Дагъусттаннал медициналул патриарх

ХIусайн ХIусайнов

2020 шинал ларсъсса интервью

Медициналул элмурдал доктор, профессор ХIусайн Камалович ХIусайнов къакIулсса Дагъусттаннай нажагьсса акъахьунссар. Вай гьантрай ХIусайн Камаловичлул оьрмулул 90 шин бартлаглай дур. Юбилейращалгу барча увну, цIухху-бусу бансса пикрилий, на хьунабавкьура ванащал. Ванащалсса хьунабакьаву хьу­ссия хьхьичIрагу. ЦIана нанийни тIурча, пикрилий буссияв, ихтилат буллансса гъира-аргъ дунувагу урвав, ттула ихтилатрал уххан-авчIанвагу къаавивав тIий. Ттул буруккин нахIакьдансса лявкъуна, ХIусайн Камаловичлул, гьар мудан кунма, ххарину кьамулгу бувну, хъисвагу кIу къабивзун, аьчухсса ихтилатгу бунни.

– ХIусайн Камалович, 90 шинал оьрмулул хIа­силлу дуллай, бусан­ссагу, учинссагу чансса бакъахьунссар. Цукун­сса хьур инава рязину-къарязину ливчIсса ишру оьрмулуву?
– ТIайламур бусан, оьрмулулгу, кьадарданулгу кьи­смат бувсса тIайлабацIуртту ва захIматшивуртту на барчаллагьрай кьамул дав, хъунасса Заннайнгу щукрулий икIара, нава ва ххуллийх увцуну тIий, ттунма укунсса оьрму бутан нясивну бивкIун тIий. Цаппара иширттал хIисав-сан дуллан ивкIукун, гай, бакIрайва ттунма ччикун къавхьуну, цамур куццуй шаврияту тIайлабацIу хьуссар тIиссара.

– Буси вила нитти-буттая, оьрчIнийсса шиннардия.
– Ччясса оьрчIнийсса шинну ттун баргъ бивтсса интнил кьини кунна дакIнийн дагьай. Нитти-бутталгу, гъанминналгу хъихъи лавсъсса, шанма ссил уссу. Школалийн на лавгссара кIира шинал хьхьичI, ряхра шинаву, мяйра шин хьусса оьрчIащал. Убурдал байбихьулул школагу къуртал бувну, «похвальный грамотардащал», дуклай ивкIссара Гъумучиял дянивмур даражалул школалий. МакI кунма, баххана хьуна чаннасса оьрму дяъвилул чIумал. 1942-ку шинал ппугу ивкIуну, жу, мукьа ятин, ниттил канихун багьну ливчIунав. Ттун багьуна, дуккавугу кьариртун, ниттищал колхозраву зун. Му чIумал ттун дия 12 шин. Мукунни ттуяту дяъвилул ветерангу хьусса. Амма школа тачIав дакIнияту къабуккайва, луттирду макIра ккаклан бикIайва. Кьинирдал ца кьини, ттунмавагу хавар бакъа, Гъумуксса школалул хIаятраву хьура. Хьунаавкьунни жуна цинявннан ххирасса завуч, физикалул учитель Шяпи МахIаммадович ХIасанбагов:
– Огь, ХIусайнов, ина чун акъа хьуну ура? Инания ххуйну дуклай икIайссияв. Дарсру нукIура дайдирхьуссар. Ачу, гава ряххилчинмур классравун кьамул аннуча, хъирив лаянхьува.
Айивхьуссияв цIунил дуклай. Гиккува интернатравунгу кьамул увнав.

