Ниттил къирият

Ххадижат Абакардущал

«На ца виричу, ца хаин уллай дакъассияв»

Гьарица шяраву кунма, Бархъаравгу бивкIун бур кIи-кIия, шан-шама арс дяъвилийн тIайла бувксса кулпатру. Хъиннура захIматсса хъар лахъан багьну бур дяъвилул шиннардий, арсру, ласру, уссурвал, ппухълу дяъвилийн тIайла бувккун, оьрчIру ччаннай бацIан буллай, фронтран кумаг буллай, хьхьу-кьини къаувкуну, адаминал баймургу, хъаннил баймургу буллай, къинттуллух зий бивкIсса жула ниттихъан.

Аьлил

Ттун бусан ччива, цIаран лавхъсса дяъвилул ххуллу бивтсса, уссурвал Абакар ва Борис (Чарак) МахIаммадовхъая, яла-яла вайннал ниттия, Ххадижат Маммаевная. Ниттилгу, арсурвавралгу бакIрачIан бувкIмуния баллада чичин бучIир.

Бархъаратусса Ххадижат МахIаммадовал мукьа арс ивкIун ур. Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбивхьу­сса чIумал, кIиягу хъуними арс Ватан дуруччин лавгун ур. КIилчинма арс, Чарак, аьрайн тIайла уклакисса чIумал, 14 шинавусса Аьлилгу, 4 шинавусса Рашидгу чIуен бувну, арснал хъирив: «Ххувшаврищал зана- хьуннав. Аллагьнал бурувччуну лякъиннав», – куну, дуаь дурну дур, кьянкьа дуллай дунугу, чIаврайх ккуру лавгсса мукьал кIунтIгу лихьлай Ххадижатлул.


Буттал кIанттул цIанийсса Хъунма­сса дяъви байбивхьусса чIумал,

Ватан душманнаща дуруччин Бархъаллал шярава лавгун

ур 194 инсан, минная 114 зана къавхьуну ур.


Дяъви къуртал шайхту, Чарак занахьуну ур орден-медаллал хъазамгу бувцIуну. Амма хъунама арсная, Абакардуя, хавар къабивкIун бур. Так кIулну бивкIун бур му немецнахьхьун ясирну агьну ивкIшиву. Паракьатну дикIайссияв ниттил дакI, занахьума арснащал хъирив дуклай, чичлай, кIул хьуну бур Абакар, ватандалийн хаин хьуссар тIий, 15 шин дуллуну, дуснакь увну ушиву. Цувагу Ссибирнаву дуснакьрай ушиву. Увцуну Чаракгу, арснал хъирив ссапар бавхIуну бур Ххадижатлул.

– СталиннучIан дияннин гьанна, арс къалявкъуну, ххассал къаувну къадикIанна, – куну бур Ххадижатлул цурда тIайла ду­ккан бувкIсса мачча-гъаннахь.
Москавлив, Сталиннул приемнайлувун дукIлай, ита­къадакьлай, авара хьусса ни­ттил, махъра-махъгу, лирккун бакIрая, лачак щяв руртун дур: «КIивун къабувххун на ва гьаз къаданна», – куну бур. Ниттий язугъ хьуссияв, къаралданул увкуну бур: «Жу ина маршал ВорошиловлучIан итабакьинну, так танахь ца минут дакъа-дакъассар вищал гъалгъа бан». Ххадижат мугьлат бакъа ларгун дур Ворошиловлул кабинетравун. Увккун нанисса маршалнахь ванил анавархъиннарай увкуну бур: «На ца виричу, ца хаин уллай дакъассияв. Кумаг бувара ттун ттула арс ля­къин, му ххассал ан». Ворошиловлул, бакIрай лачакгу дакъа цала хьхьичI дарцIусса Ххадижатлухгу урувгун, дурккун ручка, ча­гъарданий ца-кIива хатIгу чивчуну, Ххадижатлухьхьун буллуну бур: «Хьурча, ва чагъар ишла бувну ххассал ува вила арс», – куну.

Борис (Чарак)

Утти бусанну Абакардул бакIрачIан бувкIмуния. Ва увцуну ивкIун ур аьралуннавун дяъви байбишиннина. Гьуртту хьуну ур Финнащалсса дяъвилий. Немецнал аьрал жула билаятрайн ххявхсса чIумал, ва ивкIун ур Польшанал дазуй, Прибалтика буручлай. Ца талатавриву ясир увну, концентрационный лагерьданийн агьну ур. Ца ппурттуву Абакар шивусса жугьутIнащал (вагу жугьутIххай) аьс ан уккан увну ур. Ччуччин крематорийлувун бувцуну нанисса чIумал, Абакар, шай-къашай буллай, цува жугьутI акъашиву бувчIин буллай ивкIун ур. Амма ванах вичIи дихьлахьисса цучIав къаивкIун ур. КрематорийрачIан ияйхту, бан-бит бухлавгсса Абакардул лахъну алхIам бувккуну бур. Му баяйхту, ца немец авцIуну, гайминнахь бувсун бур, цува дяъви байбишиннин Ккавкказнаву, мукуна Дагъусттаннайгу ивкIшиву, бувчIин бувну бур ясир агьма жугьутI акъашиву, бусурман ушиву.
Укун Аллагьу Тааьланал хха­ссал увну ур Абакар ччуччин нанисса к1аная. Ххассал шаврицIун ва жуламиннал ва немецнал дянив хIурматрайгума ивкIун ур. Ва тасттикь буллай бур Германнал командованиялул Абакар Алжирдайн гьан увну икIаврилгу. Алжирдай ва, ясир куна ивкIун акъарча, ми­ссионер хIисаврай ивкIун ур. Алжирнал халкьуннан цащава шайсса кумаг буллай ивкIун ур.

