Ванал махъ тачIав щялмахъ къавхьуссар

47_8Апаннинал арс Хайруттин ХIажиев увну ур ноябрь зурул 13-нний 1920-кусса шинал Лакку улклул дямахIлалий, мубараксса ВацIилу-Зунттул ухнилусса Хьур­ттал шяраву.

Ванал цIаницIун дархIуну дур Дагъусттаннал медициналуву хьусса ца яла ккалли данми хьхьичIуннайшивуртту. Ванал кIунттилу бивкIсса госпитальный терапиялул кафедра гьаз хьуну бур бюхттулсса даражалийн.
За куртIну кIулсса магьирсса хIакин, терапевт хIисаврай, ванал цIа машгьурну диркIун дур щалвагу Совет Союзрал билаятрайх. Дунияллийх цIа дурксса терапевт-академик А. Л. Мясниковлул, цала учениктуравасса яла гьунар ххими хIисаврай, пахрулий кIицI дайсса диркIссар тIар кIиннал цIа: ца – Хайруттин ХIажиевлулсса; цагу – Евгений Чазовлулсса. ХIатта хьхьичI кIицI айсса ивкIун ур Хайруттин.
47_9Жуна цинявннан ххирасса, кIулсса, хъунасса хIакин, ччяни жуятува личIи хьусса Аскандар Масуевлул цала учительная куну бур укун:
— Хайруттин Эфендиевичлул жу циняв махIаттал байвав. Инсаннал цIуцIавурттая мунан къакIулсса къабикIайва сайки цичIав, ссавучIав, тачIав му аьйкьуну къалякъайва. Буцинна бувагу ца мисал. Тай шиннардий чIявусса гъалгъа буссия, «Дело о врачах» тIисса, чIявуссаннан оьну дарцIусса суккушиндарая. ХIакин чансса аьйкьуну ухьурча, му душмантурал диверсантри тIий, ккаккан къабувсса къабитайссия. Хайруттиннул цукунчIавсса нигь дакъа дишайва диагноз. Ва цува тIурча, ивкIссар, чил шпионни тIий, увгьуну, аьщун ивзсса бу­ттал арсну!
Ца ххуллух азарханалий ия захIматну къашавайсса адамина, жул мазрай учин, «больной с массивным желудочно-кишечным кровотечением», савав цирив кIул дан къахъанахъисса инсан. Оь бацIан бан хъанай бакъая. Ганал кьучI чансса хъун хьуну дия. Хайруттиннул увкуна: «Ванал дур тромбоз селезеночной вены», — куну. Циняв профессортал цаннах ца бурувгуна – мунал кумуний цучIав рязи къавхьуна: мугу ци цIусса аьламатри, ялунма чIалай бунува оь экьинай бацIан бан къахъанай тIий бия гай. Къашайшала ххассал къавхьуна. Ххяувккун, ххал увкун, циван къалякъиви, Хайруттиннул кусса куццуй, кьучIлил туннулуву оьттул тартала бия. Та чIумал му цIуцIаву хъин дан шайсса я кIулшиву, я дарув бакъассия».
Цалла даврил практикалий Хайруттиннул аьйкьаву дакъасса, аьщуйн щусса диагнозру дирхьуцири ва бивкIулуща зевххуцири инсантурал-къашайшалтрал ккал дуллай дан къахьунссар.
Жула хъунасса аьлимчунал оьр­мулуву кIицI лаглагисса хъуннасса юбилейрал хьхьичI жу хьунабавкьуру ванащал, буларду цаппара суаллу.

Хайруттин Эфендиевич, буслан бикIай дунияллийх цIа дурксса терапевт, академик А. Мясниковлухь цIувххусса чIумал, вила яла гьунар буми учениктурава цума хьунссар вища личIи ан куну, танал зумух ларсъссар тIар кIира цIа – вилссагу, Чазовлулссагу. Му цуксса мяйжансса затри ? Цуксса кIантту бувгьуссар Мясниковлул вил оьрмулуву?
— Ттул хъунмасса бахтти хьу­ссар, аспирантуралуву дуклакийни, Александр Леонидович Мясниковлуйн тIайла ацIаву.
