БакI дургьуманал бияла

Ккуллал райондалул хъунаманащалсса интервью

Зунттал халкьуннал багьу-бизу, ялапаршиндарал даражалул биялсса бутIа райондалул бакIчинацIун бавхIуну бикIай. Инсантурал мурадирттацIун авкьусса, буттал кIанттухсса ччаву дакIниву дусса, ххуймунийн ва хъинмунийн нижат дуллали­сса, сакиншиндарал чулуха итххявхсса каялувчи ушиву ца яла хьхьичIунмур тIайлабацIулун ккалли бан бучIихьунссар.
ЦIана Ккуллал райондалул бакIчину ур Рустамлул арс Рамазанов Шамил. Районнал каялувчитурал дянив ва хIисав хъанай ухьун­ссар ца яла жагьилманан – вагу ххалуйх лаххансса зат бур.
Увну ур Шамил Ккуллал шяраву. Буттал шяраву 2-мур школагу къуртал бувну, дуклан ув­ххун ур Дагъусттаннал Шяраваллил хозяйствалул академиялувун. Мугу ххаллилну бувккуну, ув­ххун ур аспирантуралувун, дурурччуну дур кандидатнал диссертация. Ларсун шиккура кIилчинмур кIулшивугу. Зий ивкIун ур Учхозрал директорнугу, академиялул проректорнугу. Бюхъу ххисса специалист хIисаврай чIал къавхьуну ивтун ур Учхозрая бувсса «Ду­ккаврил ва опытру баврил хозяйство» ОАО-лул генеральный директорнал къуллугърай. Ккуллал райондалий каялувшиву дуллай ур 2018-ку шиная шийнай. Хьуну ур ташулул, бур кIия арс ва к1ива душ.

– Шамил, му даврий авцIуния шиннай хьурив винна дакI дакьинсса давуртту дуван?
– На зун увкIсса чIумал лащинсса тагьар дия ххуллурдал, щинал ва электричествалул. Най унува айивхьура ми давуртту щаллу дуллай. ТтукIралмур масъаларив хъиннува захIматсса бия. Мунияту хьхьичIва-хьхьичI багьуна муниха зун. Хъинну гуж багьлай, ччя-ччяни инсантал чани бакъа личIлай бия. Ваччиялмур подстанция личIи бувну, бувссия цамургу. Амма хIакьинусса кьинигу кIинтнил чIумал чани лешлашаву чан дакъар. Мугу жуй аьй ду­сса кIану бакъар, шагьрулия шиннайсса линиялий хьусса авариялул райондалийнгу щавщи биян буллай бур.
Райцентрданийсса ва лагма-ялттусса щархъавунсса ххуллурду бияйнийн бивну бия. Утти, асфальт бутIайхту, инсантураща бюхълай бур бигьанма машиналийгу, бахьттагу аьрххилий буккан. ХIукуматрал программарттайн бувну ххуллурду ххуйсса тагьарданийн буцинсса хIалу дагьунни.|

Щархъаву яла къулагъас дан багьлагьимур участокгу дия Хъусращиялмур. КIа щар яла архмур, тIабиаьтрал чулуха къабигьамургу дур. Дуванмургу чIяруя. Шяравунссагу, шяравухссагу ххуллурдугу цIу буккан бувну, Минсельхозрал программалийн бувну, буварду мюрщи оьрчIансса майдан, ххуй дуварду бярнил лагма-ялттусса чIалачIин. Клубрал магъи дия мащилий куннасса, кIагу цIу дуккан дурну, вивсса давурттугу дурссар. ЦIусса сахIна бувссар клубраву, школалий дурссар ремонт, дурцуссар анаварсса интернет. ЯлунчIил, бургъурдугу баххана бувну, щиналмур масъалагу щаллу бан пикрилий буру.

