«Жул мурад агьалиначIан зарал бакъасса продукция диявур»

Дагъусттаннаясса ятту-гъаттарал дикI хъинну тIалавну дур Аьрасатнал дянивсса регионнай. На цайми кIанттурдайсса дикIгу ххал дурссар.
Мяйжаннугу, жулла дикI хъинну нахIусса дур.


Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул отраслилуву ца агьамсса ва хьхьичIунсса кIану бугьлай бур ятту-гъаттара ябаврил. МуницIун бавхIуну, республикалул идарарттавугу ца хъуннасса хъар лархъсса структуралун ккалли дан бучIир ветеринариялул ва фитосанитариялул ялув бацIаву дуллалисса Россельхознадзорданул управление.
КIицI лавгсса управлениялий 2021-ку шинал цаппара дахханашивуртту хьунни. Дагъусттаннал, Ингушнал ва Чачаннал республикарттал кIанттул управленияртту хIала бивчуну, вания Ккавкказуллал регионнал дянивсса управление бунни. МуницIун бавхIуну паччахIлугърал федерал ветеринар надзорданул отделгу ххи хьунни.
Отдел тIиртIуния шихунай ваний каялувшиву дуллай ур цалла даву ххуйну кIулсса ххаллилсса пишакар, лакку оьрчI Арслан ХIусниев. Бигьа бакъасса къуллугърал бигардая ва къайгъурдая цIухху-бусу баву мурадрай, вай гьантрай на хьунабавкьура ванащал.


– Арслан, буси, кутIану инара каялувшиву дуллалисса отделдания.
– Ттул отделданий зий ур 20 инсан: отделданул хъунама, мунал хъиривчу, паччахIлугърал 14 инспектор, хъунама пишакар, техникалул давриха зузисса 1-мур ва 2-мур категориярттал пишакартал. Жу буссару инсантурал цIуллу-сагъшиврун зарал къабиян, ятту-гъаттарал, лелуххул, балугърал продукциялул ялув бацIаву дуллай. Ятту- гъаттара, миннул продукция ядаврил ва дахху-дихху даврил, ца кIаная цамур кIанайн диян даврил ялув личIлулну бацIан аьркинссар, базардавун, ттучаннайн, мичча халкьунначIан ххуй дакъасса дукия къадагьаншиврул. Вари жул къуллугърал агьаммур мурад.
Му бакъассагу, жул хъуннасса къулагъас дуссар личIи- личIисса азарду, масала, ссибир язва, туберкулез, бруцеллез ппив хьун къаритаврихгу .

– Инава зузиссаксса хIа­ллай хьуссарив, мукун­сса азарду ппив хьуну, карантин баян бувсса ишру?
– Жул къуллугърал пишакартурал ялув бацIаврийну къашавай­сса ятту-гъаттара ялун личин бай­ссар. Гихуннайсса даву кIантту-кIанттурдайсса ветеринар къуллугъиртталли дайсса. Карантин баян баврил бияла щала Ветеринариялул комитетрахьхьун буллуну бур. Миннал дуллалисса давурттал ялув бацIавугу жу дайссар. Аьркинний жувагу гьуртту шайссару. Иш багьнийн архIал лагайссару. Жул мурад цар: ятту-гъаттарацIун дархIусса сфералуву агьалинал цIуллу- сагъшиврун нигьачIаву ду­сса ишру хьун къабитаву. Базардаву ва ттучаннай инсаннан зарал къабиянсса продукция даххаву.

