Кьивади, Симирдар, Шамхал

Ци бусласиссар жухьва вай цIардал?

Лакрал тарихраву мадарасса кIану бугьлай бур кьивади, симирдар, щамхала тIисса дурчIаларттал. Амма чIявуссаннан вай мукъурттил мяъна, вай ча бувкссарив, вайннул нясав, яъни генеалогия, кIулну къадикIай. Ва макьалалий жува хIарачат банну му масъалалул хъирив лаяву дан.

Гъази-Гъумучиял щамхалтурал цивппа Аьрабусттаннаяту бувкIссар, цив саййидтурал, яъни МухIаммад Идавсил(с.аь.с.) тухумрал агьлуру увкуну бур. (Саййидтал куну, гьаманки, МухIаммад Идавсил (с.аь.с) тухумрайн учайссар, мукун тIиссагу агъатал тIиссар). Мукун куну бувсун бур, масалдаран, му тухумрал вакилну хъанахъисса, чан­сса муниннин хьхьичI Кураллал ханнугу ивкIсса, паччахIнал аьра­луннал генерал-майор Юсуп-багнал ва мунал уссу капитан Жабраил-багнал «Гъази-Гъумучиял ва Кураллал хантал» («Кази-кумухские и кюринский ханы») тIисса макьала чичлачисса генерал А. В. Комаровлухь (шиккува учин, му макьалар хъанахъисса лакрал паччахIлугърал цалчинсса тарихну). Му хавар бивщуссар 1869-ку шинал бувксса «Сборник сведений о кавказских горцах» тIисса цимивагу жилдрайсса жям-луттирай.

Мува му увкуну бур мунияр цимирагу ттуршра шинал хьхьичI чивчусса «Тарих Дагъистан» ва «Дарбант-нама» тIисса Дагъусттаннал тарихирттайгу (хроника). Абу-Муслиннул «Гъумук шагьрулул ялувмур махIлалий бувну бур нюжмардул мизит (яъни Хъун мизит). Шагьрулул цаппара махIлардайгу бувну бур махIлардал мизитру». КIа мизит цIанакулгу сагъну буссар Гъумук, тIий ур ХIХ-мур аьсрулул тарихчи Аь.-Къ.-А. Бакиханов цала чивчусса «Гюлистан-и Ирам» тIисса, Баргъбуккаваллил Къапкъазуллан хас бувсса луттирай. «Гъумукиял (Тани Гъумучияйн укун учайсса бивкIун бур. – С.М.) шагьрулул хIакимнугу ивтун ур сепахсалар (амир, аьралуннал бакIчи) Шахбал, Аьбдаллагьлул арс, гагу Аьбдал-Муталиблул арс, гайгу циняв бур кьурайш тайплуясса», – тIий бур «Дарбант-намалий». Ванилгу тасттикь буллай бур гава пикри – щамхалтурал нясав сиййидтурайн дуклакишиву.
Га хIакимнал цIа дур Шамхал. Ганан му цIа дирзун дур га буттал буттал цIа дуну тIий, та тIурча, ивкIун ур Шамуллайсса (Сирия) Хал тIисса шяраватусса». (Шиккува учин ччай бур, Сириянаву зузисса жула тарихчитурал буслай, дусса дур мяйжаннугу Дамаскьуллал чIарав Хал тIисса шяравалу, тикку ттигу чIявусса агьлу бур тIар кьурайш тайплуятусса). Вай мукъурттийн бувнугу кIицI бувсса луттирай чивчумур тIайлану букIлай чIалай бур.
Амма ахир-пикри бан анавар къабукканну.

Шахбал тIиссагу, Шамхал тIиссагу цIарду цара ца душиву цалчин бувсун бур Къазаннал университетрал профессор М.-А.М. Казембеклул. Му бакъассагу, ганал кIицI бувну бур му титулданул заллу щалагу Дагъусттаннал хъунама хIаким хъанахъишиву. «Масумгу, Амир-ХIамзагу, Гуржистаннаяту Кипчакнал арив бияннин Дагъусттаннал циняв халкьгу мютIи хьийча Шахбаллуйн – Гъумучиял хIакимнайн», – тIий, тикрал буллай ур Казембек хьхьичIавасса луттирдай чивчусса, кIий жува кIицI бувсса махъру. Гихунмайгу бур : «ЦIанасса ппурттуву шамхал – Таргъуллал хIакимри, гагур гава Шахбаллул тухумраясса», — куну.
НукIузаманнул хроникар­ттайсса мува пикри тикрал бувну бур Бакихановлулгу. «Абу-Муслиннул Гъумук хIакимну ацIан увну ур Шахбан ибн Абдаллагь ибн Кьасим ибн Абдаллагь ибн Аьббас (ва тIурча МухIаммад Идавсил (с.аь.с.) буттауссур)» – тIар тарихчинал.

