МухIуттин Чаринов

МухIуттин Чаринов

Чаринхъал МухIуттин увну ур 1893 шинал ХьурукIуллал шяраву. Ванал бу­ттал, та чIумул дуциндарах бурувгун, бивкIун бур мадарасса ризкьи, диркIун дур кьини: азарунничIан бивсса яттил хIайвант, ацIвахъул найрду. Щарнил кьиблалул чулухсса лухччиний вайннал диркIун дур ятту-гъаттара бацIан байсса диялсса мащи. КIинттул чIумал ятту ябавансса аьрщи дургьуну диркIун дур Къизлардал авлахърайгу.
Цува МухIуттин тIурча, чIавану унува революциялул иширттавун кIункIу хьуну, щак бакъа мунил чулий авцIуну ивкIун ур. Му исватну чIалай бур ванал чивчусса шеърирдайн, асардайн бувнугу, оьрмулуву бартбигьлай ивкIсса мурадирттайн бувнугу.
Амма дуниял гьулусан дурсса та революциялул диркIун дур ца хъинну кьадарсса хасиятгу – цила оьрчIру цилва букайсса – цухьлул зумуну. Увкуну ур танил цила хIакьсса балайчину ивкIсса Чаринхъал МухIуттингу. Мунинсса хъунмур сававнугу ккалли бувну бивкIун бур, валлагь, МухIуттин ца столданух «троцкистътуращал» щяивкIун ивкIссар тIисса хIучча. Ми «троцкистъталгу» цар учирча, хъамаличу Лелевичлущал архIал Лаккуйн бувкIун бивкIсса, Юсуп Шовкринский ва Апанни Къапиев.
Буккан бувну кьатIув мюрщисса оьрчIругу, дугьарасса нинугу, бивщуну къатрай мугьругу, хьхьувай бувкIун, Чаринов увцуну лавгун, увтун ур НКВД-лул подвалданувун. МукIру хьуншиврул буллай бивкIсса зулмурду бухIан къавхьуну, ивкIуну ур 1936 шинал.
Муниннин мунал къуртал бувну бивкIун бур Щурагьсса Реал училище, Азирбижаннал Шяраваллил хозяйствалул институт. Зий ивкIун ур Гъази-Гъумучиял округрал ОНО-рал каялувчину, Дарбантуллал Шяраваллил хозяйствалул техникумрал хъунаману, Дагъусттаннал Миллатирттал культуралул институтраву литературалул секторданул хъунаману, муницIуна зий ивкIун ур Лакрал чичултрал секциялул каялувчинугу.
Шеърирду, балайрду бакъассагу, М. Чариновлул чивчуссар шанма драмагу: «ХIавиват ва ХIажияв», «Шагьалай» ва «Шамсият». Чивчуссар «ОьрчIнийрасса ччаву» тIисса кьиссагу, «ЦIу бавкьуми» тIисса, халкьуннал зумунусса, хъярчисса хавардугу. Лакку мазрайн таржума бувссар В. Шекспирдул, А. Пушкиннул, М. Крыловлул, М. Лермонтовлул ва цаймигу шаэртурал цаппара асарду. Ванал сакин бувну бивкIссар аьжам хатIлийсса лакрал литературалул антологиягу, чивчуну бивкIссар оьрус мазрай «Лакрал литературалул кутIасса очерк».
Руслан Башаев

МухIуттин Чариновлул дакIнийн бичавурттава

«Жул къатта бия ттаттахъал пур­малийсса лакку къатта, хьхьичIазаманнайрасса аьдатирттая къабуккайсса, къатлуву хъуниминнал амрулийн махъми мютIисса: ай жура цIагу, кьинигу ядан аьркинссар – хъамаллурал хIурматгу хъиннува бан аьркин­ссар тIисса. Буттал ппу ивкIуну махъ ппугу, кIиягу буттауссугу хIалану бикIайва ца кIанайва. Къатлул хъунаманугу хъуна-хъунама буттауссу ия. ЧIивима ГъазимахIаммадрив щардагу дуцин ува­сса жагьил ия. КьатIув хъус лякъин лавгун, тамансса хIал хьуну бия цалагу, шавайнагу учIан увая. Ппугу жагьилний цIанихсса гужрал заллу – чару личу, ивкIун ия. ЧIара лухIисса, загълунсса адамина ия. Ххаллил акъасса ушиврухлуну «Чупан» чайва чIявуминнал ванайн хъярчирай. Зана-кьала шавриву хIаллихсса, амма, ссибивзукун, оьсса ия… На хъинну ххирасса ияв, амма ххирашиву кIул къадайва гьич.
На ганая нигьа усайвав, амма ХIадис тIима буттауссия оьнува нигьа усайвав. Ванал, нажагь цанма ссибизан барча, я дяъви къабайва, я махъ къаучайва, амма ца оькки я бурган байва, авцIан увну гьан ансса. КIанаяту нигьа усайвав нава…