– ХIакиннал пиша язи бугьансса пикри вин та, цукун багьуна?
– БакIрайра медицина ттун дакIний-мазрайрагу къа­диркIссар. Ттул умуд буссия шаэр, чичу хьунсса. Му пикригу хар-хавар бакъа хьусса бия. Немец мазрал дарсирай Сяид МахIаммадович Хайдакьовлул жухьхьун, мяйлчинмур классрал оьрчIахьхьун, задание дуллуна, лакку мазрайн таржума дан «Лерелай» тIисса назму. Кувннал дуруна, кувннал къадуруна. Ттул таржума ганан ххуй дирзуна. Миччая байбивхьусса литературалухсса гьавас: таржумартту, шеърирду, поэмарду, Пушкиннул, Лермонтовлул назмурдал таржумартту, цимурца нара чирчумур ганахьхьун дулайссия. Цаппара кказитирттайнгу дагьссия. Сяид МахIаммадовичлул ттуй дюъ дирхьуна – вил шаэрнал къяртта дур, ина му зузи дан аьркинссар куну. Мунихтуну, школа къуртал байни, медалистътуращал архIал, ттунгу дуллуна рекомендация — экзамен къадуллуна Москавуллал университетрал филологиялул факультетравун кьамул ансса. Выпускрал вечерданийн дуркIсса ниттил, ттуя учительтурал тIимуниягу ххари хьуну, увкуна: «Ттул арс, думур дахханна, ина Москавлив дуклаки анна»,– куну. Амма, цуксса хIарачат барчангу, ххуллийхсса харжлугъ дузал дан къархьуна. Мунихтуну Гьанжиливсса шанма институтрава на яла бусравмунивун – медицинскийлувун увхра. Уххавриятугу тачIав пашман къавхьуссара.

– Фтизиатрия, туберкулезрал къашавайми хъин баврил сянат, язи дугьаврин ци багьана хьуна?
– Му пишагу нава къабув­чIуссар, мунил навара увчIусса. Институт къуртал бувну, кIантту-кIанттурдайн тIайла буклакийни, ттухь министр М.М. Макьсудовлул цIувххуна, чун гьан ччай ура зун куну. Лаккуйн ччай ура куссия. Лаккуй кIану бакъая та чIумал. ЯтIулсса дипломру буминнал привилегия дия цайми кIанттурду бувчIингу, амма на, бяст къабувну, учав: «Лаккуй кIану бакъахьурчан, зува пикри бара, чун гьан ан ччай бурив», – увкуну.
Мукун на лавгссара Ритлябский райондалийн. Му цIагума та чIумал хьхьичIра-хьхьичIъя бавсса — хьхьичIрасса чачаннал район, яруссаннал халкь бизан бувсса. Махъ бавуна, щинал къусуяту кьяркьарал аьрава шайсса кIанур тIий.
На, бяст къабувну, гукун лащинсса райондалийн лагаву дакIний ливчIхьунссия министр­нан, чансса хIаллай азарханалий зийгу ивкIун, райздравотделданул каялувчину ивтунав, харжгу сайки кIилийну ххи бувну. На хъинну къаччайнна кьамул дурссия му даву. Ттун ччай бия ххуйсса хIакин хьун, къашайшалт хъин буллан. Жула ххирасса учитель Хайруттин Эфендиевич хьунаавкьуну, маслихIат бувна, инкар къабан, амма, зузийни, шанна ссятраяр ххишала каялувшиврун харж къадан, щалла чIун хас дан къашайшалтран. На мукун бугу-бувайссия. Жу райондалий бияв ххюя хIакин, кув бугьарасса, кув цайми багьантту бусса. Мунихтуну, циняр шяраваллавун къашайшалтрачIан оьвкукун, чайгу бурттий, ттун гьан багьайва. Азарханалийгу личIи-личIисса профильданул къашайшалт хъин буллан багьайва: кесарево сечение, патологические роды, щавурду, хирург къашай хьувкун, цайми операцияртту. КутIану бусан, дуклакийни анаварсса кумаграй зий ушавугу, щархъай универсал хIакиннал практикагу ттун хъинну ляркъуна, ттула пиша кIанийн бутан, пишакаршиврул даража гьаз бан.
1957-ку шинал Дянивмур Азиянавун бизан бувну бивкIсса чачан цала миналийн букIлан бивкIуна. Дагъусттаннайх рирщусса гайннал мукьра район, миннущал жулссагу, цIунил сакин хьусса Чачан-Ингушнал республикалувун зана риртуна. Жущал кIул хьун бувкIсса гайннал министр К.И. Пашутовлул, хъиривчу У.Д. Цутиевлул ва хъуними пишакартурал кьимат бивщуна, мукьрагу райондалуву жул райондалий цIуллу-сагъшиву дуруччаву лавайсса даражалий душиврий. Му кказитирттайгу бивщуна. Му хIисаврай, туберкулезрал къашавайсса «Чишки» тIисса оьрчIал санаториялийн цIусса хъунама хIакин аьркин хьувкун, на га кIанайн тIалав увссара. Миччар дайдирхьу­сса ттул туберкулезращалсса талатаву. Мукьттуршлийхъайсса, личIи-личIисса базурдал туберкулезращалсса оьрчIру шиннардий уттубивхьуну бия, кув гипсирттаву, кув укунма, ца куццуйсса дарурттугу кьамул буллай, оьрмулухунсса инвалидтал. Микку-тикку – Москавлив, Ленинградрай, ялагу арулва, мяйва шагьрулий гукунсса къашайшалтрай операцияр­тту буллай, хъин буллай байбивхьуна, миннувух Грозныйлийгу. Ттун язугъ хъанай бия гай оьрчIай, ччай бия операцияртту бан лахьхьин, гукунсса къашайшалт туберкулезраща хха­ссал бан бюхъаншиврул.
1963-ку шинал Грозныйлий хьуссия Щалвагу Аьрасатнал туберкулезрал къашайшалт операцияртту бувну хъин баврин хасъсса конференция. Га конференциялия зана хьусса Ленинградраясса хирургтурал жул даврия бусласийни, академик П.Г.Корневлул увкуну бия: «На зу гиккун гьан бувсса гайннан за лахьхьин банъяхха, иширах бургарчан, зун лахьхьин бивкIун бур гайннаяту», – куну.
Цаппара хIаллава на Москавлив жула операциярттал гьанулий элмулул кандидатшиврул диссертация дурурччуссия.

