Гьунар ххисса аьлимчу, педагог, ппу, ттатта

IMG-20160101-WA0037Инсан цукунсса уссарив кIул ан ччай ухьурча, га акъаний, ганал ттиликIрах тIутIимунил хIисав ласира учай жулва. МахIачкъалалив ХIамидовлул кIичIиравусса Педагогикалул институтрал физикалул ва математикалул факультет бусса корпусравун бувххун, пулансса инсанная ттухьва цаппара затру бусансса преподавательтурал ккуран ххал шайхтура,  ттун бувчIуна цуксса бусрав-сийлийсса ва хIурматрайсса инсанная нава чичин най буссарав.
Вай интдайдихьулул тIааьнну ва бургъил гъили бувсса гьантрай, апрельданул 20-нний, оьрмулул 80 шин хьуссар бачIи оьрму ххишалагу элмурдавугу га яла «паччахI» элму – физика, математикалун хас бувсса Абакаров Сулайман Аьбдуразакьлул арснан.

Залму АьбдурахIманова
Увну ур Сулайман Аьбдуразакьович 1936 шинал Ккуллал райондалийсса Къяннал шяраву. 1959 шинал къуртал бувну бур Дагъусттаннал паччахIлугърал университет. Мура шиная тIайла хьуну 1961 шинайннин Избербашлив­сса школа-интернатрай физикалул дарсирал учительну зий ивкIун ур. 1961 шиная хIакьинунин Сулайман Аьбдуразакьович зий ур, цанмагу ххира­сса, цувагу хIурматрайсса, ялув кIицI лавгсса Дагпедуниверситетрал аьмсса экспериментал физикалул ва му дарс дишаврил методикалул кафедралий профе­ссорнал къуллугърай. Ва факультетрай зун ивкIния гихунай аьлимчунал Дагъусттаннал вузирдаву ва школардай зузисса физикалул учительтурал цимирагу ник хIадур дурну, тарбия дурну дур.
КIулшивурттал бакъа цамур зат­рал кьадру бакъа къабивкIсса тай шиннардий элмулул ххуллий къабигьасса барурду бивкIссар. Жагьилсса пишакартурал кIунттихь га цала бакIраву бумунияр ххишаласса цикIуй къадиркIссар. Муна мукун Сулайман Аьбдуразакьовичлулгу язи бувгьусса элмулул ххуллул дайдихьу хьуну дур 1964 шинал Краснодардай­сса педагогикалул институтравусса аспирантуралувун уххаврия. 1970 шинал А.И.Герценнул цIанийсса Ленинградуллал педагогикалул институт­раву физико-математикалул элмурдал кандидатшиврийнсса диссертация дурурччуну дур.
Сулайман Аьбдуразакьовичлул бивтссар ва пишалийсса циняв шачIантту – укунасса учительная, аьлимчунайн ияннинсса. МуницIун – студентътурал дяниву хъуннасса сий дусса тарбиячигу.
Игьалагаву цирив къакIулсса аьлимчунал гьарца кьини лагайсса диркIссар лекциярду ккалай, практикалулми дарсру дихьлай ва студентътуращалсса элмийсса хъиривлаявурттаха зий. Жагьилтурал дяниву бусравсса преподаватель мукунна дачин дурну ивкIун ур агитациялул ва тарбиялул давугу. Лагайсса ивкIун ур студентътуращал чIун-чIумуй сезоннал давур­ттайнгу: кув лухIитIутIи батIлан, кувгу ахъулссаннуха зий бивкIсса консерварттал заводирттайн.
1976 шинал Сулайман Аьбдуразакьовичлун аьмсса физикалул кафедралул доцентнал цIа дуллуну дур. ХIакьинусса кьининийнгу ва ур физикалул ва математикалул факультетрал Методикалул совет­рал председатель.
