Зияуттин Айдамиров

Зиявутдин Айдамиров

Айдамирдул арс Айдамирхъал (Айдахъал) Зияуттин увну ур май зурул 8-нний 1928-кусса шинал Лаккуйсса ДучIиннал шяраву.
1942-кусса шинал буттал шяраву ххюва классгу бувккуну, зий ивкIун ур колхозраву илхъичину.
Муния махъ, къалайчинал касмугу лархьхьуну, буттащал архIал зий ивкIун ур Азирбижаннаву, Арманинаву, къалайчинал пишалуцIун лавхьхьуну бур азирбижан ва армани мазругу, дус хьуну ур баргъбуккаваллил билаятирттал литературалущал.

Тиха занахьуну мукьах, ЦIуссалакрал райондалий школагу бувккуну, увххун ур Дагъусттаннал медициналул институтравун. Му къуртал бувну махъ зий ивкIун ур хIакиннал пишалий, цал шанна шинай Казбекуллал райондалий, яла МахIачкъалалив личIи-личIисса кIанттурдай.
Зияуттин Айдамировлул «Ламус» тIисса цалчинсса хавар бивщуну бур 1961-кусса шинал «Дусшиву» альманахрай. «Къирият» тIисса цалчинсса кьисса бувккун бур дунияллийн 1965-куса шинал.

Махъсса ацIнияхъайсса шиннардий Зияуттин яхъанай уссия Лакрал райондалийсса цала буттал шяраву – ДучIив. СсахчIавгу къаурувгун, диялсса захIмат-жапашивурттугу дурхIуну, цала ппухълуннал аьрщарай миналул шаву – му, жул пикрилий, ца цила зумунусса виричувшиврун, яхI ххишиврун ккалли бансса зат бур. ЦацIунма бавкьусса ххаллилса кулпат ПатIиматлущал архIал Зияуттиннуща бювхъуна сайки духраларгун диркIсса цала буттал шяраваллил рухI, чан-кьансса духьурчагу, утта дуккан дуван, щарнил аьратталсса эяллай умудрал нур дизан дуван. Му жунма хъинну чIявуссаннан дарсну ласун­сса зат бур.
Февраль зурул 13-нний 2009-кусса шинал Зияуттин лавгссар аьпал­ухьхьун Лаккуй, цала буттал шяраву, кIиккува увччунугу уссар.