Му чIумала чичултран шахбал – му инсаннал цIарив, юхссагу къуллугърив балжину бакъашиву аьлттуну чIалай бур.
Шамхал тIисса махъ Шамуллал Хал тIисса шяраваллил цIаниятур хьусса тIисса версия жунна ккарккунни. Мукун бакъахьунссар куну, мяниъшин данмагу хъунмасса хIаллай ув­ккун акъар. Так ХХ-мур аьсрулул дянив Дагъусттаннал элмулул центрданул зузала, аьрабист М.-С. Д. Саэдовлул, аьраб мазрал кьяйдардайн бувну, ми кIива мукъуяту ца сакин булларча Шамхал къашайссарча, Хал аш-Шам шайссар куну, му версия гьалакIу дурну, хIура дуккан дурну дур. Амма муниярвагу хьхьичI, ваца му мяниъшин дантIишиву кIулну диркIсса кунна, М. А. Полиевктов тIисса аьлимчунал, му махъ аьраб мазрал кьяйдардай къавхьуссарча, турк мазрал кьяйдардайри хьусса куну бур. Ганал тIар, Карл тIисса цIанияту краль, краль мукъуяту король хьусса кунма, Шахбал тIисса цIаниятугу хьухьунссар шамхал, шамхал мукъуяту – шамхал куну.

Дур элмулул кIунттихь цаймигу версияртту. Б. Малачиханов тIисса аьлимчунал пикрилий, шамхал хьуну бур шайх мукъуя, уцмий (Къайтагъуллал хIаким) оцум тIисса ягъудинал (яъни жугьутIнал) мукъуяту. Р. М. МахIаммадовлул увкуну бур, шамхал тIисса махъ Мусил Урдуллаяту (Золотая Орда) бувксса махъ бикIан бюхъай­ссар куну. Амма цала версиялул хIакъираву мунал бувцусса хIуччардуми бакъар.

Рамазан Маршаевлул бусаврийн бувну, шамхал тIисса махъ хьуну бур шамхъал (яни Шамуллаятуми) тIисса мукъуяту. Ангара Булатовал версия личIисса дур. Кур–кур-ал, дарг–дарг-ал, гъун–гъуннал-ал тIисса кунма, шам–шам-ал (яъни Шамуллал агьлу) тIисса махъ хьухьунссар увкуну бур ганил.
ХI.-М.Оь. Хашаевлул ва А. Р. Шихсаэдовлул му махъ, мукунма майсум ва нуцал тIими махъругу, бикIлиласса (гьануцIакула кIанттулвасса) махъру бур куну бур. Хашаевлул пикрилий, шамхал бакIчисса паччахIлугъ диркIун дур Дагъусттаннайн аьраб бучIан цукссагу хьхьичIара, цурдагу диркIссар тIар билаятрай яла гуж бумурну.

К. С. Кьадираджиевлул пикрилий тIурча, шамхал тIисса махъ бувккун бур бух турк мазрава. АхIмад Кьурбанов дакI дарцIуну ур шамхал тIисса махъ шагьхъал тIисса мукъуяту хьушиврий, шамхал цувагу Лаккуйн ширваншагьтурайхчIин (Ширван – му Кура неххал ухссавнийнмайсса Азирбижаннава) бувкIшиврий. Га дакIнийн бутлай ур ХI-мур аьсрулий ширваншагь Фарибурзлул Гъумучиял агьалиначIан гьан бувсса чагъар. Ганий буссар, Гъумучиял агьали ислам кьамул дан рязину буния махъ, гайнначIан сардарну ца Адула тIисса адамина гьан анна тIий.

ПIякь диркIун чIалай дур цинярда кIицI ларгсса версиярттаву, цукуннивсса ца эцIа бунугу, цанниллагу багьайкун вих буллай жува бакъашиву.
Амма бур къеппул бугьан­сса ца зат. Абу-Муслиннул Да­гъусттаннай хIакимтал битаврил хавар бур муниярва хьхьичI «Дарбант-намалий» бувсъсса цамур хавар, сайки мукъуй махъ бивхьуну тIиссакссагу, тикрал баву кунмасса. Та хаварданий бур Ираннал падишагьнал, машгьурсса Кьубад-шагьнал арс Нуширваннул (ягу Ануширваннул) Фарс билаятраяту цала лагма-ялттуминнаясса чIявусса хIакимтал бувцуну увкIун, Дарбантлив бияннин шанттуршлий ряхцIалва шагьругу бувну, зунттавун бияннин загълунсса баругу бувну, цала билаят чапуртураяту (гьала, цува бусурман хьун увану унува!) буруччинсса цIакьшивуртту дурссар тIий. Мукун лутан тIисса халкьуннай ивтун ур хIакин, цан цIагу дирзун дур лутаншагь, Табасараннай (укун Табасараннайнни тIутIиссар – табарсараншагь, Ширваннай – ширваншагь, Джуржаннай – джуржаншагь, Филаннай – филаншагь ва м.ц. «Гъумук ганал бувну бур шагьру, тикку хIакимну ивтун ур цала тухумраясса инсан», – увкуну бур луттирай. Чансса гилунмай ялагу тикрал бувну бур: «Амма так Гъумукиял хIакимри – Нуширваннул тухумраятусса», – куну. Мунияту Гъумук ивтма хIаким валийну, гайминнаяр лавайману, гайми шагьтурал ялувману ушиврий махIатталсса цичIав бакъар. Шахбала тIисса махъ тIурча, иран мазрай хъанай бур ялувма шагь: — шагь, — (бала) ялувма. ХIасил, шамхал хъанай ур ми шагьтурал ялув ивтсса ялувма шагь.

«Дарбант-нама» ва «ТарихДагъистан» хроникартту чичай заманнай шахбала ягу шамхал тIисса мукъурттил мяъна хъамариртун диркIшиву цIитI бивкIун чIалай бур. Муниятур цавайннал шамхал тIий, гайминнал шахбала тIий чичлачиссагу. Багьайкун хъирив лаярчарив, шамхал тIисса мукъуяр ххуйну багьлай бур лакку зумунусса щамхала: лакрал Шамхал куну нажагь бакъа къаучайхха, учай Щамхала куну. Гьаманки, му махъ хьунни мяйжанмур мяъна кIул дан­сса хIуччанугу. Цанчирча Щамхала тIисса цIа хьуну дур Шахбала тIисса мукъуяту. Шахбала тIисса махъ тIайлану чичларча, бур шагь-бала тIисса махъ. Ва ттул версия тIайламунин ккалли дунни щалагу Аьрасатнал билаятрай иран маз яла кIулминнаву цану хъанахъисса МухIаммад-Нури Оьсманович Оьсмановлул.

ХIасил, хъанай дур укунсса кьюкьа:
шагьбала–шахбала–шах­мала–шамхала–шамхал.
Яла, махъ, Дагъусттан мютIи буллай, ислам дихьлахьими (аьрабнал, турксальджукьинал) бувкIун бур билаятрайн, чапуртурашал талай, гай пуч буллай. «Дарбант-намалул» бусаврийн бувну, мува иш бивкIун бур «Гъумукиял» багтурал чулухунмайгу, гайгу «бивкIун бур къизгъинсса дяъвирду буллай». Ахирдангу, бух хьуну, чIявусса ливтIуну бур. Гъумучи лавсун махъ, бусурман хьуми бивтун бур, диртун дур гайннал хъус-хъиншивугу, ислам кьамул дан рязи къавхьуми кьатI бувну, гайнналми хъусгу хъямала дай­сса диркIун дур. ЧIалачIиссаксса, шахбалал, ислам кьамул дурну, цувагу, цала халкьгу ххассал баврищал, цала бусравсса кьинигу (привилегияртту) ядурну дур.
Ми ишру хьуну ттуршра шин ххишалагу ларгун махъ, «Дарбант-нама» ва «Тарих Дагъистан» тарихру (хроникартту) чичлачисса автортуран шахбала тIисса термин къакIулну, га инсаннал цIа ххай бивкIун, га цIашиврий чирчуну дур. Амма Абу-Муслиннул Дагъусттаннал Валину ивтманал наслулун, муниннин цува чапурчуну ивкIссар тIисса нясав (генеалогия) ччан дикIайссияв, мунияту ссихIрагу къадурккун, цал ппухълу саййидтураятур куну, цала нясаврацIун бусурманнал вичIан тIааьнсса бусала лачIун бувну бур. Укун хIасул хьуссар тIиссара «Шахбал ибн Абдаллагь ибн Кьасим ибн Абдаллагь ибн Аьббас (ва тIурча МухIаммад Идавсил(с.аь.с.) буттауссу хъанахъиссар» тIисса нясав.
Гьассарив махъ лавхьхьу­сса бушиву мукун архну нани­сса ахир-пикри баншиврул, юхссагу цаймигу хIуччарду аьркинссарив? Гьай-гьай, аьркин­ссар. Ссалли тасттикь бантIисса иран мазравату лакку мазравун шамхала тIисса махъ багьаву? