Лакку диктантрацIун бавхIуну

Лакку мазрал диктант чичлай. 2021 ш.

Махъ бакъа, арулцIалвагу барчаллагь ва “Диктант” ляхъан дурну, ванил захIмат ва авара хушрай цала бакIрайн лавсъсса уздансса инсантуран.
Амма диктантралгу, ваниха лар­хьхьуну дуллалисса цайми-цайми давуртталгу кумаграйхчин хъанай бурив, чансса бунугу чIалансса хайр лакку мазран? Ххи хьурив “Илчи” кказит буккайнал сияхI? Театрданувун бучIайнал ккал? Лакку мазрал отделениялийн ДГУ-лувун бухлахиминнал цIарду? Хъана­хъисса ххай бакъару. Оьванмарув, туну, зузисса. Бакъару. Цукун щурун аьркинссарув, жула иш ххуттавун багьаншиврул, зун кунма, ттунгу къакIулли. Амма, ци бунугу, чялишну, бакъавцIуну, циняв хIала бувххун, жула мазрал ялув дакIгу, ттиликIгу цIий зурча, дуллалимур хайрданийн дуккай­ссар. Миллатрал рухIгу-ссихIгу хъунмурчIин мазравур бусса. Му гьарнан кIулсса затри.
Литература ляхъан дан шай­сса даражалий сакин хьуншиврул ххюттуршра шин тарихрал лагайссар тIий бур аьлимтал. Маз — му миллатрал тарихраясса, хIакьмунил, кьюлтIмунил кьункьула тIитIайсса кIулагур. Тарихрал куртIшиврул, аваданшиврул, дунияллул иширттавух чялишсса хIала-гьурттушиврул барашиннар.
Жува тIурча, хIакьину ла­кку мазран хас дурсса байраннайгума оьрус мазрай гъалгъа тIий буру.
Лакку маз вичIан баян тIааьн­сса, кIукIлусса, музыка хIаласса бур тIун бикIай цайми миллатирттал инсантал. Ва ялагу, так ца жува бунуккару Дагъусттаннал халкьуннаву гьар щархъан бувчIайсса, цинявннан цасса ца маз бусса.
Гьай-гьай, маз бухлагаврийну инсантал бухкъалаганссар, “население” чан къахьунссар, миллатшиврияру гьантIисса. Цимигу миллатрал мархха-ххун духларгун дурхха инсаниятрал тарихрал лахъишиврий. Жунма, цалсса, мукун ччай ба­къархха. Аьрзирай буру кувннахь кув (оьрус мазрай) маз бухлаглагаврия.
Умуд бихьлай буру ниттил маз лахьлахьаврийн, учительтурайн. ТIайлар, ми хIакьину хъунисса гьивурду цайнна ларсъсса, хъинну агьамсса, бусравсса даву дуллалисса инсантал бур. Амма миккугу хъунисса диялдакъашивуртту дур. Ниттил мазрал дарсру учкъуларттай сайки факультативрай дур: ччарча заназу, къаччарча мазанав. Мунил экзамен дакъар. Аттестатрайн кьимат ласлай бакъар.
ЧIявуссаннан кIулссарив хIакьину цуксса авадансса литература дуссарив ттинин ла­кку мазрай сакин хьусса. Жунна цинявннан кIулссарив гьунар ххисса жула чичултрал, шаэртурал цIарду? Лакку мазрай оьрчIансса литературалул хьхьири бушиврия кIулну бакъар. Нураттин Юсупов, Бадави Рамазанов, Мирза МахIанмадов, Абачара ХIусайнаев,Ссугъури Увайсов, Казбек Мазаев, Булбул Оьмариева, ПатIимат Рамазанова — вана жула оьрчIансса назмурду, поэмарду, хаварду чивчусса цаппарасса шаэртурал цIарду.
Хьунссия цаймигу ххисса ххишаласса диялдакъашивуртту кIицI лаган. Амма жува ххарину буру багьандараннарагу му дарс душиврия. Учительтурал харж лащинсса, ккал къабансса бур. Мукун бухьурчагу, ниттил мазрал дарс дихьлахьисса инсан аьркинни оьрчIаву ниттил мазрахсса ччаву ххишала хьун дуллалисса, лещан къаритлатисса.
