Элмулуха хIакьну къуллугъ бувманая

Ахед Агъаев

Махъсса ппурттуву цаппара жяматийсса ишккаккултрал ва цаймигу активистътурал элмулул дунияллий бусравсса аьлимтурайнсса гьужумру чIалай, лагьу-лахъунттая ккалай, ттун ттулва студент оьрму, ххаллилсса аьлимтурал каялувшиврийну нава элмулуха зузисса чIунну дакIнийн дагьунни.
Ттун тIайлабацIу хьуна Амри ШихсаэдовлуцIа, Ахед АгъаевлуцIа, Расул МахIаммадовлуцIа, ХIажи ХIамзатовлуцIа, Муртазяли ХIа­жиевлуцIа, Мамайхан АгъларовлуцIа, Рабадан МахIаммадовлуцIа, ПатIимат ТахнаевацIа чIяву-чIявусса затру лахьхьин.

Ахед Агъаевлун хъинну кIула Да­гъусттаннал этнополитикалул тагьар, хъанахъисса ишру, ­аьщуйн щун бувну, бувчIинну бусайва.

Бусанна Ахед ХIажимура­дович­лущалсса дахIаврия, гьашину ванан 100 шингу хъанай духьувкун, республикалул хъуниминнал, жяматрал ва даталухгу къулагъас дуванссар тIи­сса хьул бивхьуну. Дагъусттаннал паччахIлугърал университет къуртал бувайхту, на Ахед Агъа­евлул аспирант хьуссияв. 1991 шинал на Сириянава ттула тарихийсса ватандалийн, Да­гъусттаннайн, занахьуссияв. Ттул ппухълуннал, ттун жулла фамилия дулаврицIун, ттувун тарихийсса миналухсса, культуралухсса ва тарихрахсса ччавугу дуртуна.

Занахьуну, ДГУ-лул тарихийсса факультетгу къур­тал бувну, дипломрал даври­ха зун ивкIссияв. «Современное геополитическое положение Дагес­тана» тIисса цIа дия дипломрал даврил. Гъирарай литературалул, архивирттал материал датIлай, аьраб­нал канилчичрурдал увцуну, экспедициярттай тамансса шяраваллавух увкссияв, кIанттул агьалинащал кIул хьу­ссияв. Элмийсса каялувчи Амри Шихсаэдовлул маслихIатрайн бувну, лавгра дипломрал даву рецензия чичиншиврул профессор Агъа­ев­лучIан.
ТIайламур бусан, цIубутIуй на сусруххалну увкссияв, тту­лла даву хъунасса аьлимчунал, чичул, профессорнал кIун­ттихьхьун дириян най душиву кIулну. КIихIуллану унува, лавгра профессор яхъанахъисса Оскардул кучалийсса къатлувун. Агъаевлул, диаспоралул тагьар цукунсса дур куну яхши-хаш бувна.

Яла, ттул давугу ххилтIу дурну, барчаллагь увкуна, Да­гъусттаннал халкьуннан агьам­сса темалуха зий ушиврухлу. Ганал ттухь кIива гьантлува рецензия хIадурну дикIантIишиву бувсуна. КIива гьантта лагайхту, лавгра ганачIан. «Вил даву кандидат хьунсса гьанулун ласун­сса даву дур, агар ина хъиривлаяврил ххуллия акъаччарча, ди­ссертациялуха зун аьркин­ссара», – увкуна ттухь Агъаевлул. Рецензиялий дипломрал даврин лахъсса кьиматгу бивщуну, аспирантуралувун уххан маслихIат буллай ушиву кка­ккан бувну бия. Увхра аспирантуралувун 1997 шинал.

Ахед ХIажимурадович ттул элмий­сса каялувчи хьун рязи хьуна. На ганал элмийсса давур­тту ккалаккийни, махIаттал хъанан икIайссияв, ца инсаннаща вайксса чIявусса, хъуни-хъунисса ма­съалартту гьаз буллалисса макьалартту, гьарзат хIисавравун ларсун, магьирну цукун чичин бюхъайссар тIий. Элмийсса щаллу-ккурккисса командалул къаданну шахьан дур­сса давуртту дия! Га ия хъинну захIмат ххирасса, гужсса память дусса, аькьилсса аьлимчу. Ахед ХIажимурадовичлул ттуйн цачIанма оьвчайва, ди­ссертациялул гъалатI ккаккан байва, мюрш икIлай, хIисав ласлай, ххаллилсса маслихIатру байва. Ганан хъинну кIула Да­гъусттаннал этнополитикалул тагьар, хъанахъисса ишру, ­аьщуйн щун бувну, бувчIинну бусайва.

МуницIухва, га ия чувшиву дусса, дакI марцIсса ­аьлимчугу. Масалдаран, 1957 шинал ганал «Дагправда» кказитрай гьаз бувссия Дагъусттаннай аьраб маз лахьхьин буллан аьркиншиврул масъала, чивчуссия статьярду. Та ппурттуву ва мадара сирсусса давуя. Агъаевлул, ци тема аьч дуллай ухьурчагу, чичаймур чичайва кутIану, бувчIинну, хIуччарду хьхьичIун ласлай.

Яла гужмур асардив ттуйн биян бувна рувхIанийсса ишккакку МухIаммад Ярагъс­кийя чивчусса луттирал. Аьлимчунал элмийсса ирс-ххазиналуву цIакьсса кIану бугьлагьиссар Щурагь Мавраевълул типографиялий итабавкьусса аьраб мазрайсса «Асар Алягири» тIисса луттирал. Профессор Агъа­евлул жунма Ярагъскийл трактатирттал кьимат бувчIин був­ссар, гьамин, му луттирал хъиндайдихьу дурссар Дагъусттаннал рувхIанийсса интеллигенциялул ца яла хьхьичIунманал оьр­мугу, элмугу лахьлай байбишаврил. Ахед ХIажимурадовичлул ттун маслихIат бувна Дагъус­ттаннал цивилизациялул масъаларттан хас дурсса даву цачIу чичин. Вагу ттуйн дурсса хъуннасса вихшалагу хъунасса аьлим­чунал ттул чIарав ацIансса чарангуя. Ппухълуннал тарих ва культура на лахьлахьавриву хъунма­сса биялагу, бутIагу бу­ссар ттул учительтурал, цIанихсса аьлимтурал, элмулуха хIакьну къуллугъ бувминнал. Миннавух ца яла бусравмур ххуттай уссар ХIажимурадлул арс Ахед Агъа­ев.

Шафи Акушали