56 шинай элмулул ва кIулши­вуртту дулаврил аралуву зий профессор Сулайман Аьбдуразакьовичлул цува ккаккан увну ур лахъсса даражалул пишакар, ахттарчи, методист, уттизаманнул инновациялул технология лахьхьин дуллалисса аьлимчу ва жагьилтурах ургъил-аякьа дусса тарбиячи ушиву. Студентътурая тIалав дуллалисса куццуй, цаятурагу хъуннасса тIалавшинна дуну, хIакьинунингу ур цалла кIулшивурттал ялув авцIуну. Физикалул элмулуву ци дахханашинна хьурчагу, аьлимчунан муния хавар хьуну, хъирив лаяйсса ур.
Сулайман Аьбдуразакьович ур сайки 150-сса элмийсса ва элмийну-методикалул даврил автор. Мукунна ванал чирчуну дур дарс дишаврил 30-ксса даву ва методикалул пособиярду. ВаначIан дирхьусса дипломрал ва магистратуралул диссертацияртту дуруччин ччиминнал нехгу чан къашайссар. Факультетрай зузиссаксса хIаллай, личIи-личIисса шиннардий, Сулайман Аьбдуразакьовичлул Аьрасатнал хьхьичIунсса вузирдаву цалла кIулшивурттал даража лахъ бувну бур (МПУ, МГПУ, ЛГПУ). Тамансса шиннардий факультетрал ва кафедралул методикалул коми­ссиялул хъунаманугу зий ивкIун ур. Сулайман Аьбдуразакьовичлул даврил агьаммур мурадгу бур ва къабигьасса элму дукъарчIлачIисса га махъа-махъсса студентнангу цила багьайкун дарс дурчIин дурну, вайминная куннасса кIулшивуртту тIалав даву.
Аьлимчу лайкь хьуну ур «Да­гъусттан Республикалул лайкь хьусса учитель» цIанин ва «Ветеран труда» медальданун. Вай да­къасса, чIявуссалийла лайкь хьуну ур РСФСР-данул Просвещениялул министерствалул чулухасса ХIурматрал грамотардан ва Барчаллагьрал чагъардангу. ЦIана чан-кьансса цIуллу-сагъшиврул хъирив увккун, даврихух акъанугу, Сулайман Аьбдуразакьович, цIуллу-цIакьгу хьуну, кафедралийн зана хьунсса кьасттирай ур.
Физикалул элмулух гъира бувт­сса цала ца яла язима учительнан ккалли уллалисса физикалул ва математикалул факультетрай зузиминналгу ца зумату кунма тик­рал буллай бур Сулайман Аьбдуразакьовичлул пахру-ххара ба­къашиврия, ванаву инсаннаву дусса яла бюхттулми хасиятру дирхьуну душиврия.
Бутталмур пиша язи бувгьу­сса аьлимчунал душ Наида Сулаймановнагу зий бур РАН ДНЦ-лул Физикалул институтраву элмулул хъунмур пишакарну.
— Ттула ппу уну тIий кIицI лаг­лай бакъара, амма буттаву дур хIакьину нажагь дакъа къахьунадакьайсса, оьрмулул сасан дур­сса жулла хъунмур никирал яхI-къирият, цала увкусса мукъул заллушиву дан кIулшиву, принцип дусса ва цал архIал иминсса, пахру цирив къакIулшиву. Ппу, университетрал, факультетрал пишакартурал дяниву куна, мачча-гъаннангу, чIахху-чIарахнангу, жяматрангу бусрав­сса, хIурматрайсса инсан ур. Пахру бикIай нава укунсса буттал душ бушиврия. Оьр­мулул 80 шин хъанахъаврищал барчагу уллай, буттан хьхьичIра-хьхьичI чIа учин ччива цIуллу-сагъшиву. Жун ппугу, ванан жугу, къатлувуми ва архIал зузими, чан къабаннав тIий бура.
