СайидХIусайнхъал Жамалуттин

Жул агьулданул буттайхчин­сса нясав нанисса дур МухIаммад идавсил (уруччиннав цув Заннал) яла ххирамур душ ПатIиматлул ва мукьилчинма халипа Аьлил арснаяту ХIусайннуяту. ПатIиматлул кIиягу арсная (кIицI ув­сса ХIу­сайннуя ва мунал уссу ХIа­саннуя) бивзсса наслулуцIун цIакь дурну дур сайидтал тIисса титул.

ХIусайннул агьлу дин дишин Да­гъусттаннайн бучIа­ву, бусалалул тIиму­нийн бувну, хьуну дур VIII ттуршукулий, халипа АбуМуслиннул заманнай. Муния шинмай, Дагъусттан оьрус­нал цайнма мютIи був­сса чIу­малнин, жул тухумран булун ккаккан бувну бивкIун бур аьрая­ллил давлалул ххюва бутIул ца бутIа, Шамиллул заманнай му бутIа бачIайва жул тухумраясса 72 нагъ­дисса инсаннайх.

Ттул буттал Жамалуттиннул цIа, хъинну зат кIулсса аьлимчу ва мубарак хIисав­рай, машгьур хьуну дия бусурманнал дунияллийх. Жагьилний, элму лахьлай, му ивну ур Къапкъазуллал чIявусса кIанттур­дайн, кIул хьуну ивкIун ур ми халкьуннал багьубизулущал ва аьдатэбадатирттащал, мунан ххуйну кIулну бия аьраб, парс ва татар маз, вайми, Дагъус­ттаннал сайки циняв, мазру къа­хIисавну.
ЧIавану унава ппу увххун ивкIун ур ГъазиГъумучиял ва Кураллал хан АсланнучIан къуллугърайн секретарьну. ХIатта цува заллусса мулкирдая Асланханнал мунан цIа куну дуллуну диркIун дур шанна хъуни­сса шяравалу. Амма, чIун ларгун, ханнал ичIаллил чIюлуши­вуртту ва хъуншивуртту цанна кIу дизлан диркIукун, мунал пикри бувну бур, гьарзатгу кьадиртун, та чIумалсса щайх Ярагъиял МухIаммадлучIан гьан, танаяту цайнна тIарикьатрал вирд кьамул даншиврул. Нани ххуллий мунан ацIан багьну бур ца хъинну мискинсса, амма хъиншиврул зу­маувцIусса инсанна­чIа. Та инсаннал ичIаллил кьянатсса тагьар ххал хьусса Жамалуттиннул дакIний ливккун бур цува ттинин яхъанай ивкI­сса аваданшиндарал хIакъи­равусса начнамусъсса асар.
Яла та къатлул залуннал, личIлулну Жамалуттиннухгу урувгун, пиш хIаласса лугъатрай увкуну бур: «Я, Жамалуттин, ябити шиккун!». Мукунгу куну, ссюрхъирайн дияннинсса цалла ка та адаминал лиркIуну дур лархъсса цIа­равун. Ка махъуннай дурксса чIумал, бурчу чари, канийсса царагу чIара ччурччуну къаляркъуну дур. ХIайран хьуну авцIунугу ивкIун, Жамалуттиннул яла суал бувну бур: «Му ци караматшивур ва ча, цукун кIулли вин ттул цIагу?»  куну.
«Вияту ттухь лахьхьува бувсуна Ярагъиял МухIам­мад­­лул, угуувкуна: «ВичIан учIантIиссар Жамалуттин, ина му, вичIава гьанттагу ивтун, увцуну ухьхьу ттучIан, та жула имандалул инсанни, танаяту яла махъ хьунтIиссар щайх ва ус­ттаз!»  куну.