Ца чIумал, немецнал къия дуллалисса алжир адаминахлу увккун, Абакардул немец ивкIуну ур. Мукун, ва цIунилгу концентрационный лагерьданийн агьну ур. Дяъви къуртал хъанахъисса чIумал, мичча ли­хъан бювхъуну, жуламинначIан увкIун ур.
Ахиргу, тархъаншиву ккарксса, жуламинначIан ивсса Абакардул ххаришиврул дазу-зума къадиркIун дур. Цала нину, уссур­вал ккаккансса хияллал лехлай ивкIун ур.
Амма Абакардул ххаришиву нахIакьдансса хьуну дур. Къаивну ур ва цала дакIниймунийн. ЦIунилгу дуснакь, цIунилгу цIухху-бусу, цIунилгу лагерь. Утти Совет Союзралмур. Ватандалийн хаин хьуминнансса. Суд. 15 шин дуснакьрал, чагъар чичин ихтияр дакъасса.

Рашид

Абакар, цува кунма дуснакь бувминнащал, Норильск шагьрулий шахталий зий ивкIун ур. Шахталий вай заралсса химиялул элементру карунних буклаки байсса бивкIун бур. Сагъну цучIав къауккайсса ивкIун ур. Финнал дяъвилий талай ивкIсса, Прибалтика ва Брест-къала буручлай ивкIсса ва Алжирдай миссионерну ивкIсса, утти, Ватандалийн хаин хьуссар тIий, халкьуннал душманни тIий, авкьусса Абакардул бакIрачIангу ци кьини дучIанссияв ци кIула, ниттил хIарачат къабувссания.
Ца чIумал шахталувусса захIматрал башттан увну увтсса Абакар, никирттайнгу агьну гуж-къиялий алхIам буклан ивкIун ур. Цурив гъан хьуну: «Изу, вичIан гъанчу бувкIун бурча», – увкуну бур. ЦичIав бувчIин къабюхълай, Абакар мунал хъирив авчуну ур. Цаламиннащал хьунаакьинссара тIисса умудвагу бакъахьунссия. КьатIув уккайхту, ванан ххал хьуну бур цала уссу Борис ва аьзизсса нину, Ворошиловлул буллусса чагъарданул кьютIлищал арснал хъирив дунияллул зуманив дуркIсса.
Дяъви къуртал хьуну махъсса шиннардий Абакар Бархъаллал школалий зий ивкIун ур. Ванал ботаникалул дарсру дишайсса диркIун дур. Абакардул мукьва оьрчI, оьрчIал оьрчIру бур. Аьпалухьхьун лавгун ур 1974 шинал.

Цамур куццуй багьну бур Борислулмур дяъвилул ххуллу. Увну ур Борис 1923 шинал. 1941 шинал Владикавказрай Бахьттагьалтрал училищалуву кутIасса чIумуйсса аьралий курсру къуртал байхту, аьрайн тIайла увккун ур. Къуллугъ буллай ивкIун ур Ростов шагьрулул чIарав. 1942 шинал автоматчиктурал роталул командирну Сталинградуллал фронтрайн тIайла увккун ур. Ва талай ивкIун ур генерал В.И. Чуйковлул 62-мур армиялуву. Сталинградуллая арх бакъасса кIанттурдай гуж­сса контузиягу хьуну, киямур канийнгу щаву дирну дур. Контузиялул вичIивгу къюкI дурну, мазгу хъамабитан бувсса Борис госпитальданийн тIайла ув­кун ур. Хъин хьуну махъ, ца зуруйсса отпуск буллуну, шяравун увкIун ур. Дяъви къуртал хъанахъисса ппурттуву ва Болгариянаву ивкIун ур. Ва лайкь хьуну ур личIи-личIисса орден-медаллан.

1947-1960 шиннардий Борис зий ивкIун ур Гуржиянаву, «Дарьяли» тIисса санаториялий. 1961-1975 шиннардий ялапар хъанай ва зий ивкIун ур Грознайлий. Ва ивкIун ур Ухссавнил Ккавкказуллал «Лодтехника» тIисса объединениялул хъунама директорну. Къуртал бувну бур Ленинградуллал электро-механический техникум. Мунияр махъ — Грознайлийсса Навтлил институт. 1988-1992 шиннардий Борис ялапар хъанай ивкIун ур Сталинградрай. Борислул бур мукьва оьрчI, оьрчIал оьрчIру. Ва дунияллия лавгун ур 2003 шинал.
Ххадижатлул шамилчинма арс Аьлил аьраличунал ххуллийх лавгун ур. Къуртал бувну бур Аьралий училище. Хъунама лейтенантнал чиндалуву отставкалийн увккун ур. Ванал бур кIива оьрчI, оьрчIал оьрчIру. 2002 шинал аьпалухьхьун лавгун ур.

ЧIана-чIивима арснал, Рашидлул, къуртал бувну бур Харьковрайсса Ххуллул институт. Ччяни дунияллия лавгун ур. Кулпатрал бакI Абакар МахIаммадов (Акал МахIаммад) мусил усттар ивкIун ур. Зувилку шиннардий Владикавказрайн ивзун, тийх ялапар хъанай ивкIун ур. ЯхIлувсса зунттал хъамитайпа ва ххаллилсса нину Ххадижат аьпалухьхьун лавгун бур 1974 шинал. Ванил кьабивтун бур цила махъ лайкьсса наслу.
ХIадур дурссар
Андриана Аьбдуллаевал