Мукуннасса давуртту дур­ссар Ккуллалмур шяравугу. Хьхьи­чIавассагу, уттиссагу ххуллурду цачIу биширча, мяълумну чIалай дикIантIиссар дахханашивуртту. Шяраваллил дяххуллу бия хъинну палачатну, утти буссар гьарта-гьарзасса, шагьрулий кунмасса. КIа ххуллийх цикссагу машинартту заназиссар. КIа чара бакъа дуван аьркинсса давуя. Ца хъунма­сса ишну хьуссар Ккуллал шяраву цIусса тIалавшиннардащалсса клуб буваву. КIа тIитIин хIадуршинна дуллай буссару. Мукунма шяравусса 1-мур школа бия бух хьуну, дурссар ремонт, бувссар футболданул площадка ва парк. ХIатталлил лагма дурну дуссар чапар. Шяравух кIантту-кIанттурдай бувну бу­ссар чIиртту, личIиссара чIалачIин хьуссар.
Жунма кIулсса куццуй, шяраваллил кIанттурдай, цIинцI экьидичлай, тикку-шикку ччюрклил бакIурду хъанан бикIай. Ттула дуснащал цачIуну пикри барду Ккуллал шяраваллин ччюрк экьидичлансса машина булун. Ванийну цукссагу бигьашиву хьунтIиссар щарнил жяматран. Ччюрк дичлансса кIанугу, чапар дурну, ккаккан бувну буссар. Шяравух 300 метра ляхну буссар цIинцI дичайсса урнарду бивхьуну. Агарда Хъусращиялмур щарнингу ччан бикIарчан, вава машиналий кIийхсса ччюркгу лази-лакьи дуллансса пикри бу­ссар. Райцентрданий тIурча, буссар ччюрк лази-лакьи дувайсса цамур машинагу.

ЦIийшату Вихьлив нанисса кIанттурдай бур захIматсса ххуллу, кIагу ца-кIива зуруй бакьин бувну, ламугу бивхьуну, къуртал бантIиссар.
Мугьлат бакъа щаллу бан багьлагьисса масъалану бия ятту-гъаттара даэрдайн куч буллалийни ххуллурдайх хьунадакьлакьисса диялдакъашивурттацIун бавхIумур. ЦIана ятту-гъаттара бахьтта куч къабай, прицепращалсса КамАЗру буссар ми буххайсса. Ххуллурду тIурча, хъунисса машинарттан къулайсса ба­къая, вайми машинарттахунгу бахчилай, бацIлан бикIайва. ЦIанакул ми ххуллурду буссар инсантурахун бахкъачинсса куццуй, щин гьансса кIанттугу бивтун, гьарза-гьартасса.
Мукунма, СунбатIлия ливчуну, Ккуллал ва Хъусращиял чулухунмайсса ламущалсса ххуллу бу­ссия нигьачIисса участок тIий, утти вагу, ламугу бувну, щаллуссар. Кьурахъул шиннуя Хъюйннал шяравун так «Анаварсса кумаг» гьан бучIиссар тIисса лишандалущал­сса ламу буну. Вагу бувну къуртал­ссар. Хъурхърал шяравалу жула участокрайн къадагьлай дунугу, шичча ливчусса, ЦIувкIравсса, ЦIущаннивсса бакIларайшиву дия хъинну нигьачIисса, гагу, ламугу бувну, дакьин дурссар.
Райцентрданий цIу буккан бувссар «Сунбат1ул-Ваччи» щинаххуллу, дурцуссар цамур цIусса линия «ЦIуйши – Ваччи» – ванил щаллу дуллалиссар 5-6 шяравалу. Дуссар щинал резервуар. Утти щаллу къадурсса ца участок лирчIунни — ЧIяту СунбатIливсса, вагу данну. Райондалий мероприятияртту дуний, машинарттахун бахкъачилан, буссар бувну цамургу ххуллу. Азарханалий хъинну ххуйсса ремонт дурссар, шанма ФАП був­ссар шяраваллаву.
Вай хъунисса давурттур жу щаллу дурсса. Ххюра шинай ряхва-арулва ламу баву — му чIивисса зат бакъар. ЯлунчIин Аллагьнал кабакьирча, ЦIущаннил неххайхсса ламу ва 2-мур ЦIувк1равсса ххуллугу бувантIиссар. Ялагу буруганну…