– Дагъусттаннай бай­ссарив цIана ми операцияртту?
1972-ку шинал, жула Дагъусттаннал медициналул институтраву зий айивхьусса чIумал, ми операцияртту буллай на айивхьуссияв республикалул азарханалий. 1984-ку шиналлив цIуну тIивтIусса Буйнакскаллал туберкулезрал азарханалийгу буллан бивкIру – Ккурклиятусса ттула ученик МахIаммад Сиражуттинович МахIаммадовгу, нагу. Ттул умуд буссия, МахIачкъалалив цIусса туберкулезрал азархана тIивтIукун, гикку циняв операцияртту байсса центр сакин бан. Къавхьунни му. ЦIанакул ми операцияртту байсса хирург жула республикалий ца МахIаммад Сиражуттинович ур. Нава хирургиялияту арх уцаву цIубутIуйва хъинну кьурчIину кьамул бувссия. Утти, хIисав барчан, мугу ттун хъинбалану тIайла бавцIунни. Ва оьрмулийн ияннин къаитанссияв, гай буллай ивкIссания. ДакIнил улттуйссагу, бурхIал ттурчIайссагу операцияртту захIматсса, къашайшалайнгу, хирургнайнгу гуж багьайсса операциярттур.

– Ттун кIулссаксса, ина Дагъусттаннал медициналул университетраву туберкулезрал кафедралул каялувчину зий ххюцIалуннийн дирсса шинну дурунни, кьунияхъайсса шинну дурунни элмулул бутIул проректорну зийгу. Дагъусттаннай цIанакул туберкулезрал азарданул тагьар цукунсса дуссар?
– Хъунмасса барчаллагь вин, му агьамсса суал булаврихлу: нагу, ттул гьалмахтуралгу конференциярттай, коллегиярттай ягу университетрал аьлимтурал советирттай жура дуллалимур ссайн дуркссарив буслан бивкIукун, суаллу байл­сса бикIай: «Ай, цукун бювхъур зуща му даражалийн буккан, Дагъусттан Аьрасатнал 85 региондалуву яла туберкулез ппив хьусса субъектирдава тагьар къулайсса 28 субъектравун буккан бан?». ЦIанакул аьмну Аьра­сатнаву къашай хъанай ур ттуршазаруннава 43 къашайшала, Дагъусттаннай – 23, кIилийну чансса. Микку гъалатIвагу бакъарив тIун бикIай. Мяйжан буллай ура – цукунчIавсса гъалатI бакъассар. Му даражалийн жува буккаврилгу цила багьантту бу­ссар. Агьаммур багьана – халкьуннал маэшат, багьу-бизу ххуй шавур. КIилчинмур багьана – гъаттара ва азаруннияту марцI бавур. Жу ялун личин бувссар гьарца ххюйлчинма къашайшалайн туберкулез гъаттараяту лархъшиву. Мунихтуну республикалий шанттуршунния лирчусса гъаттарал хозяйстварду цIу лаган дурссар. Гьарца ххюра шинай цал Дагъусттаннай дувайссар щалла Аьрасатнал фтизиатртурал элмийсса ва практикалул конференция, жунмагу лахьхьин цайминная, жувагу лахьхьин бан лайкьмур цайминнан. Хъиривсса мяйлчинмур конференция дан дакIний буру октябрь зуруй, коронавирус къадахчирчан. Дахчирчан, махъун дутанну. Дагъусттаннал 23 фтизиатрнал кандидат хьунсса диссертация дурурччуссар, 4-ннал – доктор хьунсса. АцIния цава нава чивчусса луттирдаву 7 туберкулезран хас був­сса буссар. Миннуву кIива учебник – Дагъусттаннай бакъа, цайми регионнайгу студентътурал ва хIакинтурал цала кIулшиву гьаз дуллалисса. Дагъусттаннал фтизиатртурал 12 изобретениялул патент лавсъссар, миннува арулва ттул бур.