Муниннин, институтгу къуртал бувну, на зий уссияв Ккуллал райондалий. Та дия хъинну захIматсса ва ххарисса чIун. Ххаришиву дия, дяъвигу бухлавгун, агьали цахава цивппа зун бюхълай бушиву, лекьа-пIякьу хьумур ччаннай дацIан дуллай. ЗахIматшиву дия ганиннин дяъвилийн дурган дурну диркIсса гьарца зат кIура даен дан инсантурал маэшатрахун, оьрму гьаз бан, зузи бан. ЧIявуми чиваркI – зузалт, усттартал зана хьуну бакъая аьрая, биял хъанай бакъая пишакартал. На зий уссияв Ккуллал райондалул азарханалул хъунама хIакинну ва райздраврал каялувчинугу. Институт бувккусса цама духтургу акъая. Нава луттирдая ласурча бакъа, маслихIат банссагума акъая. Хьунадакьлай дия жура-журасса цIуцIавуртту. Чайгу бурттий, ягу ахьтта, гьан багьайва архсса щархъавун – къашайшалачIан. БакIрайн багьайва ца цIуцIавриятувагу щаллуну бусан къашайсса шанна-мукьра цIуцIаву хIала дурхсса къашайшалт. БувчIлан бивкIуна цIуну ялун нанисса оьрмулун хъинну аьркин хъанан най бушиву ларайсса кIулшиву дусса пишакартал. Пикри хьуна Москавлив аспирантуралувун уххан гьан. Райондалул хъуними на даврия итаакьин ччай бакъая. Бакъанугу, миннангу бувчIлай бия ттул дуккаврихсса гъирарахун бахчин къабучIишиву. ЧантI увкусса инсанталну бия Аьлиев ХIажи ва Исрапилов МахIаммад – дуллуна ихтияр.
Москавлив увкIукун, на тIайла авцIунав хъуннасса конкурсрайн. Дуллуну экзаменнугу, хьура аспирант. Муниннин къабивкIсса талихI ваца архIалва тIивтIусса кунма, ттул каялувчину хьуна дунияллийх цIа ларгсса терапевт-академик А. Л. Мясников. Ттувунгу, туну, мунан лайкьну зунгу, лахьлангу шавкь дагьуна. Мунал маслихIатирттал ва къашайшалтрал ялтту уккаврил на махIаттал айвав. Ттувусса гъира чIалай, чIявуну нагу уцайвав мунал цащала. Чан-чанну тIий, жул дянивсса дусшиву чIуллан диркIуна. На мунал кIул увнав цала ичIуваминнащалгу.
Аспирантура къуртал бувсса чIумалгу, цалва кафедралий кIану хьун банна, Москавливва ацIу тIий ия ттухь Мясников. Амма шаппа Лаккуй ттул нину, чIивисса уссу, дахьва бувсса душ, щарсса ттух ялугьлай, на учIаннин гьантри ккалай бия.
Анжилив увкIун, зун ивкIра мединститутраву. Ца шин гьаннин увчIунав госпитальный терапиялул кафедралул хъунаману. Виваллил азардалсса буллалисса му кафедралул профессортал оьрмулул бугьарасса бия – ттунгу багьуна му ца яла аьркинмур, хьхьичIмур кафедра лайкьсса даражалийн гьаз хьун бан. Та чIумал мединститутрал ректорну уссия Аьлибеков Сиражуттин. Ца ххуллух танал цалва кулпат къашай хьуну, амма цичIав къабувчIлай, жулва профессортуращагу вари чинсса зат бусан къахъанай буну, оьвкуна ттуйн. «Инавалу ухьхьу, ва циняв бугьарасса профессортал бусса консилиумрайн вийн къаоьвкуссия, дахьва аспирантура къуртал бувсса ина цащала ацIан унни тIий, къаччан къабикIан», — увкуна Сиражуттин Юсуповичлул. Ххалгу бувну, на увкуссия ваний поджелудочный железалул рак бусса тагьар чIалай дур куну. Яла, мугу бувцуну, ректор лавгссия Москавлив МясниковлучIан. На кумур академикнал тасттикь бувну бия. Мукунмасса затру ялагу цимивагу хьуссия.
Дагъусттаннал пахру Расул ХIамзатовлул ппу ХIамзат ЦIадасса къашай хьусса чIумал, на муначIан лагайссияв Расуллущал архIал. Расуллул ва ХIамзатлул хIурматран, жула обкомрал хъуниминнал Москавлив оьвкуну бия, жучIан хъунасса академик тIайла уккира, Расуллул ппу хъин ан тIий. Мукунсса академикнугу, туну, Мясников хIисав хъанай ухьувкун, ЦК-лул мунахь куну бия: «Вин гьан багьан­ссар МахIачкъалалив консультациялийн», — куну. Мунинсса жавабран Александр Леонидовичлул куну бия: «Тих ттул ученик уссархха, ХIажиев Хайруттин тIисса, на банмургу танал бантIиссар», — куну. Цамур чIумалгу Мясниковлул куну бия: «Ттулва оьрмулий на пахру бансса ттул кIия ученик хьуссар: ца зий ур Дагъусттаннай – Хайруттин ХIажиев, цагу зий ур ттучIава – Евгений Чазов. Лап ляличIисса, идавс кунасса инсан ия Мясников. Дунияллийх машгьур хьусса унугу, цукунчIавсса дакI хъуншиву, пахру бакъасса, чIу лахъ къабайсса, иминсса, хъярч-махсара кIулсса, хъамал ххирасса ия. Тай шиннардий, дахьра цIа баярча бакъа, жула дяъвилул аз бувсса билаятран кофе цурда цирив кIулсса, ккарксса къадикIайва. Цалва кабинетравун увхма Мясниковлул хъамалу айва цалла дурсса кофелий. Яла му кофе дуван мунал ттунгу лахьхьин дуруна. Цайми профессортал, ягу хъамал бувххукун, чинтIиссия хъярчирай: «Хайруттин Эфендиевич, докажи ка им, что в Дагестане уме­ют готовить не только отменную бузу, но и кофе тоже», — куну.