Мукун хьугухьуну бур яла, хьуну бур Ярагъиял МухIам­мадлул увкусса куццуй. ЧIал къавхьуну цIусса усттазнаясса хавар ппив хьуну бур архсса Аьра­бусттаннал ва Бухарнал дазурдайн бияннин. ЧIявусса инсантал занан бивкIун бур муначIан ила­гьийсса тIари­кьат­рал хъирив, бучIан къашайминнал чичлан бивкIун бур муначIан чагъарду.
Муния махъ бувкIун бур ЖамалуттиннучIан ГъазиМалла ва Шамил. БувкIун, му мяйжаннугусса щайх ушиврийн ва мунал бияла хъунмашиврийн цивппа мукIру хьуну махъ, вичIи дирхьуну дур шариаьтрал ва тIарикьатрал хIакъиравусса мунал наси­хIатирттах. ЦIуппур­ттуй насихIатчигу, мунал цIа­них­сса мюталимталгу яхъанай бивкIун бур личIиличIисса щархъаву, яла 50 шиннардий шамагу яхъанан ивкIун ур цачIу  Дарголив, Веденолив ва цаймицаймигу кIанттурдай.

ЩайхЖамалуттиннул цIа ялуялун машгьур хъанахъаву хъинну тIааьн къабизлай бив­кIун бур Асланханнан. Ца кьини, чIявусса халкьгу бавтI­сса кIанттай, мунал тIалав бувну бур щайхная циниягу ца карамат ккаккан даву, къадарча, гукун халкь гьалак буккан буллали­сса инсанная цал кьисас ласунна, дарвач бищунна тIисса мяъналий. Му чIумал, лагма бавтI­миннангу баллай, Жамалуттиннул куну бур: «Ласира чIатI­ригуча, нанира ттул хъирив»,  куну. Гичча арх бакъасса, ца цIинцIалгу бувцIусса кIан­ттайн бивсса чIумал, аьршун лахъи, 1 1/2 уттаннай дусса парчагу ттуршах бувцуну, усттазнал куну бур: «Диххияра, шикку, шанна аьршундалул куртIшиврий, зун лякъин­тIиссар ванияр цимирагу ттуршукулул хьхьичIва исламрал цIаний бивкIусса 16 шинавусса душнил нурчIи. Сурувраву кайкай бувсса чурх зун лякъинтIиссар, ваца дахьва лахьхьу бивкIусса кунма, сагъну, цIуну, хъазамрайгу ттигу чIалай­нна дикIан­тIиссар чIатIаракIрал диян дурсса щавугу».

Дихлай, усттазнал кусса куртIшиврийн бивсса чIумал, мяйжаннугу, лявкъуну бур душ, ганал бувсъсса куццуйсса. Муния махъ кьаивтун ур ханнал усттаз цаппара хIа­ллайсса паракьатну. Амма му иш хьуния шиннай лапра гужну ппив хьуну дур илданийх щайхЖамалуттиннул цIа. Ханнан муниву чIалай дир­кIун дур цалла ханлугъран­сса нигьачIаву. Ахиргу, мунал кьаст лархIуну дур усттазна­цIух­сса бан.
Оьвчин бувну Жамалуттиннуйн цачIанма хъамалугу, амру бувну бур нукартурайн, ххаржантругу хIадур дурну, Жамалуттиннул къинттуллух бацIияра куну, цал ишан дуркун, щуну ххаржан, утан. ОьвтIий був­кIукун, Жамалуттин лавгун ур. Амма ханнал хъамал кьамул бай къатлувун увххун нанисса чIумал, ханнал чулийннай каругу тIитIин дурну, лахъсса ва кьянкьасса чIуний куну бур: «Вин ттуяту ттигу ци ччай дур? Итаннав на ттулашиврий паракьатну ягу къаитаннав!?»  куну. Микку цакуну гьанавиххи хьу­сса хан, уния кIура авну, анаварну увххун лавгун ур цала тавханттувун.
