Барачат ххисса ттиркьюкьал къама

40-2016_13Ппиринжрал ватанну личIи-личIисса археологтурал ккаклай бур Китай. Жулла эралийн бияннин 2800 шинал хьхьичI Китайнаву хъудугьаврил гьану бивзсса бакIчи Чжен Нуил ппиринж бугьайсса бивкIун бур цания ца диндалул шадлугърай. Тийх ппиринж ххяххан буллай тIурча байбивхьуну бусса бур 7000 шинал хьхьичIва.

Чансса махъ ппиринж бивну бур Индиянавун, гихунмай – Кореянавун, Япониянавун, Филиппиннайн, Индонезиянавун, Парснавун. Вай билаятирттал агьлу цIуллу-цIакьсса, оьрму лахъисса ва бусса оьрмулий жагьилну яшаврил тIилисин гьамин ппиринжравур бусса тIун бикIай. НахIакь къадирзхьунссар хьхьичIазаманнул грекнал аьлимчу Страбоннул ппиринжрайн «ттиркьюкьал къама» тIисса цIа.
Аьрасатнавун «ттиркьюкьал къама» бувкIун бур 300 шинал хьхьичI, Петр Великий бакIчисса заманнай. Ппиринжрах бунияла хъуннасса къулагъас дуллай, бугьлай байбивхьуну бур ларгмур ттуршукулул 60-ку шиннардий. Ппиринжрал хъуру гьарза-гьарта хьуну дур Ставрополлал, Краснодардал крайрдай ва Астраханнал, Ростовуллал областирдай. Тайра шиннардий – Дагъусттаннайгу.
Зулайхат Тахакьаева
Оьрмулул хъуниминнал бусаврийн бувну, колхозирттаву низам ва тIалавшиннарду кьянкьасса совет заманнай ппиринжрал цукунсса бакIлахъия дулувивав тIий, Ккуллал райондалул колхозирттал бакIдургьуми кIихIуллану бивкIун бур. Муний Вихьуллал колхозрал бакIчи КIурухов Шяъваннул бакIрайн лавсун, цайми шяраваллал колхозирттал хъуниминнангу маслихIат бувну бур. Ци хьунгу, къутаннал аьрщарай ппиринж бугьан рязи хьуну ур Хъусращиял колхозрал бакIчи Аминов Буниямингу. Буттахъал учалалуву тIийкун, «ХIарачатран барачат» мудангу буссар. Бугьлагьиминнан «ттиркьюкьал къама» бунияла барачат хьуну бур. Цайми колхозирттаву ци тагьар диркIссарив къакIулли, жучIа ппиринжрал бакIлахъия лап хъуннасса ласайсса диркIун дур, лярхъуну дур «хъусращиял ттукранма ппиринж бишай­ссар» тIисса калимагума. ДакIний бур, на чIивисса чIумал жул шяраву ппиринж тоннардай бачIайва колхозраву зузиминнайх зузи кьинирдан.
Лакрал райондалул къутаннай ппиринж бугьлай байбивхьуну бур 80-ку шиннардий. Ппиринж­рал бакIлахъия ххуйну ласай­сса диркIун дур ГьунчIукьатIрал, ЧукIуннал, Кьубиял, Буршиял, ЧIарттал колхозирттал. Дагъус­ттаннай ппиринжрал рекордный­сса бакIлахъия ларсун дур 1987 шинал – 90 азарда тонна.
Билаятрал экономика хIур­кку хьусса, паччахIлугъралгу кьатIаллил билаятирттал хъуслин нузру тIиртIусса 90-ку шиннардий тIурча дагьну дур ппиринжрал бакIлахъия ласаву. 2006-2007-ку шиннардийннин шамлий чан хьуну дур ппиринж бугьайсса чекру, ппиринжрал бакIлахъия тIурча – мукьлий. Масалдаран, жулла къутандалий махъва-махъ ппиринж та бувгьуссарив шяравучутуран дакIнийвагу бакъар.
2008 шинал, щалва Аьрасатнаву кунма, Дагъусттаннайгу шяраваллил хозяйствалухсса къулагъас хъунна дуллан бивкIукун, ппиринж цIунилгу бугьлай байбивхьуну бур. 2012 шинал бювхъуну бур ласун 45 азарда тонна. Амма Лакрал къутаннай «ттиркьюкьал къалмул» хъуру цIу дуккан дурну дур так цаппарасса хозяйстварттай.
Чекругу ядурну, ппиринж бугьлагьисса хозяйствартту кIирагу райондалий ттинин дия дурагу кIира – Буршиял ва Кьубиял. Гьашину бувгьуну бур цаймигу хозяйстварттайгу: ЧIарттал – 15 га., ЧукIуннал – 60 га., ГьунчIукьатIрал – 100 га., Буршиял – 50 га, Кьубиял – 180 га. Аьмну ппиринжрал дургьуну дур 410 га. аьрщарал.
Ларгсса нюжмардий ппиринж ттихIлай байбивхьунни Буршиял къутандалий. Ва хозяйствалийн ивну, ппиринж ттихIаврил даврищал кIул хьунни Лакрал райондалул администрациялул бакIчинал хъиривчу, шяраваллил хозяйствалул управлениялул каялувчи Макьсуд Кьадиев.
Бабаюртуллал райондалий­сса Лакрал райондалул хозяйствар­ттал хъуруннай, ппиринж бакъасса, ялагу бувгьуну бур: интту лачIа – 50 га., ссуттил лачIа – 500 га., нехъа – 100 га., чимус – 10 га, бахча – 19 га, шагьнал лачIа – 60 га..
Райондалул администрациялул къутаннайсса пишакар Аьлил Аьли­ловлул бусласимунийн бувну, хозяйстварттан хъунмасса зарал бивну бур хъацI багьаврийну. Амма ппиринж бугьултрал цила чIумал дан аьркинсса агротехнический ва мелиоративный давуртту даврийну ххуйсса бакIлахъия ххя­ххан дан бювхъуну бур.