Хаджаевлул суратирттал дагъусттан чухъа

Аьрасатнал ва Дагъусттаннал лайкь хьусса художник Альберт Хаджаевлул ГьунчIукьатIрал шяраваллин хас дурсса суратирттах ябитайхту, аьлтта чIалай дур буттал шяраваллихсса дазу дакъасса ччаву ва аьсрурдай цIакь хьусса рувхIанийсса ххазиналуя махIрум шавриясса кьурчIишиву ва миннухсса мякь. Суратру – ми тамашачи так тарихравун куртI уллалисса иш бакъарча, чIявусса пикрирду, щугълурду бакIраву загьир буллалисса романтикалул ва философиялул хIикматшивугу дур.
Ябитаврийну кIукIлу лаган бувсса буттал шяраваллил чарттава, ляличIисса зунттал хасият ядуллалисса эяллайн дурксса къатрава, нукIузаманнул кьай-кьуйлува, лавгзаманнул дяъвирдал цIаравух бувксса вирттаврал ва яхIлувсса зунттал хъаннил симаннава цIитI диркIун дур Хаджаевлул суратирттал дагъусттан чухъа.

Альберт Хаджаевлул суратирттал реализм – му анжагъ тарихийсса хIуччардал чIалачIин дакъарча, жулва билаятрал тарихрал ца бутIагур, Хаджаевхъал кулпатгу тарихрал бутIану хъанай буну тIий. Альбертлул буттал ттатта МахIаммад-ХIажи, бунтравух гьуртту хьуну тIий, 1877-ку шинал Гъази-Гъумучиял округрая Псковскаллал губерниялийн гьан увну ивкIссар. Ванал арснал, художникнал тта­ттал, Гъазинал ацIра шинал оьр­мулуву хъинну ххуйсса хатIлий Кьурандалул лу каних чивчуну бивкIссар, му лу никирая никирайн ябуллай бивкIссар, цуксса хIайпнугу, АльбертлучIан къабивссар. Да­гъусттанлувтуран вардиш дакъасса фамилиямур УзбакIисттаннацIун дархIусса дур. Ппухълуннангу, цанмагу бакIрайн багьсса инсантурал кьабивтсса яргсса асар ванал суратирттайгу загьир бувну бур.

Суратру дуллан айивхьуну ур Альберт оьрчIнийва, дяъвилул шиннардий.
– Таний мелвагу къабикIайва, на пачливату хъуручIул парча бувккун, къатрал чIирттай, чапардай, ххуллурдайва, бири- биривний суратру дихьлан икIайссияв. ТачIав бакIравунгума къабагьайва художникнал касму лахьхьинна тIисса пикригу. Тай захIматсса чIуннардий, инсантал букан­сса ччатI лякъин хьуния тIисса чIунну дия, творчествалул балаллий бакъая, амма ттун тIааьнну бикIайва инсантал, аглан хьуну, нара дирхьусса суратирттах буруглагиний, ягу дирхьусса сурат зия къахьунну ххуллийх наними тиячул хъанахъиний, – дакIнийн бутлай ур Альберт Хаджаев.

Художник яла хияллай ивкIун ур Ростоврайсса таний Ухссавнил Ккавкказнаву ца бакъа-бакъасса художественный училищалувун, амма ххуллух хIакь булунссарагу арцу къадиркIун дур ваначIа. Буйнакскаливсса финансирттал техникумравун дуклан увххун ур. Суратру дишаву кьариртсса ххай бурув? Агь, вил къаттай, кьаритайхрав…Плакатру, афишартту, чIирал кказитру ванал канилух буклай бакъарив? Ванал художникнал гьунар бусса чIалай, педагогталгу маслихIат буллай бивкIун бур чара бакъа художественное училищалувун дуклан уххан. МарцIну ххювардай техникум къуртал бувайхту, аьралий къуллугъ бартбигьин ГДР-навун, Дрезденнайн, лавгун ур. Тиккугу суратру дишаврил даву хIура дуккан къариртун дур, частьран аьркинмунилсса буллай ивкIун ур. Шанна шинава, аьралий бурж бартбигьайхту, кьутIи цIакь дурну, хIаписар хIисаврай художникну тийхва ацIан увну ур.
– Ттул шагьрулувун уккан­сса мажал хьуна муний. Ххюра шин дурссар Европанал дязаннив, магърибуллал европанал живописьрал ва архитектуралул шедевртту лахьлай, Дрезденнал галерея Дунияллул кIилчинмур дяъвилул ппурттуву бомбарда­хьхьун биривну бия, амма тай шиннардий, цIу буккан буллай, муниха зий бия, галереялувунгу уххан хъанай бия, – дакIнин бутлай ур суратирттал усттар.

