Ттул ппу Муркъилинахъал Юсуп-кьади

Юсуп-кьади

Рашидат ХIажиева

* * *
Муркъилинахъал Юсуп (халкьуннаву ванайн Юсуп-кьади чайсса бивкIун бур) увссар 1863 шинал Гъази-Гъумук. Дагъусттаннал личIи-личIисса щархъаву мюталинну дуклай, мунал ларсун дур чIумун лархьхьусса ххуйсса кIулшиву, ларсун дур «кьади» тIисса цIагу. 1908 шинал, Ттуплисливсса Закавказуллал РувхIанийсса правлениялул аьлимтура­хьхьун ххаллилну дуллуну дур аьраб, парс, турк мазурдил, риторикалул, логикалул, арифметикалул, шариаьтрал кьануннал, вяъза бусаврил, мизит бачин баврил, дарсру дишаврил ва цаймигу предметирттал экзаменну. Ми дулаврийну ларсунгу дур та чIумал Аьрасатнаву ца яла лахъмурну хъанахъисса «эфенди» кусса цIа.
1914 шинал Юсуп-кьади зий ивкIун ур КIапкIайливсса (цIанакулсса Владикавказ) мизитралгу, мизитрачIасса мадрасалулгу хъунаману ва муаьллимну. Мукунсса къуллугърай та чIумал цу-цу-унугу итайсса къаивкIссар.
Махъ бакъа, Муркъилинахъал Юсуп-кьади хIисав хъанай ур, цала чIумун лавхьхьуну, хъинну чантI увкусса , элму дурккусса, хьхьичIунайсса инсанну. Мунал чичайсса бивкIун бур балайрду-шеърирдугу, миннувасса цаппара бивщуну буссар поэзиялул антологиярттай.
Юсуп-кьадинал душ Рашидатлул кIиазарулку шиннардил дайдихьулий чирчусса вай дакIнийн бичавурттавагу жула хьхьичI ацIлай ур итххявхсса, оьвхъусса ва илданул дянив хъинну сийлий ивкIсса инсан, дунияллия хавар бусса, дурккусса зунттал адамина.

Ттун буттал лажин къаккаркссар. Амма, ттуна хъинну кIулсса куна, чIявуну хьхьичI ацIлан икIай. Ванал нугъай чяй хIачIлай ивкIсса кIичIу канил бувгьукун, буттал мурччив, кару хьхьичI дацIлай, ттуща ганивату чай хIачIан къашай. Я цамунахьхьун булун дакI къадияй.
Жула цIа дурксса фотокорреспондент Камил Чутуевлул буттал ниттил ЧчютIухъал Гулизардул ттун ттула ппу чIалачIи увна: ганаха лавхьхьусса, ганаяр ххуйсса арамтал дунияллий хъинну чан­сса буссия куну. Танил ттун ттула буттах личIисса ччаву хьун дуруна.
Ва иш хьуссия укун. На Гъумук хIакинну зузисса чIумал, 1941-1942 шинал, ттуйн чIявуну оьвчайва ЧчютIухъал ГулизардучIан: кIа дикIайва, сситтукъатлуву чартту хьуну, приступру хъанай. На цачIанма бувкIтари, ттухь буслан дикIайва буттаясса хаварду. Цуксса ларайсса тIул-тIабиаьтрал, бакIрал ххуйсса, чурххал оьвхъусса адамина ивкIссарив, цукун пасихIсса мазрай, ххуйсса, тIааьнсса чIуний инсантуращал ихтилат байсса бивкIссарив.
1944 шинал Агъдан тIисса Азирбижаннал шагьрулий ттул ласнал Данияллул увцуну увкIуна ца хъунасса аьлимчу. Вана вари Юсуп-кьадинал душ куну, на ккаккан бувнав танан. ЦIа дакIний къалирчIунни. Танал ттухь бувсуна буттаяту тамансса хаварду. Хъунасса промышленникнал Тагъиевлул Бакуйн бавтIуна тIива Къапкъазнаву бур кусса цIа дурксса аьлимтал. Тикку буттал бувккуна тIива хъинну пасихIну, марцIсса азирбижан мазрай къюмайтIутIуя чивчу­сса шеъри. Юсуп-кьадинал тикку бувгьуна тIива цалчинсса кIану. Подаркалунгу дуллуна тIива медаль ва мусил яха. Му яха ниттил хъунмур душ щар булайни ганин дуллуна.
Ттул ппу хъинну цала кулпат, оьрчIру, гъанми ххирасса, нахIусса адамина ухьунссия. Ппу ивкIуну 40-50 шин хьуну махъгу ттул ниттил, ххарину, ххирану дакъасса, буттал цIа зумух къаласайва.
– Дадай! Ина буттах эшкьи хьуну духьунссияв, ганан инаранияр га вина ччисса ухьунссия, – тIий, жу цихьва хъярч бувкун, кIирагу каних лажингу кIучI дурну, ваца дан къабагьайсса даву дуллай биривни кунма, учайва: «Духьунссия…», – куну.
Цаппара хIаллава буттал цащалва архIал КIапIкIайлив кулпатгу бувцуну бур.
Ца кьини КIапIкIайлив, нину ва ппу гостиницалул чурттурдайх лавхъун най бунува, ниттин ххал хьуну бур ца адамина ва хъамитайпа цащала чурттурдайх лавхъун най.
– Юсуп! Ургу тайннал ххуйшиву, ппу ва душ бухьунссар, – куну бур ниттил, тай чIирайсса дагьанттуву чIалачIисса цивппа бушиву къабувчIуну. Бутталгу увкуну бур:
– Ттун тай ца буссарив къакIулли, амма на гьархьхьуну та душничIа утту­ишинтIиссара, – куну.
– Къаивхьуну икIайссаривгъар, бухьунссия таксса ххуйсса душ вичIа уттубихьлай, – куну бур ниттил.
Бусурманнал хъами, хаснува аьлимчунал кулпат, кьатIув, ттучаннайн, базаллувун буккаву ххуйшивуну ккалли къадайсса диркIун дур. Ттул ниттин хъинну ччай бивкIун бур ттучанну ккаккан гьан. Ца кьини, ппугу шава акъасса чIумал, буттал ссурахъил щарссанищал ларгун дур ттучанну ххал бан. Щин ккарккун диркIссарив, бувсун бур буттахь.
Шаппай бувкIун махъ, чIугу лахъ бувну, амма нахIуну увкуна тIива: «Ина ттухь циван къаучав, винма ттучанну ккаккан гьан ччай бур куну. На ина дуцивиявхха», – куну.

