Ца мурхьираясса бусала

На га чIумал дуклай уссияв Вихьуллал школалий лахъми классирттаву. Га, цирдагу, жуятура ларгсса 20-мур аьсрулул 60-ку шиннардил дайдихьу дия.

Ца ппурттуву, инттухунмай, жул школалун ишла дуллан дуллусса, хъун дакъа­сса аьрщарай, бугьлан бивкIуна ахъулссаннул ва ахъулсса къашайми мурхьру. Жул, Вихьуллал, шяраваллил лагма-ялттусса лухччай цайнува цивппа хьусса мурхьру, вацIри бувагу къабикIайва. Кьянкьасса кьяртив дусса, мурхьирал лагрулул къатIавагу чувчIав янилун къабагьайва. Мунияту жун, шяраваллил оьрчIан, школалул чIарав мурхьру бугьлагьисса иш хъинну тIааьн бивзуна. Учин бюхъанссар, га жун ганиннин къакIулну диркIсса дунияллул нуз тIитIавунугума хьуна куну. Хъинну гъира багьуна, мурхьирдаха къуллугъ буллай, гайннуйн щин рутIлан, лях-карах уртту марцI дуллан.

Багърал лагма чапарданун кIанай жу, ЧIутIуну-Зунттуйн лавгун, бувну,ццац бувгьуссия, ятту-гъаттарал багъ зия къабуван. Гьай-гьай, жун, шяраваллил оьрчIан, мурхьру ганиннингу къаккав­ккун бакъая. Школалул чIавахьулттавух чIалан бикIайва кьиблалул чулий, гьивч, хъюрт шайсса, лагма чарттал чапаргу ду­сса, цаппара мурхьру бувгьусса чIивисса багъ. Га чIиви багъраву бикIайва каландалул рассада хьун дувайсса, пюрунтру бу­сса рамкартту ялтту бавкьусса, кIукIлусса оьргъашивугу дирчусса парникру. Гай рассада дургьуну хьусса калангу, явара, хъинну хъунисса бакIру дусса шайва. Жу бувгьусса мурхьругу, ганиннин Буйнакскалия лавсъссар тIий, гиккува гай парникирттал чIарав, куртI дакъасса, кIира-шанна метралул лахъишиврийсса хъунтIуллаву бувччуну бия. Гива був­ккун, бувгьуссия жу гай мурхьругу.

Ттунгу яла ччан бивкIуна нава яхъа­нахъисса къатрал чIарав мурхь бугьан, ганиха къуллугъ буллан. Амма жул хIаятрал цавагу мурцIув мукунсса, мурхь бугьан кунмасса, кIану бакъая. Жул къатрал хьхьичIсса хъю щамарал дия. Ги­ккунгу кIинттул гъаттара бургъилун бу­ккан бувайва.
ШколалучIа мурхьру бугьлагьи­сса шин дучIаннингу на шава, щавщилул кьяртIи ларсун, щин дуртIусса шушлуву чIавахьулттий дирхьуну, ганий чIапIив хъананахъисса иширах ялугьлан икIайссияв. Ттун гай чIапIах уруглангу хъинну гьавас бикIайва. Цалнияр цал чIяву хъанахъисса, хъуни хъана­хъисса чIапIалгу ттул чурххавун ххаришиву дутлан дикIайва. Жул махIлалий НухIхъул тIисса инсантурал хIаятрал лувгу бикIайва гьивч шайсса, цайми ххяххияртту шайсса хъун бакъасса багъ. Жу, цIияллайн лавхъун, багърай зиярат буллай бикIайссияв: цал тIутIив, яла ахъулсса хъанахъисса иширттал хIайран буллан бикIайвав.

Ххаралиялу тIисса, ЦIийшиял ва жулла шяраваллил дянивсса, аьрщарайгу бикIайва багъ. Жул чIаххуврай бия Ххапархъул тIисса, мукьва кулпат царай къатраву яхъанахъисса инсантал. Гайннал кIира зивулийсса къатрал хьхьичIгу бия хъун бакъасса ахъ. Гиву гайннал, ссуттихунмай лаччи, чимус бугьарча бакъа, ахъ ишла буллангу къабикIайва. Ахъулсса къашайсса ца-кIива мурхьгу чIалан бикIайва гивува. Къатрими гайннал хъинну сий дуну дурсса, кIивагу чулух цIувцIу чарттал лажинтру дусса, дянив ца исвагьину чIалачIисса ларзу ду­сса дикIайва. Урувгнал дакI ххари дуллалисса, авурсса къатри шяраву чансса духьунссия.
Ттун гайннахь тавакъю буван ччан бивкIуна, цалва ахъуву мурхь бувгьуну, къуллугъ буллан итира куну. Бунияла, на ивтунав мурхь бугьан. Мурхьгу на Чупанов Зайнуттин тIисса учительнахь була увкуссия. Га мурхь на бувгьу­ссия, бахкъачиланну, ахънил ца зуманив. Яла, щингу рутIлай, мурхьираха къуллугъ буллан ивкIссияв. Ахъувун нава уххай­сса кIанайгу тIаннуя дурссия чIири-кьирисса нуз.