– Ци учинна махъсса шиннардий зузи дурсса «Меркурий» системалияту? Мунийну ци дахханашивуртту хьуссар зул службалуву?
– Ва система зузи даврия жул даврингу, жул сфералуцIун авхIусса гьарица инсаннангу хъуннасса бигьашиву, рахIатшиву хьунни. Автомат система «Меркурий» духлахиссар ветеринариялул сфералувусса ФГИС-равун( Федеральная государственная информационная система). Ва хъанахъи­ссар цинярдагу ветеринариялул ведомстварттансса, производительтурансса ва даххултрансса цасса информациялул площадка. Ва системалийхчIин щаллу буллалиссар электронный ветеринарный сопроводительный документру, ялув бацIаву дайссар лавсун нанисса кьайлул, щаллу байссар цаймигу ветеринариялуцIун бавхIусса масъалартту. ХьхьичIра вай гьарзат чагъарунний щаллу дуллан багьайссия. Аьрасатнаву чIярусса дур ялув бацIаву дайсса (надзорданул ва контрольданул) органну. «Меркурий» хъанай дур цинярдагу ятIапирттай – производствалия, переработкалия тIайла хьуну, продукция ядаврийн бияннин ва дахханнин ялув бацIаву дайсса система. Шикку цукунчIав тIайладакъашиву, щилтагъшиву хьун къабюхъайссар. Ва журалий ларсъсса справка даххана дан къашайссар.
Жул къуллугърал биялдарай (ялув бацIаву дуллай) дуссар шанна журалул затру: рухI дусса ятту-гъаттара, миннуя дучIайсса дука- хIачIанмур (накI-нис, нагь, ккунукру, ккурккимайнтту) ва дукралун ишла къадаймур (бурчу, ппал, къув). Вай гьарзатращал бикIан аьркинссар багьай­сса документру.


Дагъусттаннаясса ятту-гъаттарал дикI хъинну тIалавну дур Аьрасатнал дянивсса регионнай. На цайми кIанттурдайсса дикIгу ххал дурссар.
Мяйжаннугу, жулла дикI хъинну нахIусса дур.


– Продукция даххан къадагъа дирхьусса ишру чIявусса шайрив?
– Производительная потребительнайн бияннинсса процесс­рал ххуллий ялув бацIаву дуллай, къачансса шай къадагъа дишин багьлагьисса ишру. Гьарзат личIлулну ххал дан аьркинссар. ЧIивисса гъалатI ххирану бацIан бюхъайссар.

– Къабюхъайссарив, лулттурасса дуллуну, къабучIисса продукция базардавун, ттучаннайн итадаркьусса ишру хьун?
– Гьич. Му хъуннасса ни­гьачIаву дусса, чIявусса инсантуран зарал биян бюхъайсса ишри. Гьарица документрай ветеринар хIакиннал къулбас дуллай акъарив. Ганан кIулссар, ца къахьунмур хьурча, цува уголов жавабрайн уцинтIишиву. ЧIивисса дикIул парчлул ягу чан- кьансса арцул цIаний мукунсса даву дан цучIав къасисинтIиссар.
Ча, базардавун, хъунисса ттучаннайн къаххуйсса продукция дагьан къабюхъайссар, ми гьарица шаттирах ххал дуллали­ссар. Мунияту, сант дирирну дунура, на маслихIат бавияв, кIицI ларгсса продукция, микку-тикку бавцIусса машинарттая, мурцIу-ккутIувсса мюрщи ттучанная къаларсун, базардава, хъунисса ттучанная ласияра куну.
– Вила отделданул пишакартурал ялув бацIаву дайсса продукциялува ххишаласса нигьачIаву думур хIисаврай ци кIицI лаганна?
– НакI-нисирал продукция. ЧIявуну хьунабакьай жучIава инсантал бруцеллезрал къашавай хьусса ишру. Роспотребнадзорданул бусласимунийн бувну, ларгсса шинал 100-нния ливчусса инсантурайн дирну дур ва азар.


ЦIана аьнакIив чIирисса чIумуй, 45 гьантлул дянив, хъуни буллай бур, аьркинсса дарурттугу, витаминнугу буллай. Му чIумул мутталий миннуйн цичIав азар диллай дакъар. Балугърая тIурчарив, жучIавасса балугъ бур хьхьириясса. Ми марцIссар. Азар хъунмурчIин бярнил балугърай дикIай.