– Вила пикрилий, райондалий яла хъунмур «цIуцIи кIанттуну» цумур хъанай бур?
— Газ бакъашиву. Инсантуран ужагъирттайгу, цивппа зузи­сса кIанттурдайгу гъилишиву ччай дур. Жула райондалийн газ буцин­сса проектрайн бувну кьутIи чирчуну ду­ссар. ВихьуллачIан бияннинсса давуртту най дур, ВихьлийхчIин райондалул вайми щархъавунгу буцлаци­ссар. Газ бакъахьукун, щалва гуж ттук1райн багьлай бур. Чув ци авария хьурчагу, ттукIмур жучIа лешлай бур. Гергебиллай, Ххажалмащилий, Лакрал райондалий хьурчагу, жун багьай лечлан. Цанчирча, ттукIрал ххаллу, гайнначIату нани­сса, цачIусса дуну тIий. Цимил ххаллу цIу дарчагу, ва диялдакъашиву бакIрая лаглай дакъар.

– Ссаяту дикIай агьалинал рязи бакъашиву?
Давуртту дакъашиврияту. Укунмагу шяраваллаву инсантуран зун­сса кIанттурду биял хъанай ба­къар, утти гьарцагу хIукуматрал идаралий сокращенияртту дур, школар­ттайгума. Ва бур федерал лагрулий щаллу буллалисса масъала, ми­кку жущава бан шайсса бакъар. Зузалт чан бувну, ми чан бувминналминнуя зузиминнан харжру ххи буван тIий бур. Ттухь цIуххирча, на битавияв бусса куццуй, 10% харж гьаз бувну личIину ахIвал лавай хьунтIий бакъар, даву дакъасса инсантал ххи шаву дакъасса.
Жагьи-жугьулт аьрщараха личIину зун ччай бакъар. Ла­ккуйсса къурду, зунттурду ургъил бакъа ливчIун бур. Гьармагу маша-ташулухун агьну, аьрщарахасса хIурмат чан хьуну бур. Аьрщаравурхха бусса жула барачат. Дур фермерский хозяйстварду. Амма минначIа зун ччисса чанну бур. ХIухчуну, дояркану гьан ччай бакъар. Зунттаву лявхъусса инсантал цала карунних, цалва гьавасрай, ци-цигу давуртту дуллай бивкIссар, му зунттал агьулданул хасиятри. Мукун жагьи-жугьултгу къуццу тIурча, жула буттал аьрщарай буллугъшиву ххишала хьунссия.

– Туризмалул хIакъираву ци учинна, хьунссарив кIункIу бан туристътал жучIанмагу?
– Жула район гьарцагу чулуха туристътуран даши дизансса дур: тIабиаьтрал ххуйшиврул, халкьуннал аьдат-эбадатирттал, дукралул ляличIишивурттал. Жул ду­ссар туризмалийн дагьайсса «Ккул-Хъусращи-Агъул» тIисса проект. Му проектрайну бюхълай бур жула щархъавух Дарбантлив бу­ккан. Агъуллалма бакIчинащалгу маслихIат ккавккун, ваниха зий буссару, чIал къархьуну щаллу дансса умудгу буссар. БантIиссар уттасса, гьарта-гьарзасса ххуллу. Вагу райондалул агьалинан хайрданунсса давур.
Ва бур интернетрал замана, ванил кумаграйну, дунияллул цумур гъунттуй ухьурчагу кIункIу ан хъанай ур цума-цагу. Гьай-гьай, проектру жура-журасса дикIан аьркинни: патирду, экстрим паркру, дучрайсса сайрду, миллатрал аьдат-эбадатирттацIун дархIусса, ххяллайх лахълахъисса ва цаймигу. Конкурсрай гьуртту хьун бюхъай­ссар гьарцаннаща.