Нину ттул жагьилсса, зувира шинаву­сса щарсса дия, чIирину дуна щар дуллу­сса буттан. Авадансса арамтурал душ бия. Ттул ппу цувагу, гьунарданул хьхьичIун ливчусса акъанугу, Лаккуй цIадурксса адаминал арс унутIий, цивппа ххарину буллуну бия ванан цала душ нитти-буттал. ЦIуну увсса чIумал, на ниттин къаччан хьуну ивкIун ияв – «ивкIунни» тIун дикIайсса диркIун дур. Амма махъ ттуяр ххирасса зат дакъая. Нину цурда хъинну дин дусса дуну, ттувунгу диндалул шавкь руртуна ванил. Гьич, хъама- къабитай ттигу, цила чак бувну, къуртал хьуну махъ, чаклилунссаннуйра дунура, увцуну нагу, чIарав щяивтун, буслан дикIайва хаварду: идавстурая, жула идавсил оьрчIая, Аллагьнал хъуншиврия, кIанал хIикматирттая.
На хъинну личIлулну, цавагу махъ щяв багьан къабивтун, вичIи дирхьуну икIайссияв ганих… Га цурдагу хъинну аькьлу бусса, за кIулсса, цинявннан бусравсса дия. Лагма-ялттусса чIаххуврал хъаннил, жула гъанминнал ванийн «ссувай» учайва. Цинявннахь аькьлу бусу, маслихIат бувугу дия ва. Адав-хIаярал, рахIму-цIимилул гьаннагу ттул дакIниву бувгьусса ниттилли.

Махъсса ттул тIабиаьтру шаврин савав, ппухълунная ливчуну махъ, буттал ссурвал хьуссар.
Ттул дия ряхра буттарссу – ххюра щар хьусса, ца къархьусса. Миннал бикIу, чIаххуврал хъаннил бикIу, на хъиннува ххира уллай: «Шама буттал ца арс!» тIий (на акъа шамагу уссил оьрчI акъая), ттул чIарах чIелму буккан къабитайва. Мукун на дакI кIюласса, ччяни зад дакIнин щайсса хьунав.
Ялагу ппу, буттауссу ссал-бунугу ялув нажагь ттуйн дяъварча, вайннал на цала хъаттиралун авкьуну, кIайнная ххассал уллай, хъинну ттун къаччан хьун бувна. Му куццуй халкьуннал зия бай оьрчIру: кувннал нигьал буллай, кувнналгу аьркин бакъа ххира буллай.

Буттал нинурив дия ттул ца алжаннул хIайван. Хъуннар хьуну дунура, кьусгу диркIун, зузисса мицI къадацIайва. Гьарца къатлул даву ванихь дия. Цияр хъин­сса рухIрив чансса лякъинссия, яла-яла ичIувасса арамтуращал, чIа тIий бувкIсса шярайхбуккултращал оьнура хъинсса дия. Гьич, цичIав дула тIий увкIсса инсан, бюхъавай, ачIа махъунай гьан къаитайва. Ттущаллагу хъиннура хъинсса дикIайва. КIюрххил на ччяни шанияту къаизлан ивкIукун, «Изув!» тIий дулукьайва. Яла, изан ан къабюхъайхьувкун, (яла-яла на аьркинну ухьурчан), лавсун ца лахъисса щяпа, гиха виргъандалул зуманийх, бишлан дикIайва, мискин, ттул ччаннайн къащун.
Буттауссил щаргу цурда аьмал щала хъинсса дакъая, амма ттунна ххирасса дия. Вай махъминнан кIа ттун ххирашиву чIалай: «Ихул атIа ахьния ххярхссар, диркIуссар», — тIий, на аьтIи уллай, ттуяту цанма тамаша, хIаз ласайва. Га чув-дунугу щядиркIун дуни, «атIай, къук учаяр», — тIий лагайссияв ганичIан. Га, щяивтун чIарав, карав бакIгу дишин увну, къук тIий дулукьайва. Туну, кIа ххира къархьуну, цу ххира хьунссия ттун!».
Укун буслай ур МухIуттин цала оьрчIшиврия ва цала нитти-буттая.


Лакку кIану

I
Агь, ттул буттал кIануй, Лакку билаят,
Жул цинявнналагу аьзизсса нинуй!
Ци неъмат бунугу чил билаятрай,
Гьич ина кьабитан жуща къашара.