– Ци нигьачIаву дуссар аьнакIул, балугърал продукциялия?
– ЦIана аьнакIив чIирисса чIумуй, 45 гьантлул дянив, хъуни буллай бур, аьркинсса дарурттугу, витаминнугу буллай. Му чIумул мутталий миннуйн цичIав азар диллай дакъар. Балугърая тIурчарив, жучIавасса балугъ бур хьхьириясса. Ми марцIссар. Азар хъунмурчIин бярнил балугърай дикIай.
– Баллан бикIай, аьнакIив ччяни хъуни бан, буч бан, миннуйн инсаннал цIуллу-сагъшиврун заралсса ххалаххив байссар тIисса хаварду?
– Оьванмасса хавардур. Мукунсса препаратру багьлул ххирассар, ми буллай аьнакIая хайр ба­къассар. КьюлтIну зузисса предприятиярттал хIакъираву ттуща цичIав учин къахьунссар. Дагъусттаннай дуссар аьнакIаха зузисса к1ира хъунисса предприятие: «Батыр – бройлер» ва «Гюней». Вай кIирагу предприятиялий зий буссар производствалул ялув бацIаврил программалий. Ччя-ччяни булайссар пробарду щиякIуй хъар бакъасса лабораториярттайн. Вай фермардай хъуни буллалисса аьнакIал дикI марцIсса ва нахIусса дур.

– Республикалул кьатIувгу тIайла дуккайссарив жулла продукция?
– Дагъусттаннаясса ятту-гъаттарал дикI хъинну тIалавну дур Аьрасатнал дянивсса регионнай. На цайми кIанттурдайсса дикIгу ххал дурссар. Мяйжаннугу, жулла дикI хъинну нахIусса дур. НакI-нисирал продукциялия тIурча, ми жура цайми кIанттурдаягу дучIан дайссар, масала, Ставрополлал крайрая, Москавуллал областьрая.
– Дагъусттан ризкьилуха зузисса республика духьувкун, жучIава бурчу, ппал, къув булайсса кIанттурдугу бикIан аьркиннихха.
– Буссар, чансса бухьурчагу. Ми шагьрулул зума-къирагърай бур.

– Цукунсса масъаларттащал хьунабакьлай буру зу цIанасса чIумал?
– ХIакьинусса кьини жу хьунабакьлакьисса масъала му бур –ветеринариялул къуллугърай зун жагьилми най бакъар. Ва пиша сийлий бакъар.Ттул никирал пишакартуран бигьану къабикIанссар жула къуллугъ лайкьсса даражалий бугьан. Инсантурал аькьлу-кIулши ялтту дурккун, тагьар даххана хьунссар тIисса умуд бур.
ЦIанасса чIумал сфералуву опыт бусса, ххаллилсса пишакартал зий бур. КIицI лаган, щалагу Ккавкказуллал регионнал дянив­сса Россельхознадзорданул управлениялий каялувшиву дуллай уссар жула лаккучу, Щардал шяравасса Кьурбан Рамазанов, мукуна цала даву ххуйну кIулсса пишакар ур ванал хъиривчу ХIажимурад Аьшахановгу. Цалсса структура лайкьсса даражалий дур.

– Винма му пиша цукун ххуй бивзуна?
– Учин бучIир, ва ттун ирсирай бивсса пиша бур куну. Ттул нину Майсаратгу ветврач бия. Хасаврай дикIул ва накIлил станциялий зий бикIайссия. Ппу ХIусни ва ттатта Кьурван зоотехниктал бия. Тта­тта чIярусса шиннардий Ккуллал райондалул хъунама зоотехникну Ваччав зий ивкIун ур. 50-ку шиннардий ЦIуссачIурттащиял шяравун тIайла увккун, гикку колхозрал председательну ивкIун ур. Ттул нину-ппугу Хасаврайн бивзун бур. На увну, хъуна хьуну ура Хасаврай. Ттулами оьрчIал цанналагу ттул пиша язи къабувгьунни. Вай ца экономист, ца юрист бур.
– Барчаллагь, Арслан ХIусниевич. Зу дулла­лиму­ницIун Занналгу кабакьиннав.

Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал