Аьрххи-ххуллурдал лахIзарду

30-2015_8Жула зунттал тIабиаьтрал тIин-тIааьн лаласун ччиманал хьхьичI хъинну авадансса, эстетикалул, ххуйшиврул чулуха буллугъсса суратру хьхьичI дацIай. Чавхьа тIий нанисса неххал ккуру дитлатисса виххуччал макьандалуха лащан дуван шайсса макьаннарагу душиву къакIулли. Укун неххамачIув авцIуну, инсаннаща ца ссят дуван бюхъарча, улу, зуруй туннурду хъин буллай ивкIний кунма чурххал базурду таза бувккун, сси бизаву ци дур­ссаривгума хъамабитайсса иш бикIай.

ХIажимурад ХIусайнов
ЧIяйннал шяраваллил ухчIи­н­нийсса «аэродромрал» кьиблалул чулийсса, асфальт бавкьусса, ххуллул дуламанттуйх ялавай инава щяивкIсса машина бачайхту, да дуссархха вил хьхьичI дарцIуну художникнал дирхьуни куннасса сурат. Му цурдагу дуссар ца хъунмасса, мода ккаккан дувай ссурухIил лахъисса, ранг-рангсса щатIив багьлагьисса гьухъуха лахьлай. Му «гьухъа» цуппагу буссар Ваччиял хьхьичIух нанисса аьтарттул тия чулий чIалачIисса зунттурдал ли­ссурдая хIасул хьуну. Ва лахIзалуву вин дакIнийн агьантIиссар хъунасса оьруснал философ, чичу, шаэр, жяматрал ишру ккакку Николай Рерих. Циван учирча, ванал, архсса Индиянавун Кулу тIисса даралувун яхъанан лавгун, дирхьусса Гималай зунттал суратру дуссар лахьлай жула зунтталминнуха. Циван къаувкIунавав Николай Рерих жучIана яхъанан, таксса архну къалавгун.
Вана укунсса ххуйшивурттал, инсаннал яруннин ва дакIнин малхIан буллалисса, кIанттурдай яхъанай буссар жулва инсантал. Вайннал хIасул дурну дуссар тIабиаьтращал данди бавцIуну, га мютIи дурсса, цинна лархьхьусса инсаният. Гьай-гьай, га инсаният хIасул дуллалиний, вайннан багьссар оьрму бутлансса хIалурду зунттал билаятрай хIасул дуван. Ва хъанахъиссар цила чIумал аькьлу-кIулшилул, канил усттаршиврул чулуха хьхьичIун ливчусса ишну бивкIшиву. Ми кIанттурду хъанахъиссар цивппа яхъанахъисса къатри. ХIазран бакъахьунссар вай къатрах архния бурувгсса чIумал, ми ххяллацIун, зунттал ххинчуллацIун лавчIсса «найрдал шаллаха» лащан бувайсса. Муна мукуннассар дусса Ккуллал шяраваллил хьхьичIарами къатри. «Ва шяравалу ваксса къумасса, гъарал ларчIтари махIлардал дянихсса ратIавух щамарал ва щинал мугьалтту буккайсса кIанттай циван дурнавав?» — тIисса суалданун жаваб лякъин къахьунтIиссар тачIав. Дуну тIий Ккуллал инсантурал цанналусса дакIурдил хасият.
Ца чIумал Валентин Распутин тIисса оьруснал чичул телевизорданувух буллалисса ихтилат­раву: «Къапкъазнаву жучIара Аьрасатнаву кунма аьрщарал чулухунмайсса хъунмасса хIурмат чансса бикIантIиссар», — тIисса калима дурккуна. На ми мукъурттил махIаттал увнав.
Дунияллийсса инсаният буниялагу жучIарату ва жулла «лахIунттал хъурунния» дайдирхьушиву ва аьрщарал хIурмат, ганил кьадру жучIава цалчинмур инсаннал хасиятрал ххуттай бушиву бувсъссар Аьрасатнал аьлимчу Николай Вавиловлул 30-ку шиннардийва. Улу ганалли гай хъуру лахIунттай дугьаврил чIумал ххяххан буллай бивкIсса къама бухкъалаганшиврул, щаллусса Ххяххияртту хьун дуваврил институт Дагъусттаннай хIасул бувсса. Га институт хIакьину зий буссар Дарбантуллал райондалий, Араблинская тIисса шяраваллил чIарав. Къалмул журарду буккан буллай буссар ТтурчIиял шяравасса биологиялул элмурдал кандидат Уллубий Ккурккиев ва ванал арс, биологиялул элмурдал доктор, Дагъусттаннал шяраваллил академиялул профессор Къишттили Ккурккиев. Утти дунияллул ва жулла хIукуматрал иш-тагьар техникалул чулуха хьхьичIуннай ша лавсъсса иширттайну жучIавату арх хьурчагу, жура дурсса ва дуллалисса давурттал кьимат бищунмари акъа­сса. ХIайп!
