Мурад Къажлаев

Мурад ва Валида, маэстрол 85 шинал юбилейрал мажлисрай

Ва зурул 15-нний оьрмулул 92 шин хьуссар дунияллийх цIа дурксса жула композитор, дирижер, СССР-нул халкьуннал артист, профессор, РАЕН-лул академик, МахIаммадлул арс Мурад Къажлаев ниттил увну.

ДукIу цалва аьзизсса кулпатрацIа ВалидацIагу хьусса, бусравсса хъуначу Мурад МахIаммадович личIину кьатIу-шав уклайгу акъар.
Жу уттинингу бивщуссия ванал ларгсса шинал бувксса «ДакIнийн бичавуртту. ЛичIи-личIисса шиннардил очеркру» тIисса луттиравасса парчри. Маэстро увсса кьинилун хасну ришлай буру мува луттиравасса кIира макьала ттигу.

Цалла 85 шинал юбилейрай лавхъун бивкIсса мукъува

Мурад ва Валида арснал ХIажимурадлул ва ванал кулпатрал дянив

Ххирасса ватанлувтал, хIур­мат бусса хъамал!
На ванияр дурусну 65 шинал хьхьичI, 1950-ку шинал январьданул 12-нний, Бакуй, пишакар­сса сахIналий хьхьичIва-хьхьичI щаллу бувссар ттулва произведенияртту. Шинну махъуннай зана ритан къашайнугу, музыка муданмагу личIлачIиссар, жагьилшиврул шинну, гамур дунияллийн лавгсса аьзизсса нитти-буттахъул, педагогтал, дустал дакIнийн бичлай.
ЧIун – му дур, жухьвагу къацIувххуну, анаварсса чай ххяххан бувну нанисса бурттигьу. Лавгмунил къумашиву ва цIанамунил ххаришиву ттущалла кIидачIин хIакьину ва залданувун бувкIсса цинявннайнмагу барчаллагьрай ура.

Ттун бахтти хьуна СССР кунмасса бюхттулсса билаятрай, лягу лявхъуну, зунсса, занан­сса, цилгу ттухьхьун пишакарсса ларайсса кIулшивурттугу укра ласунсса, творчествалул чулухасса хъуни-хъунисса каширдугу кIунттихьхьун дуллусса. На талихIиндарайсса оьрму бутлай ура ттунма ххирасса, ттуйнна дакI тIайласса ттулва кулпатращал – Валида-ханумлущал, январьданул 4-нний жу кIицI лагарду цачIу оьрму бутлай хьусса 57 шинал таварих.
На тачIав ва щилчIав буржлув увну акъара ци-дунугу дуллан, музыка мудангу чичлай ура дакIнил тIимур буллай. Ттунна кIулши хьуния махъ на дакI тIайласса къуллугърай ура аьзиз­сса Дагъусттаннаха ва Аьра­сатнаха, ттунна Хъунасса Заннал итадаркьусса чIумуй вания тийнмайгу буллантIиссара.
Барча тIий ура зухь, ххира­сса ватанлувтал, ва ялун дуркIсса ЦIусса шин, чIа тIий ура паракьат бакъасса ва бигьа ба­къасса оьрмулуву паракьатшиву, цIуллу-сагъшиву, дакIниймур щаллу шаву.