– «Наследие Дагестана – богатство мира» тIисса проектрал Президентнал грант дурххунни райондалул. Ци учинна муния?
– Аьрасатнал 84-хъул региондалул 10290 проектрава жулламур проект язи дугьаву – му хъунмасса биялар. ТIайламур бусан, заявка дулайхту, ттухь буссия къашайссар, къабюхъайссар тIий. На тIурча, вихну уссияв. Цалчинни ва даражалул ххувшаву ларсъсса. Туризмалул экспертътал бия махIаттал хьуну проектрай, буллуна лавайсса балл. Культуралул министерствалия арендалий яла хъунмур, Дагъусттаннай буссавагу ца сахIнагу бучIан бувну, Президентнал фондрал кумаграйну дурссар Ккуллал шяраву ххаллилсса фестиваль. Хъинну чIявусса хъамалгу буссия шагьрурдаягу, щархъаягу. Ва фестивальданул миллатралгу, хъамаллуралгу дакIру, зунттал гьаварал кунна, ххуйсса асардал дуцIин дунни.
Ва фестивальданийсса миллатирттал майданну, скамейкарду, пагьламантурал ишла дуллалимур, кьай-кьуй фондрал ларсъссар. Фестивальданий ишла дурмур тIурча, жунна лирчIссар.
Республикалул лагрулийми грантру тIурча, чIяруну духхайссар Культуралул управлениялул хъунмур Марина Ибрагьимовал каялувшиврийсса коллективрал.

– Украиннавусса хасъсса операциялуцIун бавхIусса къайгъурдугу чансса бакъар цIана. ЗучIа ци тагьар дур?
– ЦIана мукунсса чIун дур, Украиннавусса п1якь-шякьлил чIу жула зунттал ххяллал махъунмай зана битлатисса куннасса. Жуламигу цикссагу бур контрактрайну­ссагу, мобилизациялул хьун був­ссагу та аьралий операциялий гьуртту хъанахъисса. Мобилизациялул хьун бувмигу, миннал кулпатругу хъуннасса къулагъасралу бу­ссар. Миннан кумаг булланшиврул тIивтIуну буссар Оператив штабру. КIицI лаглагисса гьарцагу байрандалий вайннан бахшишру, кумагру буссар. Ниттил кьинилул байрандалийн мобилизациялул хьун бувминнал кулпатру, ссурвал, нитти­хъул бавтIун, пишкаш бувссар тIутIал кацIру, дуллуссар бахшишру.

– Ци чIа учинна, ЦIусса шинацIун бавхIуну, жяматирттан, лакрал миллатран?
– На чIа чивияв инсантал шяраваллавун зана шаву, ми яхъанансса даражагу буттал аьрщарай лавай шаву. Яла лаглай дур захI матралгу, гьунардалгу, янсавралгу, чувшиврулгу кьанкь дусса 2022 шин. Зунттал билаятрал ххаллилсса, гьунар бусса арсру гьуртту хъанай бур хасъсса аьралий операцилий. Я Аллагь, ниттихъал яруннава дардирдал макь ккур къаучиннав. Ялун ххаришиву диллай, инсантурал оьрмурдаву паракьатшиву ххишала хьуннав, буттахъал чувшиврул цIа арсвавравугу цIакь хьуннав. ЧIа тIий ура дунияллийгу, дакIурдивугу ххари-хъиншивурттугу, бучIантIимуния нигь дакъасса оьрмугу.

– Барчаллагь ихтилатрахлу. ТIайлабацIу баннав дуллалисса давурттаву! Занналгу вицIун кабакьиннав!
Инсаннан кьимат дурсса давурттайнур бищайсса учай. Райондалийн аьрххилий лавгсса жунгу ккарккунни ххуллурдайхгу, шяраваллавухгу хьусса дахханашивуртту, азарханалийсса ремонтгу, бувхру цIушиннардащалсса клубравунгу, ххал хьунни цайми-цайми давурттугу. Хьуру администрациялул къатравусса Шамил Рамазановлул каялувшиврийсса совещаниялийгу. ВичIи дишарду ххал бигьлагьисса масъаларттах.
ТIалавшинна дусса бакIчигу, цала къуллугърал буржру дак1нийхтуну биттур буллалисса зузалтгу ца командану зий бушиву чIалай бия. Му бакъарив яла хъунмур мурадгу.
Дур Шамил Рамазановлул зузиссаксса хIаллай хIалал дур­сса хIурматрал грамотарттугу, барчаллагьрал чагъардугу. Уттигъанну Дагъусттаннал БакIчинал чулухагу баян бунни Шамиллун Барчаллагь.

Ихтилат бувссар
Аминат АхIмадовал