Р. Башаев


Шикаят

Зияуттин Буттал миналий

Ва хавар на ляхъан буллай акъара, ягу хъун буллай акъара, га цуппа хьу­сса куццуй буслай ура. Ванияр ца-кIива зурул хьхьичI, маркIачIая махъсса чIун дур. Гьавалий тIуркIулий бивкIсса душ бувкIунни:
– Мяммай, ва адамина шивах лак цIухлай ияча, жуннийна уцав, – тIий. На цичIав учиннин ганила хъирив увххунни ца угьарасса адамина, цала шавайннияргу сивсуну:
– Аллагьнал хъамаличув итаннув? – тIий.
Ганал явш бивтсса яруннаву хъярчлил хIисав хьуну, нагу хъярч бав:
– Аллагьнал хъамаличув АллагьначIан гьанссарча, ина ачу ва ххуллухьсса ттул хъамаличув хьу.
– Хьуссарача, уссил арс, ма, дугьи чал хьхьури, – къужлул ттухьхьун цала канихьсса, лахъисса энттугу дусса, чантай буллунни, хьхьирхьхьи тIий хъянгу ивкIун, яла, цакуну бунияласса куцгу дурну, ххибунни: – Ургула, уссил арс, ттул ва шагьрулий арсгу ур, душгу бу­ссарча, цIана на арсначIату, гагу иширай лавгун уна, ца душничIан иянна тIий най уссияв. Утти, ва апттабуз баххана багьссарив, нава цамур кIанай ливкссарав, нукIуяцIа луглай, душнил къатта ля­къин къавхьунни.
На, ганай цIими хьуну, цала душ­ничIан, арсначIан иян аннача тIий цIухлай, я цанналагу къатлул тарих, ягу кIичIираваллил цIа, цичIав кIулну ба­къая. Тти гьунттий чаннахь лякъинссарча куну, жуннийва паракьат ав на га:
– ЛичIирав, жугу лакрухха, жучIа ацIу.
Хъамаличувнал нукIува цалагу му пикри бивкIшиву бувсун, цан цанмалусса кIану ккаккан бара куну, тавакъюнияргу амру бувсса кунма увкунни. Цибанссар, буттахъал аьдат зия дан къабучIия, хъамаличувнал бувсса амрулий ацIан багьлай бия. На, оьрчIругу жува уттубишай къатлувун бизан бувну, га къатта ганайн тапшур бав. ЦIуну ттучандалияту лавсъсса кунма, ххарину ках тIийнасса ганал лахъисса чIири аьжаив бивзссияв, къинттуллуха ккаркгу ссувссусса ссуникIурттал кьяпуй махIаттал хьуссияв, оьрчIру бур хъамаличувнаяту я буцан бан къахъанай, лулттува тамашалий.
ЖанахIраву синттул ккалушругу лир­ккун, цала хIажакрал никру кунма аьгъуну цIай-цIай тIисса махIсащал увххун къатлувунгу, пахрулий кунна бакIгу гьаз дурну, хъамаличувнал бигар бивхьунни:
– Шиккун ттухьхьун гунгуми ва тIясгу, чаклилун дутанмургу дула!
На, анаварну ца дугьарасса сир бувк вяртIагу, щин дусса кьяпанникIгу, ца шанийхрутугу дуллуну, га цала эбадат дуллалиссаксса итаннача ахкъавчуну куну, шихунай увкра. Ца ацIра минутIрава танайн дукралухун оьвчин лавгсса душ бувкIунни ццаххандарал хьуну, ттучIан леххаврий:
– Мяммай, нанула тивун! Жула хъамаличув ур, ца аьжаивну цахьва цувагу гъалгъа тIий, яругу ссукIа битлай, цала бакI щях бишлай!
Най буна хIисавравун къалавсун, левчусса ттун, хъамаличув ххал шайхту, хъяхъаву ларчIунни. Яла лапва банд лавгун ливчIсса душнихь бусав:
–Танан цичIав къавхьуссар, мяммал, та чакри буллалисса.
На, тихунмай бувцуну, душнин иш-тагьар ссаву дуссарив, дин-эбадат циривгу бувчIин бувну занахьуннин, хъамаличув, чакгу къуртал бувну, гиккува никирттай щяивкIна дуаьртту ккалай ия. На ялун увххун, га ябакIгу бувтун, ттуй бювкьу-аьй дуллан ивкIунни:
– Я ттул арс, зу бусурмантал бакъарув? Вил оьрчIан бусурманшиврул ххуллурдая цичIав къакIулсса циванни? Ми аьдат буллалисса вахIину цири, чак-зума цирив къакIулну?
– Буттауссу, вай ттигу мюрщину буну за къакIулну тIийрича, хъуни хьувкун, лахьхьинтIиссарча, – аьй лихлан ивкIра, угьарасса хъамаличувнан къаччан бикIан къабан. Ялагу мумур-тамур буслай, хъамаличув ялтту учIан ав. Гикку на увку­сса лергълил дакI кIукIлу лаган дурссияв, адаминал, мадара аьчух увккун, ттухь цува Хъуннащатусса малла ушивугу бувсун, шикаят бунни:
– Ци чиви, ттул арс, вийгу аьй цукун дави. Бугьараминнавугу цила багьай ххуллий чакгу, дингу дайсса арамтал хъинну чансса бакъа ливчIун бакъари. Вана халкь, ливну, зия хьуну бур. Къудур, хьуну, ссахIлин бивчусса къама ласай­сса акъари. Цадакьа баймур тти ппиринж, качар бачIлай бур. Циняв къявкъаннарай бивхьуну, мирагу ласайсса акъари. ХьхьичIва кунма, хъат дуллуну чири бан шярайх уккугу щархъайх луглай ляхълай акъари. Укун нарчан, ца ацIра шинавуннин Аллагьнал цIа зумух ласайсса инсанвагу къаличIанссар, ччатIулгу кьадру бувагу къабикIанссар тIий ура.
– Ина шилун укуна, вила оьрчIачIан аьлтту уккан увкIхьунссияв? – махъ лях бутав на, хъамаличувнал гай кIусса пик­рирду ххиен бан.
– УчIайххурав, ттул арс. Ттула пенсия­лулшиврий увкIссияв. Та хъунмур кIанайн ивну, циняв хъунив хьусса чиваркIуннан бихьлахьисса пенсия ттун циванни къабагьайсса учин.
– Ина тIайлара, – учав на ганахь адаврай – га чиригу, цадакьагу жуйва ялув­сса за бухьувкун, бан аьркинни.