Ци шагьрурду, багъру кьатIув бунугу,
Вил щархъурду, мащив хъамакъаритай,
Ци арду, майданну лагма бунугу,
Вил муруллив, ххяллу кьаритан къашай.

Зунттурдив, ратI-ккутIру, щамарал хъачIру,
Дарардавх нанисса жиндралхьу нехру,
Бюхттул барзунттайсса кIяла марххалтту
Дунъяллул неъматрах жу къабулару.

Эшкьилул тIутIучIан аьшукьнияргу,
Гьар инт дайдихьулий вичIан лечару,
Ччаврил щаращучIан шаэрнияргу,
Вил кьянатшивручIан занабикIару.

ХьхьичIва-хьхьичI ссихI лавсъсса
гьава нацIуссар,
Вил гьава шаравну жун чIалан бикIай,
Берлиннай, Парижлив жува бунугу,
ДакIмур мудан вичIан кIункIу тIун дикIай.

II
Агь, ттул буттал кIануй, Лакку Билаят,
Вил кьянатшивулий аьтIий икIара,
Янил аькьлулийну диван кьукьайнал
Дагъусттаннал Париж Гъумучи бур чай.

Вил оьрчIру шаппаний чIюлуну бикIай,
Янна-ярагъраву балгуну бикIай,
Багьу-бизу миннал «хантурал» бикIай,
Дума ва дакъама кIул ан къабюхъай.

Амма пикри куртIнан, личIлулшив дурнан
Миннал лувчIинчулгу ххал хьун бучIиссар:
КIусса захIматругу бакIурдийн лавсун,
КьатIув санааьтрай кIира шин дайсса.

Дукралува кьукьлай, шануя кьукьлай,
Чурххал цIуллушиву хIисав къадурну,
Хьхьу кьинилийн дуцлай,
даврий гьан дурну,
Шаппасса кулпатран дуланмагъ дайсса.

1915 ш. ХьурукIрав

***
Агь, ва дакI, ва эшкьи ттун дуллусса Зал,
Вай бусан бюхъайсса маз буллуния!
Гьари дакIнин ккавкмур
бусан къабю­хълай,
Ва куццуй хIасратрай къакьаивтния.
Агь, вайннун лавхьхьусса ттул маз буния,
Хавар бусавияв чартту аьтIунсса,
Ччаврил асар бума цIарал ччуччинсса,
Вай халкьуннал дакIру аьраххан дансса.
Му гьунар ттун Заннал къабуллуну бур,
Заэври ва ттул маз дакIниймур кIул бан.
ДакIнил куртIнийн багьсса
ччаврил гьаннарай
ДакIнивун къагьайсса
ччаврил мурхь хьуну,
КIикъадарчIу хIасрат наралу ккухIлай,
ХIалдания лавгун кьавкьун най ура.

Ссутнил хьхьуну

Ккуркки лавгсса барз бия
НякI ссавния ялугьий,
Пикрирдавсса дунъяллийх
НакIлил чани ппив буллай.
Аьчухну някIсса арийх
Ппив хьусса ятту кунна,
КIяла ттуруллив дия
НякI ссавнийх ца-ца дагьну.
Ттуруллаха ссавруннай
Кьаркьсса лухччинул ясрай
Пашманну цIуртти бия
Бирлиятрал макь рутIлай.
Щюллишиврува буклай,
Пашманну щурщу буллай,
Багъраву бюхттул мурхьру
Ташвишравн багьну бия.
Мурхьирдал хъахъи чIапIив
Ца-ца тIий, багьлай бия,
Ларгсса гъинтних аьтIисса
Мукьал чIу баллай бия.
Аьтрилул кьанкь хIаласса
Гъилисса гьава бия,
Цила мюршсса щугълурдав
Гъарибну гъапул хьуну.

ДакIнийн багьаву

ЧIивинийсса эшкьий,
Ттигу чун дуркIра,
Ххуллу цукун лякъав
Ттул дакIнивн ина?

Ларгсса шадшивуртту
Щил дакIнийн дирчур,
ЧантI учин щил буври
Щюлли хияллу?

Бавунни ттул вичIан
ХьхьичIва кIулсса чIу,
Пар увкунни янин
Пар-партIи симан.

ДакIний хIасул хьунни
Ххирасса тIутIи,
Циняр ларг кьинирду
Ттул хьхьичI дарцIунни.

Агь, ххирасса хъамал –
Ларгсса кьинирдуй,
Ттул хIасратсса дакIнивн
Зу, чун най дуру?

Бюхъайссарив ттуща
Хьул уттава бан,
Бургъил лагма нани
Дунъял дацIан дан?