Ккуллал райондалийн зун лав­гун махъ на кIул хьу­ссияв Кку­ллал шяравасса Сулайманов Ма­хIаммадлущал. Ва ур шахматирттай укку ва учитель. Райондалий шайсса шахматирттал соревнованиярттал судияшивугу МахIаммадлул дувай. Цувагу зий ур цIана СумбатIуллал школалий учительну. Ванал ттухь бусайва цала къатри дурсса кIанттаяту ва цала хъунбуттал ва буттал бувсса захIматрая, урган ухьхьу увкуна ттухь. Нагу уттигъанну лавгссияв МахIаммадлучIан хъамалу. Ганиннин ца-кIира кьинилул хьхьичIсса чявхъа-гъаралуннил МахIаммадлул къатрал чIарах яларай нанисса ратI дия щамарал дуцIин дурну. Шиккувасса, ва махIлалул щин ласайсса щаращучIан нанисса ххуллу ва цуппа щаращигу бия щамарал кIучI бувну. На увкIсса чIумал шикку школалул оьрчIру, учитель МахIмудов Адам, цува МахIаммад, махIлалий яхъанахъисса хъами, арамтал чIатIращал, бадрардащал щаращи марцI буллай бия. Ва махIла цуппагу Ккуллал шяраву яла лахъмур кIанай, ХъунчIюй бивкIсса бурхIал киячулух, бивхьуну бия. Най дунура кIицI дуван ччива шикку зий бивкIсса инсантурал цIарду: МахIмудов Адам, Сулайманов МахIаммад, Зуллиева Сиясат, АхIмадова Хамис, АхIмадова ПатIима, ЛухIуева Сарижат, Зуллиев АхIмад, Даххаева СалихIат, ЛухIуева Сиянат, Шамхалова Аьйша, Сулайманова Арина, Гучаев Оьмари, Мирзаев Рамазан, Мирзаев Халид. МахIмудов Адамлул бусаврийн бувну, ва щаращи бувну бусса бур 1822-ку шинал. Шикку укунсса чичрурду дур тIива Адамлул. Адам зий уссар Ккуллал 1-мур школалий тарихрал дарсру дихьлай.
Шиккува на кIул хьуссияв зун­ттал хъамитайпалул хъярч-махсара буван кIулсса, шеърирду чичаврил чулуха Аллагьнал пагьму буллусса Зуллиева Сиясатлущал. Ванил ттухьхьунма буллусса шеърирду на «Илчи» кказитрайн тIайла бувк­ссия.
Ихтилатру бикIай, бястру бикIай Ватан ххирашиврияту. Буниялагу ттун чIалай бия Ккуллал шяравусса Барзилайнал махIлалул инсантал бушиву ватанчиталгу, га ядуллалисса виртталгу. Пикри бувара зува, машина къалагайсса кIанттай, ттукрах, мукьав чартту ххилай, ттул гьалмахчу МахIаммадлул кунна­сса къатри дуллалисса инсаннал дакIний Ватан ххирашиврул мутта къабивкIссания, къадайссия къатригу, къатрал хьхьичI багъругу. Мукьра лахIуни дия ттул гьалмахчунал къатрай. Вай къатри укун дуллай бивкIссар, бакIлахъия ласайсса аьрщи дуруччиншиврул. Ваниятура на кIицI уллалисса «ЗахIматрал виричу» хьусса, оьруснал чичулт­рал «накIлил ялувсса бартну» хъанахъисса Валентин Распутиннун къакIулну бивкIшиву Къапкъазуллал инсантал цукун яхъанай буссарив. ХIазран дакъая жунна СССР дусса чIумал Гуржиял кинорду, литература яла ххирамину диркIсса. Шикку цичIав кьюлтIшиву да­къассар. Тайннал шяраваллавусса оьрму жуламуниха лавхьхьусса буну тIийри, тайннал кинорду, литература, шеърирду, аьлим­тал жунма муданма ххирассагу, бувчIайссагу.