– ХIусайн Камалович, ци учинна ина цIанакулсса студентътурал хIакъираву: бурив миннаву ХIусайн Камалович ХIусайновлул, Хайруттин Эфендиевич ХIажиевлул, АхIмад Щайхович

Хасаевлул ва цаймигу цIанихсса хIакинтурал кIану бугьансса жагьилтал?
– Гьай-гьай, буркьай! Уттигъанну, масала, бувкIунни 6-мур курсирал студентка, цища, Москавлив конференциялийн лавгун, ххуйну хIадур хьун къавхьуннича экзамендалийн, цингу, цищалсса студентнангу кIива гьантта була хIадур хьун тIий. На учав: « Конференциярттайн муку-тукунсса студентътал къалагайссар»,– куну. КIива гьанттагу булав. Экзаменнугу хъинну ххуйну дуллунни кIинналлагу. Яла кIул хьунни га жула шяравасса душ бушиву – Туркиева Залина. НукIува циван къабувсъссия увкукун, цин цимурца марцIну, тIайлану дулун ччай бия увкунни. Мукунсса студентътурая ххаришиврул на гайннан ттула луттирдугу пишкаш бара. Мудан бикIайссия, цIанакулгу бур, хъинну ххуйну дуклакиссагу, дянивмигу, ма­хъун багьлагьиссагу. Вайннаву, бюхълай бунугу, хIарачат къабуллалиссагу бур, нитти-буттал, цIа машгьурсса гъанминнал хъаттирдай лехлахисса. Мудан буссия мукунсса иш, цIанакулгу бур.
– Махъ ппурттуву ду­ккаврил идарар­ттай дарсру дистанционнай кьяйдалий дихьлан бюхъайссар тIий бур. Шайссарив мукун куртIсса кIулшивуртту ласун, ххуйсса пишакартал хьун?
– БакI буну аьркин дарчан дистанциялийсса дахIаву, миннувух дуккавугу, муниву цила плюсру бур. Му чIалан бивкIунни коронавирусрая ххассал хъанахъийни. Жу, дарс дишаву дакъассагу, экзаменнугу дистанционнайну кьамул дарду, коронавирусрая преподавательталгу, студентъталгу буруччин. Щала дуккаву дистанционнайну дуллан, гьай-гьай, къабучIиссар. Му жула жува хъяврин баву хъанахъиссар. Учительнал ла­хьхьин баву ца бусаврийну дузал къашайссархха, хъунмасса иш буссар ганал магьиршиврухь, зана-кьулушиврухь, кувннал кувннащал лажиндарай бувсса ихтилатрахь, преподавательнал цала эбратрайну ккаккан баврихь.
– Щалагу дунияллул халкьуннавун ццах бувтсса коронавирусрал инфекциялиягу къацIувххуну битан къахьунссар…
– Мяйжаннугу, ва хъинну нигьачIисса инфекция ялун дирунни. Инсантал ванияргу захIматсса инфекциярттаща ххассал хьуссар – тIаоьндалуща (чума), бабаъраща (холера), испан гриппраща. Ванищагу хьунтIиссар ххассал хьун, ин ша Аллагь! Вана, баян буллай бур, коронавирусрайн къарши­сса вакцина бувшиву, хъин дай­сса даруртту бувкшиву. Амма бигьану ва инфекция жуятура гьанссар тIий акъара. Яларай дагьаву хъинну хIурхIа най дур, ца кIанай чан хьурчан, гамур кIанай ппив хъанай дур. ХьхьичIра инфекция варанттал чарвандалул хьхьичI нанисса ттуккул бущилий ппив шайссия, цIанакул самолетрай ца кьини ца дунияллул зумания гамур зуманив диян дуллай дур. Барчаллагьри жула президентнайн – Владимир Путиннуйн, Американал ва цаппара Европанал президентътурал кунна, биччибакъашиву къадурну, экономикалул ва цаймигу масъаларттая къатIий, хьхьичI ххуттайн инсантурал цIуллу-сагъшиврул масъала ласаврихлу.
Жунма ттигу хъинну личIлул­ну бикIан багьлай бур коронавирусрая, тIайлабацIулийн умудгу бивхьуну.