Мяркьу

Зун кIулхьунссархха Бянду? Вар, акъарив, уссил, кIа жул ккалхузрал ппирсидатIилнал замисттитIил. ТIайлассар. цала уссур-ссуннал кIанайн «жул Бадруттинни» учайсса, райондалийсса къуллугъчитураллив «Сулаймануп» учай. Цал Аьзихъал ПатIихьгума цIухлай ивкIун ия ца гиха увкIсса къуллугъчи, «Сулайманупхъал» къатта чув буссар» тIий. ПатIил: «Цу Сулайманнупри, ттул арс, къадакIний урхха?» – увкукун, къуллугъчи ивкIун ур: «Акъариввар, урчIа чулух шанна мусил ккарччигу дусса…», – тIий, бувчIин буллай, Бяндул шяравуминнангу ккарччив ккаккан дитайсса ххай. Агарда, «бэц бивкIсса яругу бусса…» куну бивкIссания, ПатIин бувчIинссия ихтилат Бяндуяту бушиву.
Гьаман, кIа Бянду ур къашавай. Хъуни хъаннил зай лавчIссарив, уссил щарнил гьакь бивссарив, ва шанма гьанттар аьракьилул ххуввагу къаувкуну. Хъуни хъаннил зайрдуния хьхьичIвагу чансса къаучайхьунссияча, кIа мискин, аьлттан чIалай, га цащара уссил щарнил хьусса мяркьулул увтунни. Ца цалама,чилма къакIулсса, куклусса адамина ивкIссания, гьич учивияв, амма уссурссуннаву ччаву дусса, цана цува кIулсса Бяндуща мукун­сса гъалатI цукун итххявхссарив.
Хьумур цирив кIулливвар? Цархьхьунил хьхьичI кьини Бянду най ивкIун ур гиха. ШанбачIулий цала хьхьичIун ка гьаз дуллалисса, ца чIивисса оьрчIащалсса, цама ангу хъунма хIал ливчIун бакъашиву чIалачIисса щарсса хьунадаркьуну дур. Мурчаяту ва дякъияту кIучI дурну, ганил лажингу къачIалай диркIун дур. Шофернал цIувххуну бур, Бяндулгу, кагу галай дурну: «За бакъар, щярити», – куну бур, рахIму бувну. Шофер, анаварну кабиналува увккун, цила чямадан ккузалийн палцI буллан ивкIукун, щарссанил миннат бувну бур: «На чансса сагъ бакъа бурачакьай, лажиннича, на му ккабиналуву щябити»,– куну. Шофернал, дякъил някI лаган увсса оьрчIай язугъ хьуссарив, зурзу тIий зума дахъан къахъана­хъисса щарссаний цIими хьуссарив, ламуснува Бяндухь бувсун бур щарссанил був­сса тавакъю. Микку Бяндул: «Навагу инжитну ура», – куну бур кутIану. Ялагу, шофер щарссанияту буслан ивкIукун, ссибивзун, Бяндул гьужум бувну бур: – «Ми сабраниярттай бусай хаварду жучIавагу буслан къаикIайссарча, най духьурчан щядикIу уча кIий, дакъахьурчан, кьарити, ачу», – куну.
Чара бухлавгун, щарсса ккузаврайн лархъун дур.
Шяравун бивсса чIумал шофер, машинагу бацIан бувну, кабиналува увккун ур, щарссанихь цурда чув ликкан ччай дуссарив цIуххин. Амма га цIана, кIия чIаврайх хъат рирщусса куна, махъунай занахьуну, Бяндухь бувсун бур: «КIа зула къатта цIухлай дур», – куну. Цамур шяравату увгьусса шофернан къадурчIуну цала гъансса, маччасса щарссарагу да­къарвав тIий, щак багьну, кабиналувату увксса Бяндун дахьа бувчIуну бур, архсса билаятраяту цаннийнма бувкIсса, цимирагу шинай къаккавксса цала Кьасиннул кулпат – Сакинат.
Микку Бянду, банд лавгун, бан-битан бакъа ливчIун ур. Тикку хьусса ссикъащилул увтсса Бянду ттигу изан увассар.
Муниятур шофертал цамур шяраватусса бувгьуну къахъинсса, гъанма ва ятма личIи ан шаваншиврул, жулама ва чилма аьйкьин къааваншиврул.