Азайни душнияту

Ттул буттан Юсуплун, Азайнив (цIанасса Таркилий) та чIумал цIа дурксса Аьликьади СалтинскийчIа дуклакисса чIумал, хьунабавкьуну бур хъинну ккаккангу ххуйсса, чан-кьансса аьрабрайгу дурккусса, пасихIну балайгу чичайсса Абай тIисса къумукь душ. Вай, цаннан ца хъинну ччангу хьуну, хIалагу бувххун бивкIун бур. Цаннал цанначIан эшкьи-ччаврил чагъардугу чичайсса бивкIун бур.
Юсуплул чагъарданува:

Абай, ина вих хьу, захIматну ура,
Алвагь дикIул дакIгу къуману ура,
Булбул, вил ххуйшиврий хIайранну ура,
СсихIрул калам буслай, хIасрат мадара.

Утти хъинну бикIу,
ххуй хъункIултIутIий,
ТIутIул багъирдавсса оьрму буливуй,
Нагу хIалал ити, итаргул яруй,
Чун нава гьарчангу,
рухI вин кьариртссар.

Абайл чагъарданува:

Агь, хъункIултIутIул дакI
хъяхъа увкунни,
ЛухIитIутIул яру мукьал ливцIунни,
КIяла арцул хъазам ччаврил бувцIунни,
Мюталин, ва хIаллай язугъ мабара.

Элмулул луттирдай хатI нава хьурдай,
Ина канил бугьан кьаламну хьурдай,
Я вищал бучIансса каши ттухь хьурдай,
Таллагь, личIи шайхту, хъяхъа чинссара.

Буттал ва Абайл ччаврил ахир хайрданийн къадурккун дур. Юсуплун ва душ дакIнийхтуну ххиранугу бушиву, буцингу ччай бушиву, щил баян бувссарив, баян бувну бур Гъумукун. Ва хавар баяйхту, Юсуплул буттал Загьидинал Азайнив гьан бувну бур цала арс Аьлилгу, ца цамагу, Юсуп уцин шавай. Дуклакавугу кьаритан увну, къумукь душ буцин къаитан, увцуну бувкIун бур. Ппу хъинну къуману, ци банссарив къакIулну ивкIун ур, га душ дакIнийн багьлай. Укун чичлай ур:

Ссавний лелуххухьхьун, ласайссания,
Чагъар гьан бавияв ттул лачиндалийн
КIюрххил бизай мурчан маз кIулссания,
Ссалам тIайла буван тIутIул яруннайн.

Макьгу марутIлатIра,
михакрал тIутIий,
ЗанначIа цIимирду чIявусса буссар.
На дакIнийн агьукун, леххаву уча,
Ляхъан був Аллагьнахь ссавур чIа куну.