Кьавкьун лавг хияллу
ТIутIайх бичин бан?
Бюхъайссарив ттуща
Хьул уттава бан?

Къуругьиял неххай

Къуругьиял неххайн февраль бувкIун бур.
Гьавасланну бургъил ххяллу душлай бур.
УрчIах марххала бур, киях – гъили баргъ,
Гъи ва кIи кIирагу архIал чIарав дур.

Щархъал захIматкаш бур давуртту дуллай:
Аьрмур лекьан дуллай, цIусса дуз дуллай,
Колхозирттавн бувххун, циняв ца хьуну,
Мискиншиву, зулму бат буллай зий бур.

Шалбуз ва Шагь-Дагърал кIяла бакIурдин
Цала оьрмулуву ккавксса зат бакъар.
Лагмава бурувгун, ябакIгу бувтун
Шалбузрал куну бур: «Агь, уссу Шагь-Дагъ,

Леркьунни гьари зат, ттинин ядурмур,
Щяв кьатI кунни циняр лахъ-хъуншивуртту,
Щях бишин банссару инагу, нагу».

МакI

Аьжаивсса макI ттун кьунну ккарккунни,
Ккаркцирив макIурдил ялтту дурккунни.
Зунний жува хьуру: чIарав кIиягу,
Ина бияв ссавний чаннасса цIуку.

Ина бияв ардай ятIулсса тIутIи,
Ина бияв зунттай кIяла нузру чIи,
Ина бияв ттуву жандалул жавгьар,
Ина бияв Заннахь на чIаку мурад.

Махънан кIулкъахьунну ина кIанш дурна,
Бувкру жува кьюлтIну чIарав къатлува,
Микку, дус, ттул кару вийх кай-кай хьуна,
Мякьлил кьаркьсса мурччив
хIала дурххуна.

Ччаврил ччурччу дакIру цачIун дируна,
Жула дардирдангу дарувну хьуна…
Январь 1921 ш.
***
КIикъабавчIу дакIнийсса,
ДакIний дардру хIасратсса,
Ца чIавасса хатIарал
Ялун личин бувунни…

Пиш тIийннасса вил мурччив,
Хъяйнмасса тIутIул яру,
Ттуруллуву ххал хьувкун,
Хханххиравх сил даркьунни.

ДакIния дакIнийн ххуллу
Буссари тIун бикIайхха,
Хавар бурвав вил дакIнин
Ттул дакIнил щугълурдая?
Инт 1921 ш.
Асват

ЛухIи-цIансса ттуруллив
Мурчал ласайсса кунна,
Асват, вил гьава щурча,
Ласай дакIния хIасрат.

КIинтнил кIяла марххала
Бургъил бассайсса кунма,
Асват, вийн я биярча,
Дассай дакIнил лухIишив.

Мякьлил къума гьан увма
Щинах мюхтажсса куна,
Ина дакIнийн багьувкун,
Яру бикIай вил хъирив…

Нажагьлий лагь цIияллай,
Дус, ина къалякъирча,
ХIайранну гъюжу бувккун,
Махъунмай кIура баяй.

Зуннийн бувххун буккайми
Ци талихIрал халкь бурвав,
Чин авара къавхьуну,
Вийн ящун бан бюхъайсса?

Вищал ихтилат байми
Ци даражалул бурвав,
Хъирив ацIансса акъа,
ДакIниймур бусан шайсса?

Агь, ттун кунма, миннангу,
Душ, вил кьадру буривав?
Вил ихтилатрах мякьсса
На куна цучIав урвав?
Инт 1921 ш.

* * *
Жува чIарав буссаксса,
ДакI паракьатну дия,
Янилу бусса чIумал,
Я вий къабавцIуссия.

ЧIарату личIи шайхту,
ДакI кIункIу тIун диркIунни.
Янила бахьлагайхту,
Яру луглан бивкIунни.

Дус, вил чаннасса симан
Итталух занайнна дур,
Вил нур лавхъсса яругу,
Пар-партIий, хьхьичI бацIлай бур.

Мурччай даимсса пишлил
Ттул аькьлу цIан буллай бур,
ХIави кунмасса чурххал
Пикри хIайран буллай бур.

Чаннах мякьсса вил дакIнил
Ттулмур дассан дуллай дур,
Элмулухсса шавкьирал
Пикри жушравн бутлай бур.

Ци бала ялун ливккун
Пашманну ухьурчагу,
Ци кьурчIишиву дирну
Къумашиврув унугу,

ДакIнил ца мурцIу мудан
Чаннану тяхъану бур,
Дус, ина бумур кIанай
Даинма баргъ бивтун бур.
Август 1921 ш.