Бархъарадушнил бюхъу

Халкьуннал канил пишардал давурттал кьадру-кьимат личIиссава бикIай. Мукунсса пагьму Заннал нажагьссаннан бакъа буллуну къабикIай. ХIакьинусса кьини, «дагъусттаннал брендру» учай миннуйн, – табасараннал бартбисуртту, бархъаллал тIахIунттив, унцIукIуллал тIаннуй чичрурду, оьргърал арцу-мусил давуртту сийлий дур.

Бархъал хъанай бур тIа­хIунттив дувултрал кюруну. Ва щарнил инсантураща бювхъуну бур уттинингу ядуван ппухълуннал аьдатругу, эбадатругу, миллатрал зумунусса лаххи-ликкугу, багьу-бизугу. Мунияту бухьунссар туристътурангу ва кIану ляличIинува ххуй бизлазисса ва нех дирхьуну ши­ккун нанисса.
Халкьуннан хъамадитулул шавайсса синааьрщарал касмулухун чIивинияцIава машхул хьуну бур Бархъаратусса Асият Мирзаева. Ва бувну бур 1977 шинал, хъунма хьуну бур Бархъарав. Шиккува къуртал бувну бур урчIва класс. Дуккаврихнияр канил пишалухмур гъира ялтту бувккун, синааьрщарацIун дархIусса касмугу лархьхьуну, хъирив нани­сса никирангу лахьхьин дуллай, зий бур МахIачкъалалив. Да­гъусттаннал аьдатирттацIун дархIусса фестиваллай, байраннай эмаратсса бархъаллал тахIни-кIичIулущал, сувенирдащал Асият цума-цаннангу ххал шайхьунссар. Ванил дурсса давуртту дур хъиншиврул ва ххуйшиврул видурцIусса, дакIурдиву чаннасса асарду чантI учин буллалисса, зунттал кIанттул лишанну ва хасиятру цавура ду­сса.
Жу хьунабавкьуру Асиятлущал, жул дянив хьунни хъун бакъасса ихтилат.

– Буси, инава ва даврихун цукун машхул хьуссарав.
– Жул шяраву буссар ТахIунттал завод. Ттул нину зий дуссия заводрай синааьрщи хIадур дуллай, лагма-ялттусса кIантту лазилакьи буллай. Бавал дувайва синааьрщарая мюрщисса игрушкартту, сувенирду, амма тIахIни-кIичIу къадайва. Ттуннив гъира бикIайва т1ахIни-кIичIу дуллан. ЧIун дусса чIумал на, ниттичIан лавгун, гикку зузисса усттартурах буруглан бикIайссияв. ЦIанагу кIайннал даву дуллалисса кару, куцру дакIний бикIай. Яла, хъуннабаващал чIаххувраннийн, шяравусса инсантурачIан лагайхтугу, тайва усттартал бикIайва, тайннал чIарах бацIлай, хIисав ласлан бикIайссияв. Ттул ниттил дуруххавугу, щащавугу дайва, канил пагьмурду ванил чIявуя. Нагу ниттицIун шаймур дуллан бикIайссияв. Ци касму духьурчагу, гъира бакъахьурча, муниха зун къашайхьунссар. СинааьрщарцIун дархIумур касму тIурча, бигьассагу дакъассар: аьрщи дуккан, гьаз дан, хIадур дан захIматссар.

– Ца бия та чIумал цIа дурксса усттартал?
– Аьвзалзаманная шийннай Бархъаллал щар тIахIунттив даврийну машгьурссар. ТIахIунттул усттарталгу чIявусса бия. Аьли­багова Ххадижат тIисса бу­ссия, магьирсса кару дусса пишакар, гьашину кIинттул ­аьпалухьхьун лавгунни. Ттулла чIаххувщар дуссия Ази тIисса, мунил т1ахIунттив дуллай 50-хъул шинну хьуну дия. Мунил учайссия, оьрмулухун ва даву лахьлайнна дуссара, кьинилия кьинилийн магьир шай­ссар инсаннал дуллалимур куну. Ттун ттунма хъунмасса тIайлабацIу хьуссар ва чIарав душиврийну.

– Буси вила дуссукъатлуя.
– ЦIана на зий бура Халкьуннал канил пишардал центрданий ва «Россия – ттул тарихри» тIисса музейраву. Агьаммур даву тIурча, ичIура дуллай бура. Шарда дурмур Центрданий дакьин дара, шикку къадулларча, заказру дувансса чIун къадикIай. Жуйн школарттайн, садикирттайн оьвчай, кьай-кьуйлущал лавгун, мастер-классру бувару. На, миллатрал зумуну яннагу ларххун, бусайссар Бархъаллал шяраваллил тарихрая, т1ахIунттив цукун дайссарив, миннул дайдихьулия, оьрчIру, лагма лаган бувну, дуллали бай­ссар. Ттущал буссар бартбисур­тту щащайсса, тIаннуй накьичру дишайсса ва цайми усттарталгу. Вайнналгу цаламур пишалия бусайссар. Хъинну гъирарай вичIигу дирхьуну, хIала бувххун зун бикIай оьрчIру, цала карунних ци-дунугу дан хIарачат буллай.

– Туристътал зучIангу бучIайрив?
– Канил пишардал центрданийсса даву туристътурацIун дархIусса дур. Туристътуран мастер-классру ккаккан бан жу унгу-унгуну хIадур шайссару. Министерствалул тIалав бувну, Аьрасатнава гидталгума бучIан бувна жул даврищал кIул бан. Миннан муксса ххуй дирзунахха жу дуллалимур, кьутIи чирчуна цацIунма зуншиврул. Миннангу чIалай бухьунссар оьтту-ттурчIаву пагьмулух гъира буну зузимигу, къазузимигу.

«Аьрасат – ттул тарихри» музейравумур давугу дур дагъусттаннал касмурдацIун дархIусса. Тиккугу зий бура на Бархъаратусса инсаннащал. Ва даврий ччяни бухлан бикIару. Инсантуран ччан бикIай ца кьини гьарзат лахьхьин. Даву тIурча, ацIийлларагу канилух дуккан дан аьркинну бикIай. ЖучIан мукунма бувцуну бучIай мушакъатсса – кару зузи дан къахъанахъисса, моторика щурущи дан кумаг аьркинсса оьрчIру. Миннах личIисса къулагъас дуссар жул чулуха. Муша­къатсса оьрчIащал зун хъиннува ччан бикIай, миннан кумаг бан, аьрщараха кару зузи дурну, ччяни хъин хьун. Миннащал хIакинтал, учительтал бучIайссар маслихIат ккаккан. СинааьрщарацIунсса даву депрессия дусса инсантуран хъинну ккаклай бур психологтал. Ва заманнай чIявусса бур дакIру паракьат дакъасса, къума лавгсса инсантал. Бюхъарча, миннангу кумаг бан хIадурссару.

– ПаччахIлугърал чулуха дурив чIарав бацIаву?
– ПаччахIлугърал чулуха чIарав бацIаву дур, халкьуннан хъамадитлатисса касмурду цIуницIа щурущи даву цайва­сса буржну ккаклай бур.

– Выставкарттай гьуртту шарав?
– Выставкарттай гьуртту шара. Буссар Туризмалул министерствалул чулухасса дипломру ва Барчаллагьрал чагъарду. Ттул цIа интернетрайхчингу кIул хьунни чIявусса инсантуран, заказру дикIай, мероприятиярттайн, хъатIайн оьвчай, хъатIи наниссаксса хIаллайгу мастер-классру бувару. Оьвчай цайми шагьрурдаягу. Цайми усттартал бурив тIий цIухлан бикIай. Жу, усттартал, кувннан кув кIулссару, ца бакъахьурча, ца лагайссару. Ттулла дакIнин ччикунсса дуссукъатта бувар утти­гу хьун, муничIан гъанну бура, гьарца зат дур, так ца помещение аьркинну бур.

– Заказру ци-ци журалул дикIай?
– ЦIана, туристътал чIявусса буну бухьунссар, ласай вай мюрщисса затру – ттукри, щютIуххив, щютIукуртту, магнитру, урхьри ва цаймигу сувенирду. Канил дурсса давуртту хъинну ттюнгъасса дур, тийн-шийн гьан дан хъанай бакъар цалсса. Ккаккиялий дишайхтугу, муштаритурангу вайра-вай ччай дур. Ца куццирайсса дуллангу бигьану къабикIай. Жу жувагу бизар шару цара-ца зат дуллай. Мунияту цасса затру къадувару. ЧIярусса заказру дур сувенир ттучаннайн этностильданул рестораннайн, гостиницардайн. Миннан дуллалимур хъунисса ччан дикIай. Ми ччуччин захIматссар. Мунияту Бархъарав гьан дару. Туристътуран ххуй дизай карунних дурсса хIадурсса давуртту, цIухху-бусу буллан бикIай, жуламиннан тIурча, ччан бикIай даву цивппа дуллай, цуппа процесс.

– Бурив вил ученица­хъул?
– Ттул буссар ученица – дизайнер Асият. Му хъинну ххуй­сса дизайнер бур, цин лахьхьин дува, цув ттизаманнулмур журалулсса дуллан ччай бура тIий бувкIуна. Мунил гъира чIалай, на рязи хьуссияв. Мунил дувай, кIяласса, импортнайсса аьрщи заказ дурну, багьлул ххирасса тIяйлул, чIурнил давуртту. Цамургу бур, Сбербанкраягу бувкьун, зун бивкIсса душ. Мунин муксса ххуй дирзуннихха синааьрщарацIунсса даву, циламургу кьариртун, ванихун багьунни. Мунил цIана рестораннан, кафердан исвагьисса вазарду дуллай бур. Жул шамуннилагу дянив ххуйсса дусшиву дур.

– Ци маслихIат банна ва касмулуха зун ччисса инсантурахь?
— Ва, цал-кIил бувкIун ла­хьхьайсса даву дакъар. Оьрмулухун зузисса усттартурал учайва, шанма гьантлий кIюрххия гьанттайннин буруглагу, дакIний бити, яла дуллай-лиллай зурчагу куну. Ва оьрмулухун лахьлан аьркин­сса давур. Ва даврил жунна ссавур дуван лахьхьин буллалиссар. ЦIанасса жагьилтуран анаварну арцу лякъайсса давуртту ччай дур. Гьарцагу инсаннал аьркинссар цащара цумур даву ххуйну хъанай дурив ххал дан, муниха зун.

– Буси вила кулпатрая.
– Ттул кIия арс ур, щар дурцусса. Нинугу ттучIара дур. Вайгу ттул кумагчиталли.
– Барчаллагь, Асият, дуллалимуницIун Занналгу кабакьиннав.

Ихтилат бувссар
Аминат АхIмадовал