КIи-шан гъаргъсса кIидядизулул кьини

Мариян (кияха кIилчинмур) цила хъатIул кьини.1958 ш.

Январьданул 30-кусса кьини… КIидядизулул гьантри, шинал вайми кьинирдаяр ляличIину ссалчIав личIи дакъасса кьини. Амма ва кьини къума-цIансса кьинину дурхссар лакралгу, Дагъусттанналгу тарихравун. Ва кьини, 1975-ку шинал, цила оьрмулулгу, творчествалулгу аргъираву бунува, аскисса ккуллалул жуятува батIул бувссар жула бюхттул­сса балайчи Мариян.


Ва кьини жу хьунабавкьуру Марияннул ссищал, Каспийск шагьрулий ялапар хъанахъисса Субарижатлущал, дакIнийн бутарду Мариян. Бувну бур Мариян августрал 28-нний 1936 шинал Лакрал райондалий Шахьуйннал шяраву Маммада ва ПатIима Маммаевхъал дянивсса шамилчинсса оьрчIну. Марияннуяр хьхьичIгу кIива оьрчI (Муслимат ва Жалалуттин), махъгу кIива оьрчI (Субарижат ва Маммада) бивкIун бур. Кулпатрал заллу Маммада Хъун дяъвилийн лавгун 3 зурувун дунияллийн увксса, буттал лажиннагу къаккарксса ххюйлчинсса оьрчIан дирзун дур буттал цIа. Му чIумал ппу аьрай ивкIусса хавар бувкIун бивкIун бур. Хъинну мискинну, захIмат-жапану ялапар хъанай бивкIун бур нину ва кувннил хъирив кувсса ххювагу ятин.

Ниттин колхозраву зун багьлай, чIивисса Маммадах буруглай бивкIун бур Мариян. Цила чIунархIал оьрчIаяр шанна шинал махъун багьсса душ дуклан итабакьи тIий ПатIималучIан увкIун ур колхозрал председатель. Рязи къахъанайгу диркIун, ахиргу увкуну бур ванахь: «Шаппагу мудан цачIусса кIивагу душ гихунмайгу архIал битарча, итабакьинна», – куну. Укун, Мариян ва Субарижат дуклан бивкIун бур Гъумук детдомрай. ЦIанагу, вайксса шинну ларгун махъгу, Субарижат бусраврай кIицI лаглай бур та чIумал хIукуматрал ятинсса оьрчIан хIасул дурну диркIсса шартIру, ятинтураха­сса къулагъас, аякьа.

Ссу Субарижат ласнащал Закирдущал

Гъумук детдомрай Субарижатлул Марияннущал архIал дурну дур кIира шин. Гихуннай, ятинтал ялу-ялун чIяву хъанахъаву ва цинявннан детдомрай кIану биял къахъанахъаву сававну, ца кулпатрава ца оьрчI бакъа битлан къабивкIун бур. Мукун, музыкалувугу, спортравугу, дуккавривугу, гьарцагу чулуха итххявхсса Мариян гихунмайгу дуклай кьабивтун, Субарижат лавгун бур детдомрая.

Гъумук 7 классгу къуртал бувну, Мариян бувххун бур Щурагьсса хъаннил педучилищалувун. КIива курс бувккуну, кIива ялагу буккин ливчIсса чIумал Мариян гъинттул Шахьувату чIявусса цайми душваращал гъанчунал хъатIийн ГьунчIукьатIув лавгун бур. Шагь­рурдая шяравун хъатIийн бувкIсса гьунчIукьатIрал жагьилтуравух ивкIун ур Ярагъигу. Педучилищагу къуртал бувну, Ленинградрай консерваториялувун буххан гьан дакIнийсса душ, кулпатрал хьуну, шихва ливчIун бур.
Мариян бучлачисса кьини, чIявусса цайминнан кунна, хъинну асар хьуну дур ва ххуйну дакIний лирчIун дур Субарижатлун. Халкьуннан цанма ххирасса Мариян кка­ккан цуппа дарсру дихьлай зий бивкIсса Культпросветучилищалул жанахIраву бивхьуну бивкIун бур. Ванил хъунна­сса сурат дурну дур, мюрщиссагу 200 сурат дурну диркIун дур, бувччуну бур багьайсса куццуй. ЧIявусса халкь бавтIун бур Мариян махъва-махъсса ххуллийн тIайла буккан. УчилищалучIату бахьтта бавчуну, Тарки зунттул ухнилуцIун хIатталличIан бияннин кIичIиртту лухIи лаган бувсса инсантал най бивкIун бур. ХIатталличIан биявайсса кIанай ванищал уртакьну зий бивкIсса Духовой оркестрданул рурцусса макьандалул, ваниннин аькъатIисса ливч1ун бивк1хьурчагума, циняв аьтIи бувну бур. Хъунасса бусравсса къуллугъчи уччайсса чIумал кунна­сса тагьар диркIун дур.
БивкIусса чIумал Марияннун диркIссар дурагу 38 шин.

Мариян винма яла-яла ци чIумал дакIний ливчIри тIисса ттул суалданухун Субарижат тIий бур:
– Га дия Мариян ниттил бувну 38 шин кIицI лаглаги­сса 9-мур майрал кьини, ванил цуппа був­сса кьини махъра-махъ кIицI лаглагисса 1974-ку шин. Мариян цуппа августрай бувсса бунугу, ванил му кьинину язи дургьуна цинна ххира­сса Ххувшаврил кьини. Шикку ванил щаллу бувна ганиннин ттунма тачIав къабав­сса балай «Авчитал». Вай му­къурттил, балай щаллу був­сса куццул ттул дакI къума лаган дуруна, ттуйва бияла бакъа макь дарчуна. Та кьинигу хъинну дакIний дур. Яла, августрал 4-нний, Кас­пийскалий концертрай щаллу бувна ванил ва балай. Зал бия ккуччу тIий бувцIуну. Бияхха ва кьини сахIналийсса Мариян ляличIинува ххуйну чIалай, цилла дурурххусса яннагу ва кьини ваний ляличIинура даркьуну дия…
Марияннул сахIналийн ла­ххайсса яннарду цилла дуру­ххайсса диркIун дур. Буччайни вайгу цищалла гьаттаву дирхьуну дур.
Цилла цIа дурксса ниттил ниттил цIа дирзсса Мариян буслай бур:
– Январьданул 30-кусса кьини жу мудан лагару хIатталлийн, мунил гьаттайн. Ва кьини бачIару кIюлаччатI, бувару бакъухъ. Цимилгу хIайп ттулла ххаллилсса, гьунар бусса ниттил нину нава дунияллийн букканнин, ттунна кIул хьуннин къадиртсса. Хъинну тIааьнну бикIай чIявусса инсантурая ттула ниттил ниттия­сса хъин-хъинсса махъру баллай, вайннан га ттигу ххиранува бушиву чIалай. Инсантурая ганиясса хаварду чIявуну баллалаврил, ттунмагу га кIулну бивкIсса кунмасса асар бикIай. Ххирар ванил балайрдах вичIи дишин, ванил суратру ххал дуллан.