Ширвани Бакмаев, ДГПУ-лул математикалул, физикалул ва информатикалул факультет­рал декан:
— Сулайман Аьбдуразакьович жул факультетрал гьану бивзминнаясса цар. ХIакьину шикку зий бур хъунмурчIин ванал учениктал. Хъинну лайкьну ва бюхттулну ларсун най буссар цала учительнал цIагу. Лахъсса даражалул пишакар, аьлимчу акъасса, Сулайман Аьбдуразакьович ур ххаллилсса ппугу, ттаттагу. Оьр­мулул 80 шин хъанахъисса иширащал барчагу уллай, чIа тIий ура ванан цIуллушиву ва ванал агьлу-авладран талихI-тирхханну. Сулайман Аьбдуразакьовичлул сий-хIурмат жул факультетрай хъунмассар ва жул студентътуран акъа чара бакъасса преподавателли.
Жалал Абакаров, преподаватель, аьмсса физикалул кафедралул доцент:
— Сулайман ттун кIулли нава шиккун зун увкIсса 1964 шиная шихунай. Укунсса даражалул аьлим­чунащал ва ххаллилсса инсаннащал нава зузаврия пахру бакъа къабикIай. Урхха хъинну уний авкьусса чув! Ва факультетрал сийгу Сулайман кунмасса пишакартурал дурсса сийри. ЦIуллушиву чIа тIий ура ттула дуснан ва анаварну даврийн уккан­сса каши-кьудрат дулуннав тIий ура ванахьхьун.
АьбдурахIман ХIусайнов, физикалул-математикалул факультетрал деканнал хъиривчу:
— На ура Сулайман Аьбдуразакьовичлул студент, ччяния шинай ванал даврил уртакьгу. Амма хIакьинусса кьинигу ва ттул учителли, насихIатчири, маслихIат аьркинний хьхьичIунма мас­лихIатчири. Ттувура дусса элмулухсса ччавугу, гъира-шавкьгу, ттухьва цIувххуну, Сулайман Аьбдуразакьович сававну хIасул хьу ххай ура.
Укунми педагогтурайнни хъуни хIарпирдай цIа чичин лайкьсса педагогтал учайсса. Ва ур дакIнийхтуну цалла касму ххирасса, мунийн хаиншиву къадур­сса, вайксса шиннардий ца кIанай ххаравххуну ливчIсса пишакар. Республикалул гьунар бусса, цалва пишалул заллухъру хьусса физик-математиктурал плеядагу ванал чялишсса гьур­ттушиврийну хIасул хьуссар. Ххарира ттула учитель, 80 шинал юбилейрайнгу ивну, ттущава укунсса иширащал барча ан хъанахъаврия. ЦIуллушиву ва каши-кьудрат чIа тIий ура Сулайман Аьбдуразакьовичлун.
ХIасан МахIаммадов, профе­ссор, аьмсса экспериментал физикалул кафедралул хъунама:
— Сулайман Аьбдуразакьович ур цалла давриву дакI дирхьусса, гьарцагу студентнал буруккин байсса преподаватель. Хъирив къалаллалима студент дянивминнавун личин къаарча паракьатшиву цирив къакIулсса. Жул кафедралунгу, аьмну факультетрангу пахрур укунсса даражалул педагогная, аьлимчуная. Элмийсса даву дуруччин ччисса гьарма уссар Сулайман Аьбдуразакьович цIухлай, ванал каялувшиннаралу дуру­ччин ччай. На нарагу ттула элмулул ххуллул цIубакIрайсса дипломрал даву ваначIа дурурччуссар. Сулайман Аьбдуразакьович, ххаллил­сса педагог акъасса, ур хьхьичIва цIа ларгун ивкIсса спортсменгу. Хъинну ххуйсса, цIакьсса волейболистъя цувагу. Гужну машгьурну икIайссия му факультетрай танийва. Мунал хасиятирттаву ттунна хIисав шай­ссар, пахру-ххара бакъашивруцIун, дакIнил куртIнивусса паракьатшивугу. Укунсса, жун эбратрансса, жун элмулул ххуллий чани лавхъсса, инсан ур жул Сулайман Аьбдуразакьович. Лахъисса ва цIуллу-цIакьсса оьрму чIа тIий ура на жула юбилярнан.
Арсен Магьдиев, физикалул элмурдал кандидат, аьмсса экспериментал физикалул факультетрал доцент:
— На, ттулла элмийсса даврил пишакар акъассагу, ура альпинизм, туризм ххирасса минахургу. Республикалул районнайсса пулансса зунттуйн лахъан лавгний, жу хьунабакьару хьхьичIва-хьхьичI щархъавусса учительтурал. Миннал цалчина-цалчин цIуххаймагу, кIирисса ссалам бусан ялув бишинмагу Сулайман Аьбдуразакьовичри. Ва ттун кIулссар мунал Ленинградрай докторнал диссертация дурур­ччусса 70-ку шиная шихунай.
Сайки 55 шин хъанай дур Сулайман Аьбдуразакьовичлул физикалул элмулун хас дур­сса. Укун­сса даражалул аьлимчу унугу, пахру цирив къакIулсса, тIайлашиву ччисса, ламмамтал ххал хьуну къаччисса, лайкьну оьрму бувтсса чув ур. Цал оьр­му лахъи баннав тIий ура, ттигу жущал архIал, факультетрал цIагу бюхттулну ядурну, жул дяниву зунсса оьрму цан булуннав тIий ура.
Ариф Кьасимов, аьмсса экспериментал физикалул кафедралул доцент:
— Сулайман Аьбдуразакьовичлул ученик хьун ттунгу талихI хьу­ссар. Цалчинмур курсирайва ттул дакIнил лавсъсса преподаватель икIайва ва. Студентътурал дяниву муксса сий дусса педагог ия­хха ва жул чIумал, чIу лахъ къабувну, цалла дарс ххира хьун дуван кIулсса педагогнал гьунар бия мунаву. ЦIанагу мува куццуй сийлий ур. Мукун личIаннав тIий, лахъи­сса ва оьрчIал оьрчIая ххари хъанансса оьрму булуннав тIий ура мунан.
Абуттин Амираьлиев, физи­калул-математикалул факультет­рал деканнал хъиривчу, педагогикалул элмурдал кандидат:
-Ва факультетрайн увхсса 80-ку шиннардия шинай хIурматлувсса Сулайман Аьбдуразакьович ттул оьрмулуву, ттун акъа, вайми-вайми студентътурангу эбратран­сса чуври, педагогри. Жуятура тIалавшинна хъуннасса преподаватель ивкIнугу, хаснува муналмур дарсирая неъмат ласайссия. Даврил уртакь хIисаврай Сулайман Аьбдуразакьович ур жул акъа чара бакъасса кумагчи, насихIатчи. ЦIуллушиву, каши-кьудрат ва дуцири хъиншивуртту чIа тIий ура юбилярнан.
Асият Мусаева, кафедралул методист:
— Сулайман Аьбдуразакьовичлуя буслан хьунссар хъунма­сса хIаллай хъинмур ва ххуймур. Цанчирча ххуйми хасиятру дакъа дакъа тIий ванаву. Ванал студентътурах дикIайссар мукунсса аякьа, махIаттал хьуну бикIайссару ваксса жаваб­лувсса ва тIалавшинна лахъсса преподавательначIан ми кIункIу тIий ххал хъанахъийни. Миннал ккурандалуву Сулайман Аьбдуразакьович яла бусравма педагог­ри. Му бакъарив жул, оьрчIахь дарсру дихьлахьисса гьарналвагу, хиял. ЦIуллушиву дулуннав цан тIий бура Аллагьнал, вания гихунайгу жущал архIал ва кафедралул цIа бюхттулну ларсун ачин.