Ттул кьадар – ттул Валида

Ттул талихI хьуна ттула оьр­му базин ттулва кьадарну хьусса, ттулва язисса ххуллулссану хьусса, ттунма хъинну ххирасса инсаннацIун. Ттул Валида, ттул Валюша, ттул «Баргъ» – ванинна на буржлувсса оьрмулувусса ттулва талихI-тирххандарахлу ва творчествалувусса ххаришивурттахлу. Бюхттулсса хъамитайпа – му цила адамина куртIну кIулсса, мунал чIарав бавцIусса, мунайн вихсса, мунал буллугъсса давринсса шартIру щаллу дуллалисса хъамитайпар. Бюхттул­сса хъамитайпа – му лас гай яла лахъсса шачIанттай унийгу, гай яла къатIайлабацIусса гьантрайгу цава-цану кьамул уллалимурди. Амма ттул Валида-ханумлул бюхттулшиву ца ялагу дия, ттул муза шавриву дакъассагу, жул талихIиндарайсса ташулуву цимирагу шинай хъуннасса ччаву дуруччин бюхъавривугу. Уттигу, цачIу ялапар хъанай 62 шин хьуну махъгу, на ваних эшкьи хьунава ура, чIава жагьил куна, ваний хIайран хъанай ура ва ттулва язими произведенияртту ванин хас буллайна ура. Душиву ххай акъара царагу интервью, ттулва оьрмулиясса ва творчествалиясса цавагу лу на ттулва Валидай, ванил ттулва оьрмулуву бугьлагьисса кIанттурдай аглан къавхьусса. Уттинин ванин хасну чичав «Горянка» балет, флейталунсса ноктюрн, «Валида» оперетта ва м.ц.

Ттулва кулпатну хьунсса Валидан хас бувсса цалчин­сса музыкалул асар на чивчу­ссар оьрмулул 13 шинаву. Га бия чIиви Валидансса «КIанттух-балай» («Колыбельная»), нотардал чIапIул шанма ххуттай­сса ва цIанагу жул кулпатрал альбомраву ябувну буссар. Гиккува чивчуссия ва бувсса кьини барча дуллалисса ххаругу, лувва-лувгу буссия «Вил буцай оьрчI Мурадик Къажлаев» тIий. Ттуйн укун, «жених» куну, хъярчирай учайва ванил нитти-буттал, «Мурадик» кунугу – ванил цилва. Га кьини оьрмулул 4 шин хъанахъисса Валидан бахшишран на ялагу тетрадрал чIапIуй нара дирхьусса ванил цилла суратгу дуллуссия. Суратрайгу буссия ятIулсса хъунма бантгу кIизуву чIалачIисса чIиви душ, цилва ккаччи ссинжирданий бувцуну най. Вана укунъя ттун Валида га кьини ккагу-ккавксса. Га чIумал оьрмулул 13 шинавусса ттун пикривагу ча хьунссия ва кьинилул жул цачIусса оьрмулуву цуксса хъунмасса кIану бугьантIиссарив. ХIакьинугу, сайки арийлла ацIра шин ларгун махъгу, чIирай, дунияллийх цIа дурксса художниктурал суратирттащал ца ххуттай, лархъун дуссар му сурат.
Ттун, хIакьину кунма, дакI­ний бур някI гьухъувусса чIиви Валида, ванил чIаравгу – вайннал ккаччи Джульбарс. Щин хьунссия 15 шин ларгун махъ Валида ттул оьрмулухунсса баргъну хьунссар кусса пикри.

На лавайгу увкусса куццуй, ттун ттулва хьунтIисса кулпат хьхьичIва-хьхьичI ккавкссар 4 шинавусса душну, ванил буттал, Ислам Мамедовичлул, ва Москавлия Бакуйн бувцуну увкIсса чIумал. Валида бувссар 1940-ку шинал блокадалул Ленинградрай. Тикку ванил ппу, махъату билаятрал цIанихсса энергетик хьусса, аспирантура къуртал буллай ивкIссар. Амма, дяъви ялун бивну, ванил ппу мобилизовать увну ивкIссар. Ванал кулпат ва чIивисса душ ливчIссар Ленинградрай. Валидал нину диркIуссар бомбежкалул чIумал, цув ххассал шаву ца караматшивуну хьусса душгу «Малюткалул къатраву» хьуссар. Блокадалул Ленинградрая оьрчIру эвакуироват бувну, душнил шаттирдугу бяйкьуну, буттаща ва лякъин хъанай къабивкIссар, циксса запросру, чагъарду гьан булларчагу. Так 1944-ку шинал Москавлия бувкIссар буттачIан душниясса хавар. Валидагу бувцуну Москавлия Бакуйн нанисса Ислам Мамедович хьунаакьин аэропортрайн бувкIссар дустал, чIахху-чIарахми. Вайннавух усси­яв нагу, ттул нинугу, мукунма Елизавета Ивановна тIисса ца жагьилсса хъамитайпагу, махъ, душнил ни­ттил кIану бувгьуну, ванил буттан хьусса. Цимирагу шин хьуссар душнин цилла нину цамур диркIшиврийн щаквагу къабагьлай. Елизавета Ивановна ттул ниттил дус бия, му Ислам Мамедовичлун хьуну махъ жул кулпатирттал дянив дусшиву хьуна. На ччясса мутталий чIиви Валидахух лавгунав, ванищал дус хьунав ва ванил нину-ппугу ттуйн хъярчирай цалва душнил буцай оьрчI тIун бивкIуна. Хъунма хIал къалавгун, ванил ппу цIусса ГЭС буллан Красноярскалийн тIайла увккуна, чIиви подругащалсса ттул дахIавугу дурцуна…