Тунукьай, ца учкъулалийсса дарсирайн умуд бивхьуну, кIира бакI дусса, бюхттулсса гьунарданул заллу га ухьурчагу, ца учительнал хIарачатрайну маз лахьхьин къашайссар. Маз кулпатравур лахьхьайсса. Ттул пикрилий, бучIия нитти-буттахъангу, лакку мазрал дарсру ххишалану дикIаваншиврул, усттаршиву ххишалану дишаваншиврул, цала цIанияссагу чIиви-хъунсса кабакьу баван. Циванни къабучIисса. Бурхха дунияллий цала оьрчIансса школарду тIитIлатIисса, зузи буллалисса миллатру. Агарда жувагу, оьрчIал нитти-буттахъулгу, ттатта-бавахъулгу, жула мазрал цIаний чанссавагу захIматгу, багьний харжгу бишин хIадурну бивкIссания, дарсирдараясса тIалавшиндарая гъалгъа тIунгу лажин кIялану бикIантIиссияв. Маз кулпатраяххар байбишай­сса, гьану бизайсса, ниттил мазрал нацIушиву, нахIушиву кIул шайсса.
Маз лахьхьин бигьашиврунгу, учительтуран хъунмасса кумагнугу хьунссия, агарда лакку мазрал дарсру интернетраву, ютюбраву дишин бюхъарча. Агарда, язи-язими учительтал сакин хьуну, бигьану дурчIайсса лакку мазрал дарсру ляхъан дурну, оьрчI-жагьилтуран ххира­сса ютубраву ми дуккан дарча. Так му даву дузрайн дуккан дан харжлугъ цайнна ласунсса спонсортал аьркинну бур. БучIия му иширавух цала-цала дусса кашилий лак хIала хьурчагу. Лакку маз лакран бакъа чара бакъасса бухьувкун, му жунма нину кунма, кулпат кунма ххирасса, аьркинсса бушиву тасттикь бан. ХIакьину учительтуран аьркинссаксса пособияртту, педагогикалул, филологиялул кумаграл литература, мукъузанну — словарьду, пособиярттугу ххишала бакъа чанни. ХIакьину, цалсса, педагогикалул цIушиннардугу ишла дурну, лякъинссия ми пособияртту хIадур бансса инсантал. Яларив чIал хьун бюхъай.
Ялагу, сийлий бикIан аьркинни, пахруну бикIан аьркинни ниттил мазрай ихтилат буллалаву. МазрацIагу, тарихрал, маданиятрал думуницIагу хьу­сса манкъуртътураха лавхьхьусса жува бакъашиву тастикь баван.
Мазраха зузисса аьлимтал, филологтал, журналистал бавтIсса кIанай чара бакъа гьаз шай, ай, хIукуматрал миллатирттал мазурдихсса къулагъас дакъар тIисса ихтилат. Микку на къарязи хьувияв. Цимилгу увкуссар: му ишираву хIукуматрал лажин кIялар. Миллатрал мазурдийсса кказит-журналлу бур. Театр бур. Радио-телевидениялий передачарду дур. Учкъулардай дарсру дур. Университетраву мазру лахьхьайсса факультетру бур. Ниттил мазрай гъалгъа матIра тIисса къадагъа да­къар. Мазурдийсса луттирду буклай бур. Яла цири ччисса? Да, мазрал хIакъиравусса Закон кьамул дуллай бакъар. Аттестатравун ниттил мазрал экзамен дагьлай дакъар . Цавагу къуллугърай ниттил маз кIулшиву тIалав дуллай бакъар. Почтагу печатьрал прессалун ххишала бакъа заралну зий бур. Мукунна,цIана лахъи лаглан къаччисса, цаймигу дайшишру дур.