Аьбиди ХIайдаев, физико-математикалул элмурдал кандидат, ДГПУ-рал доцент:
Инсаннал ххуйчулий цIа ласун бигьасса зат бакъар, агар хъунмасса захIмат буллай, хьхьу-кьини къакуну зий акъахьурча. Мукунма цIа дурксса педагог хьунгу хъиннува захIматри. Дуклакиманан хъунмасса талихI бур цила багьайкунсса, гьарца зат­раву шавхьсса, цалла давриву итххявхсса педагогначIа дуклан агьаву. Ци бюхъу бусса студент ухьурчагу, ганал дакIнивун цалла касмулух гьавас бутан, га кIиен бан бю­хъайсса педагог бакIрайн агьаву – му хъунмасса тIайлабацIу бур. Мукунсса педагогну хъанай ур Абакаров Сулайман Аьвдуразакьлул арс, ттула дусгу, уртакьгу. Ванащалсса дусшиву ттул дайдирхьу­ссар Гъумучиял школалий дуклаки­сса чIумалла. Педуниверситетравугу жу личIи-личIисса кафедрардай бухьурчагу, жу даймур, дитаймур, жула даврил иш-тагьар ккаккаву цачIуну дуллай, ца лабораториялуву зий, учин бигьанугу, 50 шин ххишалану дур. Жул даврия, дусшиврия бусларча, щаллусса лу хьун­ссар. Мунияту кутIану учин бю­хъанссар, ванащал архIал даймур ва дитаймур мудан хъинну агьамсса дикIай. Ванал, цIанасса дуккаврил тIалавшиннарах бурувгун, хъинну аьркинсса луттирду чивчуну, пед­университетрал издательствалий итабавкьунни. Ванал чIяруми давурттив дай цалва душнищал Наидащал. Му бакъарив педагогнал бюхъулул лишан, хьхьичIва-хьхьичI цалва душгу кIункIу бувну физикалул элмулухун, цащала луттирду чичайсса даражалийн биян бан бюхъаву.
Сулайман хъанай ур Багдуев Гьаруннул каялувшиврий элмулул ххуллийх авчусса, ванал яла хьхьичIунма ученик-ученый. Ванал гьунар му бакъарив, цалла кандидатский даву къагьану, цала элмулул даврил аргъираву, Сулайманнул хъунмасса кумаггу, ябитавугу дур­ссия Амирова Рукьижатлул элмулул даврихгу. ЦIанакулгу ччарча «электрические свойства полупроводников» тIисса темалий, ччарчагу ттизаманнай агьамсса композитру ахттар дайсса темалий аспирантътурал каялувшиву дуллай ур. Учин бюхъанссар, ванал кIулшиврул, бюхъулул, элмулуву дуллалисса давурттал зума ля­къин захIматри куну.
Хъунмасса хIаллай педагогнал даврий зий ухьурчагу, физикалул ва дидактикалул гьарза ванал канилух дурккун духьурчагу, Сулайман Аьбдуразакьович уссар мудан цIу-цIусса масъалартту гьаз буллай, цала даврил усттаршиврул ялув мудан авцIуну.
На мудан махIаттал шара студентътурал ваначIансса кIункIу тIутIаврий. Ци педагогнал макьна­тIис дурив къакIулли ванаву, мудан ванал лагма лагай яла за ла­хьхьин ччими. ТачIавгу, ттул чIун дакъар куну, цаягу студент ма­хъунай ув­сса чIун ттун къакIулли. Ялагу ттун ванаву ххуй дизайсса хасият му дур — ттун ва къаккавкссар сси бивзун, анавар увккун студентътуращал байсса ихтилатраву, цалла давриву. Мигу ца хъунасса педагогнал мугьру бур.
На хъинну ххарира укунсса педагог жулва миллатраву ушиврия. Мунияту чIа тIий ура ванан цIуллу-сагъшиву чIярусса шиннардий, цала дакIниймур бартлаган буллай, даймур-дитаймур тирххандарансса хъанай личIаннав тIий.