Валида яла махъ ттун хьунабавкьуна Кисловодскалий, ти­кку бигьалаглагиминнансса концертрай, та чIумал ттун 17 шин дия. Та хьунабакьаврия жу цинявппагу ххари хьунав. Ялагу ххюра шинайсса къаккаклайгу бивкIун, цIунилгу хьунабавкьу­ссару Сочилий. Му чIумал ванин дия 12 шин, хъунма хьуну, авур дуркIсса душнил махIаттал увунав. Ялагу жул дахIаву дурцуна. Чув лугларчангу, вайннал кулпат чун бивзссарив, Валида чув буссарив кIул буван къавхьуна.

ЧIун ларгун махъ кьадарданул жун хIадур дурну диркIун дия жулва оьрмулувусса яла агьаммур хьунабакьаву – цурдагу Москавлив, 1957-ку шинал. Му кьини ттущал буссия ккаккангу хъинну ххуйсса Аня – цIа дурксса тенор Иван Козловскийл душ. Жу кIулминнавасса чIявуми ччянива жух ца сакин хьусса чутлих кунма буруглай бикIайва. Аня цуксса бакIрал ххуйсса бунугу, оьрмулул 26 шинавусса ттуща ца чулийн агьан бюхълай ба­къая. ДакI ца бакъа бакъасса, оьр­улухун ххира хьусса Валидах ялугьлай диркIун дия. Му кьини жу Анечкащал гуж-къиялий халкьуннал ккучундалувух Горькийл цIанийсса кIичIиравух най буру. Ккучундалуву щийнкIуй къавщуну, щилчIав ччаннай ччан къабивзун ачин шайсса тагьар дакъая, укун, нава, цимилчинъяв къакIула, ччан бивзссаннал чулуха «пил», «цуша» тIисса махъру баллай бия, хIатта багъишла ити увкуну махъгу. Рязи бакъаминнах урган махъунай кIура авсса – Елизавета Ивановна ккавккуна. Миккува бавуна «Здравствуй, Мурадик» тIисса, азарва чIуниватугу бувчIинтIисса, ттюнгъасса чIу, миккува ххал хьуна ттулва «буцай душгу» – хъунма хьусса, ххуйшиврул яру батIин къашайсса Валида… Му чIумал на ттухьва нава увкуссия: «Ххишала на ина чунчIав къаитабакьинна», – куну.

1959-ку шинал январьданул 4-нний бувссар жу ташу. Ца нюжмардувуннив «Москав – МахIачкъала» поездрал жу ватандалийн биян бувунав. Хъунисса каширдащалсса хъунма Москавгу кьабивтун, Валида-ханум бувкIссар Дагъусттаннайн ва улклуя бувагу ца зат кIулну – ва Мурадлул ва ванал ттаттахъал ватан душиву. Ца магъулусса, ца къатлувусса цачIусса оьрмулул, гьарца кьинисса багьу-бизулул ччаву хьхьара дайссар, лещан дайссар тIисса затгу оьванмасса зат бушиву чIалачIи бувссар мудангу ттул даврингу, игьалагаврингу ххаллилсса шартIру дузал дуллай, ттул кулпатнугу, ттул музанугу бивкIсса Валидал…
ХIадур бувссар
Бадрижамал Аьлиевал