1962-ку шинал Дагъусттаннайн зана хьуну ур ва художникну-рекламистну зун ивкIун ур «Темп» кинотеатрдануву. Яла махъату, цIа даххана дурну, «Дружба» хьусса кинотеатрдануяр ихтилат. Художник хьувкун, ванал хIукму бувну бур ларай­сса кIулшиву ласун, художникнал кIулшивуртту цIакьгу, куртIгу дуваншиврул. Ва дуклан увххун ур Ттуплисуллал художествалул паччахIлугърал академиялувун, живописьрал факультетрайн профессор Корнелий Санадзел мастерскойлуву. Ва академия къуртал бувайхту, Да­гъусттаннайн зана хьуну, Жамаллул цIанийсса Дагъусттаннал худучилищалуву преподавательну зун ивкIун ур. Дагъусттаннал искусствалувун увкIун ур ва художникнал цанмасса ххуллу-хха тавтсса, дунияллухсса, творчествалухсса ябитаву цIакь хьусса ппурттуву. Творчествалул захIматрахсса ччаву ванал цала учениктуравунгу руртун дур.

Ванал учениктураву цIанихсса художниктал бушивруватугу мяйжан хъанахъиссар ванал педагогналмур гьунар. Адиль Астемиров, Арсен Кьурбанов, Тимур Сулайманов, Избат Уруджева ва цаймигу гьунар бу­сса художниктал ванал тарбиялул ва захIматрал хIасиллур. Агарда мюрш бивкIун бургарча Хаджаевлул хьхьичIра дурсса суратирттах, мяълум хьунтIиссар ва хъинну пикри бувну, хIисав ларсун зузи­сса художник ушиву. Ванал суратру, «Душ ПатIима», «Дух­сса дув­сси», «Барият», хъинну магьирну дур­сса дур, композиция, гьарзат дюхъан дурсса. Суратирттай­сса инсаннал симаннайну яргну чIалай дур гайннал рувхIанийсса дуниял, гай цукунсса хасиятир­ттал заллухъру буссарив. Дюрхъусса, магьирсса дур ванал канила дурксса цаймигу давуртту: «Жалин», «Бархъарадуш», «Поэтесса Жаминат Каримовал портрет», «Ккурккуллал Щазал аьпалун» ва мукунна цаймигу. Вай давурттаха я чIумуй, я чурххай хIайп къакуну зий ивкIшиврий цува авторгу мукIру хъанай ур. Масалдаран, «Бархъарадуш» сурат ванал дурну дур 1980-ку шинал , мюршсса детальлу, штрихру капливун дагьан дуллай, 16 шинал мутталий ва суратраха зий ивкIун ур.

Анжагъ 1996-ку шинал дуккан дурну дур сурат агьалинал хьхьичIун. Ванал творчествалуву ца агьам­сса кIану бугьлай бур хъаннил симаннал. Дагъусттаннал цалчин­сса лётчица-парашютистка Бавер Жяъпаровал суратру ябатIин къашайсса тIилисин бусса журалийсса дур. Граждан дяъвилул ва Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул вирттаврал темалул чIарахгу увккун акъар художник. Ванал дурсса имам Шамиллул сурат тарихчитурал ва искусствоведтурал ккалли дувай ца яла язимунин. Мукунма гъурбатрай гьав нясив хьусса, дяъвилул виричунал гьаттачIа ванал мачча­хъул бавцIусса, «Шикку литIуннин бавцIуну бивкIссар» тIисса суратгу искусствоведтурал ккалли дувай дяъвилул кьурчIишиву кка­ккан дуллалисса ца яла дюхханмур суратран.

Художникнал суратру ядуллай бур Москавливсса ва Дагъусттаннайсса музейрдаву, щаллагу дунияллийсса заллухъруннал коллекциярдаву. Чара бакъа кIицI лаган аьркинни ва гьунар бусса художник-графикгу ушиву. Ванал кьатIаллил билаятирттал, Аьрасатнал ва Да­гъусттаннал чичултрал луттирдал оформлениягу дуршиву, цурдагу кIиттуршунниха ливчусса лу­ттирдал. Вай луттирдавух бур Расул ХIамзатовлул «Ттул Дагъусттан», Абакар Мудуновлул «Оьтту­ву лархъсса цIу», Ккурккуллла Щазал, МахIаммад-Загьид Аминовлул, Ирчи Къазахълул, Сулайман Стальскийл назмурдал луттирдугу.

85 шинал оьрмулувугу Альберт Хаджаев пилча канихьнува ур, ва, уттизаманнул инсантурал симанну загьир дуллай, мольбертрачIа авцIуну ур. Цана цувалу магьирлугърал дунияллий.
– Творчество – къабигьа­сса процессри, щилчIав ва ссалчIав ина даврияту уцан уван къабучIиссар, даву дайдирхьуну, махъра-махъсса штрихрайн ияннин. Мунияту художник даву къуртал дуваннин творчествалувун кьувтIуну икIайссар. Дуллай айивхьувкун, давугу я дю­хъан дурну дуван аьркинссар, я дурагу къадуван! – тIий ур Альберт Хаджаев.

Хасайбат Мажидова