Гуржиянаяту ихтилат багьувкун, кIицI буван ччива ца укунсса зат. Шамиллущалсса дяъви къуртал хьусса чIумал оьруснал аьлимчу Услар Дагъусттаннайн увкIун, жунма алфавит буллай ивкIссар. Ванан бувчIуну бивкIун бур да­гъусттаннал мазру хъинну гуржи мазраха лавхьхьусса бушиву. Ванал: «Д­агъусттаннал мазурдил алфавит гуржиял хIарпирдай дуварча хъинну хьунссия», — увкуну бивкIун, амма га чIумалсса политикалийн бувну, паччахIнайн данди ацIан къаччай, Услардул жула алфавит оьрусналми хIарпирдай бувну бивкIун бур.
Цува яхъанахъисса кIанттал сий дучIан дуллай. Ванан та чIумал кумаг буллайгу ивкIун ур жула лаккучу-ккуркличу Аьвдуллагь Оьмаров. Хъун чIюй бивкIсса бурхIал ца ххинчулул лагма бия ца ккуличунал неххая бавтIсса, цакуц­сса чарттал чIучIрая кьири чапар дурну. Ва чапарданул вив бия 10—ния лирчусса лахIунттайсса ахъру бувну. ДакIнин пахру багьлагьисса, яруннан чIалачIисса, чурххан хIисав хъанахъисса сурат. Ккуллал шяравалу муксса архсса чIумалла хIасул хьусса душиву тасттикь буллай бия, гилу, архний, чIалачIисса хIатталлил куннил кув ялувсса 4 къат хIисав хъанан дикIайхту. Циванни, туну, къабучIисса: «Инсаниятрал ца инсаният жучIарату дайдирхьуссар», — куну учин?
Гьанттайнсса дуркуну махъ МахIаммадлул бувсуна чан-кьансса затру цалва кулпатрая.
-Ттул буттайн Бадруттин, ниттийн Рабият учайссия. Ва 1916-ку шинал увсса ия. Жул тухумрайн Кьурбидахъул учайссар. Бадру­ттиннул буттайн Сулайман учай­сса бивкIссар. Ганал кулпатрайн ПатIимат учайсса бивкIссар. Ттул буттауссу Шамсуттин сайки 30 шинай хIакинну зий ивкIссар Ккуллал, Хъусращиял шяраваллаву. Шамсуттин дяъвилул шиннардий Смершрал лейтенант ивкIссар. Миус тIисса Сталинградрал фронт­рай ччаннайн щаву дирну махъ, шавайн увкIссар. Дяъви къуртал хьуну махъ Дагъусттаннал мединститут къуртал бувну хIакинну зий ивкIссар.
Буттал Бадруттиннул Ккулув бувккуну бивкIун бур 4 класс. Гъумук 1934-ку шинал бувккуну бур 7 класс, колхозирттал жагьилтурал школалул (Школа колхозной молодежи). Яла ахьтта МахIачкъалалив лавгун, Дагъусттаннал пединститут къуртал бувну бур. Га диркIун дур 1938-ку шин. Дяъвилия увкIун махъ ттул бутта бакIраяту зий ивкIун ур ЧIяв. Яла 1952-ку шинал Ккулув зун увкIун, шикку физикалул ва математикалул дарсру дихьлай ивкIссар. Вай цIана жува ихтилат буллалисса къатри хъунбуттал Сулайманнул дайдирхьуну, ттул буттал Бадруттиннул, буттауссил Шамсуттиннул дурссар. Шикку 200-нин бивсса мурхьру бур вайннал бувгьуну. Циняв уттигу ахъулсса дуллайри бусса. Ва гъилисса суннил чулинмай бурувгсса кIану бур. Жул кулпат бугьарасса буссар. На нава 1963-ку шинал увсса ура. На Дагъусттаннал Пединститутрал индустриальный факультет був­ккуссар 1990-ку шинал. Ганияр махъ ЧIяв зий дував 8 шин. ЦIана зий ура СумбатIлив. Ттул бур ца арс ва душ.Ттул кулпатрайн Имара учайссар, буслай ур ва.
Укунсса хьуна ттул га кьини­сса Ккуллал Барзилайнал махI­лалийнсса аьрххи-ххуллу