– Бурив вил оьрчIаву, медицина язи дургьуну, вила шаттирдайх нанисса?
– Ттул шама арс ур, миннава кIиннал медицина язи дургьунни. Аьвдукамал ва Асадуллагь медициналул элмурдал докторталли, Аьвдукамал – хирург ур, Асадуллагь – травматолог. Жула медициналул университетрал доцентъталли. МахIаммад, зунагу кIулхьунссар, Лакрал театрданул исполнительний директорну зий ур. Аллагьнайн щукру, миннал оьрчIругу, цивппа кунма, тIайласса ххуллийх нанисса бур. На рязиссара, Залгу цаяту рязину лякъиннав.

– Ца махъва-махъсса суал ттигу булунна: утти заманнул инсантурал ссай дакI къадакьай вин?
– Цал бусанна ссай дакI дакьайссарив. Ттун хъинну дакI дакьай цIанакулсса инсантал, хаснува жула Дагъусттаннай­сса, хIанттиягу, къалияндалиягу арх буцаву. Мунил багьантту личIи-личIисса бухьунссар, агьаммур – исламран ххуллу тIитIаву чIалай бур. Ххуй бизай ттун цIанакулсса жагьилтурал дуккаврийн, пишалийн кIункIу тIутIаву. Ххуй бизай, нитти-буттал ас-намус хъамакъабивтун, хъунама ялун увкIукун лувату бизаву.
Ххуй къадизай, цIанакул сий­лувун дагьсса, инсантурал къанихшиву, цуксса инсан авадансса урив, муксса къаних­сса, иттарцIансса ур. Ххуй къабизай лажин ляхълахъаву, щялмахъчитал, лулттува кувннал кув литIлатIисса лавмартътал. Миннал ахир ссайн дуклакиссарив жунна чIалай дур. Щала тIабиаьт миннайн муттаэну дурккун дур – пандемия, пожарду, щин ял­тту лагаву. На мукIрура, мукун­сса жанавартрал ахир чIал къархьуну хьуншиврийн, мукIрура ялун нанисса оьрмулул заллухъру, буллумунийнгу щукру бувну, хIукуматрайнгу, диндалийнгу мютIийну, цанмагу, жяматрангу мюнпатну, марцIну оьрму бутлатисса инсантал хьуншиврийн. Ин ша Аллагь!

Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал