарай вичIидишайсса диркIун дур дакIнил лавсъсса дуснал хавардах.
Таисия бусса кьюкьлун Маныч тIисса неххайх нанисса ламу душманная буруччин багьлай бивкIун бур. Му ххуллийх ларсун най бивкIун бур Сталинградрайн аьралуннан аьркинмур.
— Сайки гьарица кьини 30-раксса немецнал самолетирттал жул батареялийн ттупру бичлан бикIайва. ЖучIарив миннул гьужум байщун бан бувагу мукьва ярагъ бия. Душманнал самолетирттал гьужум байщун буллай жул зенитчиктал каруннацIа шавай личIайва. Душманнал бичлачисса ттупал аьрщи зурзу тIутIи дурну дикIайва. Мукунсса тагьарданий шанул ккик къаувкуну хьхьурду лагайва, — тIий, дакIнийн бутлан бикIайва Таисия Степановна.
Ца чIумал душманнал лагма рургьуну, щаллусса барз хьуну бур вайннал шалклувагу ливчуну жуламинначIан буккан. Пушкарду, пулеметру цайнма лавхъун лавсун най бивкIун бур душманнан къакьабитан.
— Дукансса цичIар дакъа, хъинну ккашил хьуну бияв. Ца шяравун бувхсса чIумал, немец миккун биян бувая, шяраваллил халкьуннал жун шавхьсса нувщи буллуна. Миннул цахъи хIал бучIан бувна, — буслай бия Таисия Степановна. Мукун най вай бувккун бур Буденновск шагьрулучIан. Мичча командованиялул тIайла бувккун бур 16-мур артиллериялул полкравун Грозный буручлан.
— ТачIав дакIния къаду­ккай немец Моздок шагьрулийн бивсса чIун. Грозныйлия арх бакъа немецнал ччуччия ду­сса цистерналийн ттуп бувтун, 30 метралул лахъсса цIарал лама гьаз хьуна. Щала Грозный лухIисса пуркIуравун бахьлавгун бия, — тIий ва ишгу чIявуну дакIнийн бутайва Таисия Степановнал. Та цIарал лама Ма­хIачкъалаливгума чIалай бив­кIун бур. Грозный ччувччуну най бур тIий бивкIссару жу тIий, буслай бур оьрмулул хъуними. Вай Грозныйлийсса чIумал шихун ХIасаннучIан бувкIун бур ванал нину-ппу. ХIасаннул кIул бувну бур ми Таисиящал. Бувсун бур дяъви къуртал хьуну махъ цува му буцин ччай ушиву.
СталинградрачIа немецнал аьрал ххит бувну махъ, вай бусса полк тIайла бувккун бур Румыниянавун, миччагу Чехословакиянавун.
Жула аьралуннал Ххувшаву ларсъсса хавар бавну бур Прагалий. ХIалли-хIаллих тIий аьрая душру шаппай тIайла буклан бивкIун бур. Таисиягу ма­хъунмай Сталинградрайн лавгун бур. ХIасан тIурча приборный отделениярттан командиртал хIадур буллан ацIан увну ур. Ва увкIун ур шавай ца шинава, 1946 шинал май зурул 30-нний. Шаппа ванах ялугьлай бивкIун бур, нину-ппу бакъассагу, цала аьзизсса Таисиягу. ХIасаннул нитти-буттал арснан ччисса душ ва учIаннин хъирив лавгун бувцуну бур. Июнь зурул 30-нний вайннал бувну бур талихIрал ташу. ХIасаннулгу, Таисиялгу дянив 4 душ хьуну бур. Нитти-буттал ми, ххуйсса тарбиягу дуллуну, цалва-цалва оьрмулул ххуллийн бивчуну бур. Цинявн­нал ларайсса кIулшивуртту ласун бувну бур. Хъунмур душ Людмила биолог бур. ЦIана, пенсиялийн бувккун, Москавлив ялапар хъанай бур. ПатIимат Дагпедуниверситетраву психологиялул ва педагогикалул кафедралий зий бур. Светлана бур химик, Наталья – биолог. Вайгу Москавлив ялапар хъанай бур. Цивппа зузисса кIанттурдай хIурматрай бур.
Дяъви къуртал хьуну махъсса оьрму ХIасаннул спортран хас бувну бур. Цаппара шиннардий ва зий ивкIун ур «Труд» стадиондалул директорну, яла ивтун ур шагьрулул спортобществалул председательну. Таисия Степановна зий бивкIун бур цал «Дагпотребсоюзрай», яла «Маслопромрай». Пенсиялийн бу­кканнин чIярусса шинну дурну дур №2-мур аптекалий ка­ссирну зий. ХIасан Аьбдуллаевич ва Таисия Степановна лайкь хьуну бур личIи-личIисса аьрали наградарттан. Миннувух дур вайннан кIиннаннагу яла бусравми – «За оборону Кавказа» ва «За оборону Сталинграда» медаллу. Махъ дуллуну дур Бу­ттал КIанттул цIанийсса дяъвилул орденнугу.
Дяъвилул цIараву дурсса эшкьи-ччаврил кюру вайннал кьадрулий бурувччуну бур бусса оьрмулий. Цаннан ца бувчIлай, цаннал хIурмат цаннал буллай 52 шинай цачIу оьрму бувтун бур. Таисия кьадарданул цанна дурсса бахшишри учайсса бивкIун бур ХIасаннул.
ХIасан дунияллия лавгун ацIнияхъайсса шинну хьуну дур.
Таисия оьрмулул 94 шин хьуннин душваралгу, миннал оьрчIалгу вив лавсун, хъихъи бивтун бия. Оьрмулул шинну ларгун дунугу, махъра-махъсса кьининингу цила аькьлулий цуппа, бизлай занай бия.
ДакI-аьмал хъинсса, хIал­бавкьусса, аьчухсса Таисия Степановна ххирасса бия чIахху-чIарахнан. МуничIан бучIайва дакI кIидачIин, маслихIат кка­ккан. Цуппагу бия ялун увкIнацIа ххарисса, мунал хIурмат бан чялишсса.
Дяъвилул участник, ххаллилсса нину Таисия Степановна дунияллия лавгунни цуппа був­сса кьини, декабрь зурул 27-нний. Ххувшаву гъан дан цилвамур захIматрал бутIа бивхьусса Таисия Степановна къаливчIунни Ххувшаврил юбилей кIицI даннин.