Гьарца чулуха итххявхсса адамина ия. Дунияллий цалчинма терапевт хIисаврай, Всемирная организация здравоохранениялул мунан дуллуну диркIссар «Мусил стетоскоп». Мунан ххуйну кIулну дикIайва литературагу, искусствагу. ЦIанихсса художниктурал дянив ганал дустал бикIайва. Шарда чIирттайн лархъун дикIайва хьхьичIавасса художниктурал суратру. Мунал дахIаву дия цайми паччахIлугъирттал искусствоведтуращалгу.
МясниковлучIа нара дирчусса шинну на ккалли дара ттулва оьр­мулул ца яла ххуйми, чаннами, барачатми шиннан. Ттуяту, Дагъус­ттаннал зунттал архсса шяраваллил хIакинная, сайки щалва Союзрайх цIа дурксса аьлимчу, дурккучу-клиницист шаву – му щалагу А. Л. Мясниковлул гьунарди.
— Школалий дуклакисса чIумал ина ухьунссияв цинявннаву ххуйну дар­сру лахьлахьимагу, тIул-тIабиаьтраву ца яла низам думагу. ТIайласса бурив ттул щак?
— Байбихьулул школалий на ххуйну дуклакиминнавух акъассияв. Цалчинмур класс Лаккуй бувккукун, ппу Анжилив зун изаврийн бувну, 2-мур ва 3-мур классру на бувккуссия гикку, къумукь ва турк мазурдий. Та чIумал Анжилий оьрус чансса бикIайва, чIявуми бия къумукь, ттул дусталгу къумукь оьрчIру бикIайва. Оьрус мазгу ттун къалавхьхьуна. Яла жул кулпат бивзуна Щурагьун. КIикку оьрус интеллигенция гьарзасса бия. Бу­тталгу на авкьунав оьрус школалул 4-мур классравун – цавагу махъ оьрус мазрай ттун къакIулнугу бунува. Цалчинмур четвертрай на ияв махъун багьминнавух. Чан-чанну тIий маз лавхьхьуна. ЧIаххуврай бия ттула классраву хъинну ххуйну дуклакисса оьрчIру-душру. Мин­нащал ттул ххуйсса дусшиву хьуна. Яла ттувунмагу яхI багьуна. «Ссал ялавайссара нава вайннаяр, ттунгу тайва учительтал, тава школа бакъарив, вайва учебникру бакъарив?» — тIисса суал хIасул шайва ттуву. Буклан ивкIра личIи-личIисса чичултрал луттирду, ххира хьуна литература. Циваннив эшкьи дагьуна шахматирттахгу. Шиная шинайн, классрал лавай хъанахъиссаксса, ттул дуклакавугу хьхьичIуннай хъанан диркIуна. Ахиргу, 8-10-ми классирттаву ттуяту отличник хьуна. Отличнайну къурталгу бувссия. Му дия 1937-ку шин.
— ХъунмурчIин ци савав хьуна медициналулмур ххуллу язи бугьан?
— Жул ичIува чIявуну гъалгъа бикIайва Оьмар тIисса ттул бу­ттал буттал (Ибрагьиннул) буттая. Му ивкIун ур, та чIумух бурувгун, хъунасса бусравсса хIакин, Да­гъусттанная лап архсса Александрия тIисса Египетнал хъуншагьрулий халкь хъин буллай цIа дурксса. Ттула ппугу чIявуну тикрал буллан икIайва, духтурнаяр ххуйсса пиша дунияллий цамур бакъахьунссар тIий. Мунияту бухьунссия, школалий дуклай унува, дунияллийх цIа дурксса хIакинтураясса биривцири луттирдугу на бувккусса. ДакIнийн хъунмасса асар биян бувна Поль де Крафтлул ва Беляевлул луттирдал.