Амру къабувнува буний ливчIсса нукарталгу, хьумургу къабувчIуну, лавгун бур гичча. Яла махъ, цува мукIру хьу­сса куццуй, Асланханнал бувсун бур увххун нанисса чIумалсса Жамалуттиннул каруннай, каруннал ацIвагу кIиссурай лархъсса цIурду чIалан диркIуна куну, Жамалуттиннул хъачIунтта­хагу цирив ца аждагьалул журалий­сса зат ялугьлагьисса кунна дирзуна куну.
Му ишгу хьуну, Жамалуттин цаннийна кIура авсса чIумал, сайки хъиривра дуркIун дур ханнал яла ххирамур щарсса УммуГулсун, ва миннатгу бувну бур ханнал ялтту учIу куну. Ххишала вил чулийнмай жагъала­сса ша къаласунна тIисса махъгу буллунни ханнал куну, ганил ганахьхьун буллуну бур муси ду­сса кIивашанма киса (ца кислуву бикIайсса бивкIссар тIар 25 голлан ашрапи  Р.Б). Цал къала­­с­лайгу ивкIун, гай мискинтурайх ва муридтурайх бачIин­шиврул буллунни кувкун, Жамалуттиннул кьамул дурну дур мусигу.
Амма ханнайн ялагу вихшала къадихьлахьисса ттул ппу ивзун ур Асланханнал канилу къабивкIсса ЦIахъа­рав. Муна му щайх Жамалуттин гиккун ивз­сса чIумуя шинмай ЦIахъарату сукку хьунугу бур яла щаллу­сса 25 шинал мутталий най бивкIсса гъазаватрал дяъви, августрал 25нний 1859 шинал Гъунив Барятинскийл Шамил ясирну угьаннинцIа бакъав­цIусса дяъви.
1854 шинал, ясирну бувгьуну бивкIсса кIинияз хъами Чавчавадзе, Орбелиани ва миннал агьлуавлад тархъан баврил ялувсса ихтилатру нани­сса ппурттуву, хъинну агьамсса дянивчушиву дурну диркIссар Жамалуттиннул. Микку мунал ишла бувну бивкIссар цалва мукъул бияла ва илданул дянив­сса авторитет. КIулсса куццуй, ми зана битанссаннухлу оьруснал хIукуматрал уллай бивкIун бур махъунай оьрусначIа ясирну ивкIсса Шамиллул арсгу, мунащал архIал ялагу цаппара муридталгу, ялун 40.000 къуруш арцулгу. Амма кIинияз­турал кулпатру ясирну бугьан ххярххун диркI­сса кьюкьлул (миву хIисав хъанай ивкIссар тIар 11.000 инсан, чIала­чIиссак­сса, ва ккал хъиннура хъунна дурну дуну­ккар) тIалав буллай бив­кIун бур 1 млн. къурушрал, аьраяллил давла хIисав­рай, ми арцу цайхра дачIин­шиврул. Шамилгу микку захIматсса иширахун агьну ивкIун ур: ца чулуха мунан, гьайгьай, зана итан ччай ивкIун ур аманатран уллуну ивкIсса цала арс, вамур чулухагу, цалва муридтал цалла хIалал дур­сса хъуслицIа бан ччайгу ивкIун акъар.
Муна микку хIала увххун ур щ айх Жамалуттин, дурну дур ми кIивагу чулухаллил, яни имамнал ва халкьуннал вив­сса, дя. Му иширал ялув бавтIсса маслихIатрайнгу увкIун, лав­хъун бур махъ щайхнал:
«Муридтал! Зу циняв гъалгъа тIий буру миллиондалияту. Зун зунна кIуллив миксса арцу дуккиннагу. ХIатта Да­гъустта­ннайгума лякъиншиву къакIу­лли миннул ккал дансса инсан. Му бакъассагу, миксса арцу ча лякъинтIи­ссар кIинияз Чавчавадзел? Зу зура хъямала дурну, ппивххив дурну дурхха мунал хъу­схъиншиву, му ур цIана ачIи кIачIану ливчIун.
Оьруснал чулуха зун 40.000 къуруш арцулгу дуллай, жула имамнал арсгу зана итлатавурив тIурча, му кIиниязнай паччахIнан хъанахъисса цIи­милулли. Ми танал дуллай усса ур цала чулуха. Зурив тIурча, му икьралданий бакьин ччай ба­къару. Ци дардхажалат дакъахьунссар жула имамнал дакI­ний, мунал арс чапуртураща махъунай уцин хъанахъисса мажалгу зу ккалливагу буллай бакъару. Зул цIаний акъаяв Ахулголив Шамиллул цала арс аманатран кьаивтунгу ивкIсса. Лайкьссарив уздансса зунттал чувнан чапуртурал дянив аьян, ухлаган мурид кьаитаву, мурахас ангу хъанай бунува! Мугу ссал цIаний!? Ххишалану ласун­тIи­сса цакIира манетIалул цIаний. Хула, хIисав дара, цициксса диян най дур гьарцаннан дарчIуну махъ ми арцугу, ххюцIалуннияр ххишаласса хъанай дакъануккар. Миннувату дуккан дара цанна Шамиллун ва жун, сайидтуран, дагьаймигу. Талатавриву нава гьуртту хьуну акъанугу, ттулва агьлуавладращал архIал ттун дагьантIий дур 50.000 къурушраяр чан да­къасса арцу. Ца лахIза­лий­ссавагу пикри къабувнува, на хIадурну ура миннуяту ма­хъаллил хьун. Зурив тIурча, циваннив, тарсну бавцIуну буру цакIира къурушрал ялув. Ттул пикрилий, му хъинну начнамусъ­сса кIанттур, муридтал!».
Жамалуттиннул ихтилатрал гьалак бичин бувсса зунттал вирттаврал, ца зумату кунма, куну бур миккува: «Жун цичIав къааьркинни, так зана итийча махъунай имамнал арс. Жу хIадурссару жула кулпатирттан дагьаймургу кьурван дуван чапуртураща имамнал арс мурахас аврил цIаний!»  куну. Жамалуттиннул аькьилсса му­къурттийнгу барчаллагь куну, яла циняв ппив хьуну бивкIссар шаппашаппайн.
Мунийн бувну баххана бавугу яла хьуссар оьруснал маслихIат дурну диркI­сса шартIир­дай. Чавчавадзел ва Орбелианил кулпатру, къараваштал ва зузалтгу хIисавну, на аьйкьлай акъа­хьурча, циняввагу 30 инсан, мурахас бувссар ясиршивруща, миннахлу зана хьуссар Шамиллул арсгу, ца ттуршаксса ясирну агьну ивкI­сса зунттал чувгу, 40.000 къурушгу хъиривну.
Ча, халкьуннал цIаний хьхьичIв­а Шамиллул цала кьурван увну ивкI­сса арс, утти гайннала хIарачат­райхчин зана ивт­ссар махъунай. Яраппий, щукрурхха цайнма Аллагьнайн!
1860 шинал, оьрус­нал хIуку­мат­раща ихтияргу ларсун, ттул ппу ивзссар Туркнавун. Туркнал султаннулгу му кьамул увссар хъунмасса хIурматрай: мунан бивхьу­ссар 4.000 меджидиэлул лагрулийсса (туркнал арцу) оьрмулухунсса харжгу ва ихтияргу дуллуссар мунахьхьун цанма ччан бивкIсса кIанттай миналул хьунсса. Ппу миналул хьуссар ИстIамлив. Тиккува лавгссар ахиратра­хьхьунгу, махъ кьаивтун ряха арсгу: шама  Туркнавусса къуллугърай, шамассагу  Аьрасатнаву, оьруснал кавалериялул кьюкьраву.
Щайх Жамалуттиннул кIун­ттила дурксса чичрурдава ца яла язимурну хIисав хъана­хъиссар, тIарикьатрал мазгьабрал мухIлухIин ахттар дуллалисса, «АдабульМарзия» тIи­сса трактат. Му оьрус мазрайн таржума дурну дуссар ттул ­уссил Аьв­дурахIманнул.