Га шинал ттул мурхь, мархри итабавкьуну, кIанттул хьуна. Мадарасса чурхгу бувккуна ссуттилнин. Хъиривмур шиналгу на ялагу ттула мурхьираха къуллугъ буллай занай уссияв. Амма ца ппурттуву, мурхьирай чIапIив хьусса чIумал, нузгу экьилирчуну, чарил чIира бувну лявкъуна ттун. Мугу ттун бувчIуна Ххапархъал тухумрал цума-унугу угьарасса инсаннал дурсса даву душиву. Ттун му муксса къаччан бивкIунахха, гичча арх дакъасса жула чIаркIув лавгун, ххулуврайнгу агьну, аьтIавугума дурссия. Бунияла, жунма гъансса халкь бунува, нава мурхьирая махIрум уваву ттун хъинну асар хьуна. На, шаппату щинал бувцIусса бадрагу лавсун, мурхьирайн щин рутIлан къазанай чIалай, бава ХIуриял: «Аман, ттул арс, та вила мурхьирайн щин рутIлай акъарахха, та кьавкьунмагу бакъарив?» – куну, цIувххуна. На яла бавахь бувсъссия хьумур. Бавахьгу, нава чIивисса ухьурчагу, ттунна дурсса тIул ганингу къадюхханшиврул, ахънил заллухъруннахь цичIав маучара, зума мацIуххара увкуссия.
Мурхь тIурча, чурх буклай, ахънил чIарах нава нанисса чIумал, янилун багьлан бикIайва. На, га ттула мурхь чIалачIисса кIанайгу авцIуну, ганих ялугьлан икIайссияв. Улу, на ганищал гъалгъагума тIун икIайссияв: «Ява, ттул дус, ттуйн къаччан мабикIара. На вичIан къаукIланшиврул, жула дянийх чIира бувну бур. Ина яхI бува, мархри куртIну итабакьи, аьрщараву дикIантIиссар вин аьркинмур», – тIий. Яла на, мяйва класс къуртал байхту, лавгссияв дуклан шагьрулийн. Чан-чанну тIий, ттун ттула мурхь дакIния бувккун бия…
Ларгуна мукьцIалунния лирчусса шинну. Муния махъ, шагьругу кьабивтун, на шяравун яхъанан ивзссияв. Ивзун урчIра-ацIра шин ларгун махъ, на ттула щарссанищал дакIнийн дичлай уссияв школалийн лагайсса чIумалсса шинну. Цакуну ттун дакIнийн багьуна нава бувгьуну бивкIсса мурхь. Бунияла, оьрмулуву ванияр ялттусса ишру хьуну, ттун мурхь дакIния бувккун бия. Мурхьираясса хавар бусайхту, щарссанил: «КIа инава бувгьуну бивкIсса мурхь гиккува бурив?» – куну, суал буллуна. Му ихтилатгу хьуна хьхьувай, дуссух щябивкIсса чIумал. На чани хъячиннин кIюрх дучIаннин ссавур дакъа ялугьлай ливчIунав га хьхьуну. КIюрххила лавгссияв Ххапархъал хIаятрачIан.
Ттул хьхьичI дия кIира сурат: ца — ххарисса, цагу — пашмансса. Мурхь бия гьивчул кIутIу тIий, чапарданийхгума кIара бивхьуну. ТIайлассар, гьивчми гундри хьусса мюрщисса бия. Ххапархъал къатри тIурча, гъалагъанттайн дурккун, ца чулуха леркьун, гамур чулийсса ц1увцIучарил чIира бия пашмансса гьайкал кунма чIалай. Ттул мурхьираннив цичIав хьуну бакъая. ТIайлассар, ганих ургала акъа, мархрава цайми къяртри лирчуну, хъунмасса къатIуйн бувккун бия.
Му мутталул ттуву загьир бувна цирив ца ляличIисса асар: ларгсса оьрчIшиврущал нава цIунилгу хьунаакьин увсса кунмасса. Ца лахIзалий ттун ххан бивкIуна мурхьирал ттухьва: «Ттул дус, ина ваксса хIаллай чув уссияв, ва хIалданий нагу кьабивтун?» – тIисса кунма.
ш. Вихьул