— Вищал дусшиву дуну бивкIссар тIун бикIай Дагъусттаннал бакIчитал, хIукмулул заллухъру – Данияловгу, Оьмахановгу. КIилчинманал ина хIатта хъихъигума лавсун ивкIссар тIун бикIай. Цукунсса ду­ссия вил миннащалсса хIала-гьурттушиву? Ци бусан хьунссар минная – къуллугъчитал хIисаврайгу, инсантал хIисаврайгу?
— ТIайлассар, та чIумал ттул диялсса дусшиву дуссия Дагъус­ттаннал хъуниминнащал – Данияловлущалгу, Оьмахановлущалгу. Му дайдирхьуна Данияловлуяту. БакIрайва на ияв миннан хIакинну. Яла хьуна дусшиву. Данияловлул кIул увнав Оьмахановлущалгу.
ТIайланма учин, аькьлулулгу, кIулшилулгу бувччусса арамтал бия ми кIиягу. АьвдурахIман ия имин­сса, паракьатсса, чIарав авцIума ваца гъили уллалисса кунасса. Оьмаханов ия пиш чан бакъасса лажингу, бюхлахисса чIугу, бюх­ттулсса чурхгу бусса инсан, мунал чIалачIин дия инсан вихшала дишин уллалисса.
Нажагь чIун хьуну, цивппа бигьалаган, чавахъ бугьан, ягу шашликI дан нанисса чIумал, чара бакъа ттуйнгу оьвчайва. Амма бигьалаглагийнигу гъалгъа чIявуну даврия бикIайва, халкьуннал ахIвал ххуй бан ччишивриясса бикIайва. Масала, ххуйсса чавахъ бувгьукун, МахIаммад-Ссаламлул учинтIиссия: «Ттун ччива укунсса чавахъ гьарцагу дагъусттанчунан биян бан». Ми­кку АьвдурахIманнул ххи бантIиссия: «Дарбантуллал заводрал чахирданул ца шушагу чIарав дирхьуну», — куну.
Республикалий цумур райондалий ци тагьар дуссарив миннан кIулну бикIайва. На нара чIярусса литература дуккайссия, ттигу дуккара. Амма, цума чичуя, луттирая ихтилат багьарчагу, гайннал муницIун бахIайва, ихтилат нани байва. «Зул ми луттирду ккалансса чIун цукун шай?» куну, на цIувххукун, жавабран гайннал учайва: «Миксса цIуцIавурттава инсан цумунил аьзиз уллай урив кIул бан, личIи бангу бюхъайсса ва муницIунна миксса художествалул литературагу ду­ккинсса чIун лякъайсса ина кунмасса дустал буну тIий», — куну.
Кувни ми ттучIан шаппай хъамалугу бучIайссия. Утти кунмасса къаралгу та чIумал миннал къабикIайва.
— Ва суалгу вихьхьун къабуллуну битарча, аьжаивну чIаланссар. Вил пикрилий, инсаннал оьрмулул лахъи-кутIашиву хъунмурчIин ссацIун дархIуну дуссар: генетикалуцIун, оьрму бутлатаврил тагьардануцIун (образ жизни), дукралуцIун, медициналуцIун, яхъанахъисса кIанттуцIун? Зан­на­цIун?
— Жунма гьарцаннан оьрму Заннал буллуну бур. Аьвзалзаманнай инсантал, дянивну хIисав дурну, 30 шинай яхъанай бивкIшиву, яни оьрму хъинну кутIасса бивкIшиву хIакьину школьниктурангу кIу­­ли. ЗахIмат лап хъунмасса, дукия ссу­ссукьусса, ранг-рангсса цIу­цIавуртту, чапалшиву, дукаймур-къадукаймур сайки личIи къадаву – вай гьарца зат дархIуссар оьрмулул лахъи-кутIашивруцIун.
Уттисса оьрмулуву тIурча, хьуну дур хъуни-хъунисса дахханашивур­тту. ХIатта зоопаркравусса маймун-шимпанзегума яхъанай бур 60 шин хьуннин, генардалмур оьрму 30 шинайсса бунува.
Ттизаманнул медициналул чIярусса хъиривлаявуртту дуллай бур, генетика ххуйну кIул дан – оьккими генну баххана бан шайрив ххал бан. Оьрму бутаврил тагьаргу, элмугу, инсантурал аькьлу-кIулшигу ялу-ялун куртI хъанай дур.
Амма хъунав шаврил генарду баххана бансса куц ттигу щищачIав лякъин хьуну бакъар, Заннал бу­ллусса оьрму инсаншиврий бутарча бакъа.
Руслан Башаевлухьхьун дуллусса интервьюрава