Амма жувагу хIукуматрал идарартту авара буллай бакъарухха! Радио-телевидениялий чIун ххишала да тIий бакъару. Кказит-журналлал лагрурду ссуссукьу мадулларду тIий бакъару. Ниттил мазрал учительтуран харжру ххишала ба тIий бакъару. Жувагу аьтIий бакъару. Агарда жува жунма жува ххирашиву, жула маз бу­ттахъая дирсса язимур ядигар хIисаврай ядан цIакьну бацIлай бушиву ккаккан буварча, дайшишру ссавучIав дакъар. Вана жула Дянивмур Азиянавусса лакрал му мукун бушиву тасттикь буллай бикIайва. Оьрус мазрал ялун цалами мазругу уттавану бусса республикарттайсса лак ябуллай бия лакку маз, так кувннащал кув ниттил мазрай гъалгъа тIунсса, шияха бавсса хавардах вичIи дишинсса сант ишла дуллай. Тияха бувкIсса жула чичу Гулизар Аьлиева ца чIумал аьтIун бивкIуна. Жу гъурбатрай лакку мазрах мякьну, кувннащал кув ниттил мазрай бакъа гъалгъа къатIий, зу шийх му ишлавагу къабуллай», — тIий.
Гьашину, миллатран сайки хIисаввагу къавхьуну, жула ялату лавгунни ххишала бакъа бюхттулсса даражалул кIия инсан. Хъинну хъунмасса даражалул аьлимчу, цинявппагу миллатру цала хьурдай ва инсан тIисса аьлимчу — Эса Халидович Аьбдуллаев. Ганал лакку мазраха бувсса элмийсса захIматран кьимат бищун къашайссар. Мукуна лавгунни чичу, шаэр, журналист Казбек Мазаев. Дагъусттаннал литературалувунгу цIусса сюжетру, литературалул цIусса увинтру духхан дурсса, караматсса, вардиш бакъасса мазрай чичлачисса чичу цама акъассия. Ми язисса бивкIурду сий дакъанма чIарах лавгунни. Ттун дакIний дур, аьпа биву, Мариян Дандамаева тIайла буклакисса чIун. Мугьали, дазу-зума дакъасса нех халкьуннал дия ганил жаназалул хъирив най. Мукунма бикIан аьркинну бивкIсса ххай бура ва ппурттухгу. Цайминнангу ккаккан жула цашиву. Жува кувнначIан кув кIункIу буллалисса маз бухлаглай, жува ппив хъанахъаврил сававну ккалли буллалиссара мугу.
Дувару жура, гьай-гьай, гурсатмалун кунна, жула арсру чув-бунугу чемпионтал хьусса чIумал, медаллу, цIанихсса бахшишру ларсун бувкIсса чIумал, цасса, цачIусса ххаришивур­тту. Мугу къаоьккир. Амма миллатран жунма, жула ялун нани­сса никиран бувсса хайр, муданмагу бучIи ляхълансса ххазина хIисавравун лавсукун, ми цинцилттай бивхьукун — цумур кIури, цумур бюхттулли?
Маз хIура буккаврийну билаятрал аьрщигума ссуссукьу хъанан дикIайссар тIий бур аьлимтал. ХIакьину мугу ккалли къабансса иш бакъар укунмагу аьрщи чансса лакран.
Яла карамат бизаймур ишрив ттунма му бур — халкьуннал паракьатшиву, кьамулшиву, сайки рязишиву цала маз бухлаган битан. Муния цукунчIавсса вас-ццах, нигь дакъашиву. Му сававну жува укунмасса, оьванмасса халкьуннайн кIура баллай бушиву къабувчIлачIаву. Пикри бара, жула маз сагъсса чIумал циксса уздансса инсантал бувккун бивкIун бурив лакрава. ТIут1айх дирчусса, авадан хьусса литературалия, караматсса фольклордания гъалгъа тIийвагу бакъара.
ХIакьинуссарив жула иш мукун чIалай бакъар. Юхссагу ца ттуннив му иш мукун махIрумну чIалачIисса. Агарда зун вай ттул цIуцIисса дакIнива нанисса кьурчIисса махъру къатIайлану чIалай бухьурча, чичара зугу зула миллатрал кказитрайн зуламур пикри.

P.S. Ахирданий, ссайгъатран кунма, ва цIана дакIнийн багьсса лакрал фольклорданул хазналувасса шамма, жула мазрал гужгу, исвагьишивугу тасттикь буллалисса ттиркьюкьи, кIицI лаганна:
Даим ахттакьун чIумал
Вил бава жуннийн дучIай,
Жул оьрчIах дурсса эшкьи
АьтIий экьирутIа тIий.
Ххал барала, лакку мазрал мукьва ххуттавун бавкьусса драмалул куртIшиву, бази дакъашиву.
Качар ХIусайнаева