Ца хъамаличунал буттахь бувсун бур, Абай, цахва ялугьлай, хIасратрай бушиву.
Ва хавар бавукун, буттал пикри бувну бур, щихькIуй ссихIгу къадурккун, гьан цанма ччисса душнил хъирив Азайнив. Лавгун ур. Бугленнал мизитраву хьунабавкьуну бур Азайнив цащала дуклаки­сса мюталинтал. Гайннал щялмахъ бувсун бур, Абай цаманан щар булун увкуну буссар куну.
Тти пайда бакъассарча куну, ппу кIура авну ур махъунай Гъумукун. Нину дурцуну махъ буттан бавну бур Абай щинкIуй щар къавхьунма бушиву. Му хавар бувсун бур ниттихьгу.
Муния махъ, цукун хIала хьуссарив, ттул нинугу, Абайгу хIала хьуну, цаннил цанничIан чагъарду чичайсса, ссайгъатру гьан байсса бивкIун бур.
Ниттил чIявуну барчаллагьрай буслан дикIайва, ттул уссу ХIамзат увсса чIумал, га хъуна ан Азайни душнил гьан бувсса ххуйсса чагъарданул ва хъунмасса ссайгъатрал хаваргу. Ниттил цилагу гьан дайсса диркIун дур ганин, гулаватилул бакIбахIулияту тIайла хьуну, ххуй-ххуйсса затру.
Ниттил ганийн «азайни душ» бакъа къаучайва. Хъинну ххуйну, ххарину, пахрулий гъалгъа тIун дикIайва ганияту. Ахирданийгу ххалвагу къавхьунма бивкIуну лавгун бур буттал цалчинсса ччаву – Абай.
Хъиривгу буссар

Рукьижатлуяту

Азайния кIура авну махъ, буттахун бахчуну бур нину-ппу щарсса дуца тIий. Ваналгу цанма ччимур бан къаивтсса къумашиврул увкуну бур, зунма ччимур бара куну.
Вайгу хари хьуну, гьан бувну бур булла учин Гъумук бур куса ххуйсса агьулданул бакIралгу ххуйсса душ, цала ххуйсса арснан. Ххуйсса къатлул душ буцлан бивкIукун, гьан дурну дур чIярусса мусищалсса хъуннасса аьш.
Аьшгу гьан дурну, магьаргу бивхьуну махъ, буттан кIул хьуну бур кIа душ чанигу чансса, туберкулезралгу къашавайсса бушиву. Цува лавгун чIаххурайхчин тIайлашиву тасттикь бувну бур. Ваниннин кIа душ буттан къаккавккун бивкIун бур. Ва душ къабуцинна тIий ппу авцIукун, Муркъилинахъал баян бувну бур душнихъан, цуксса зуятура начнугу, жува буллалимур дазуйн буклай бакъари, Юсуп цукунчIав лахIан ан хъанай акъар, зул душ къабуцинна тIий авцIуну урча, жул аьш занаритияра куну. КIай цукунчIав занаритан рязи къавхьуну бур. Аьш занаритаяр, цала душ щар къабуллунма битан пикри бувну бур.
Ттул хIисаврай, цала душ сагъ бакъашиву авара хьукун, душнияр хъус хьхьичIун дурккун дур. Рукьижатлуяту личIи къавхьуну, шари аьтрал магьар бивхьуну бухьукун, ттул нину цанна къадуллай, ппу захIматравун агьлан ивкIун ур. Авчуну ур аьшгу къачча, цикIуйгу къачча, на кIанил цIа рутанна тIий. Нитти-буттал къаивтун ур. Аьш зана риртун махъ бакъасса цIа къарутантIиссар тIий бавцIуну бур. Ва душ цуппагу аьпабиву, чIал къавхьуну, туберкулезрал захIматну къашай хьуну, бивкIуну бур. КIа душ бивкIуну махъ. Муркъилинахъал судрайн буллуну бур, ялагу, цала аьш 960 къуруш занаритияра тIий. Тамансса шину ларгун дур судирттай занай. Ахирданийгу судрал Къюнхърайсса хъуннасса хъу дагьай дурну дур. ЦIана кIа хъув инсантурал къатри дурну дур. Цукссара хъуннасса аьш диркIссарив къакIулли, ялагу аьш занаритаяр хъу дулун рязи хьуну бур. Амма судрал ккаккан дурну дур, буттан дагьайшиврий 906 къуруш.

Ниттияту – Уммукусумлуяту

1972-1978

Цанма буцин магьар бивхьусса душгу къабитан ччай, кIания личIи хьунгу хъунмасса авара хъанай, ппу захIматсса иширавун агьсса чIумал, цалагу дуснал, ниттилгу гъанчунал

1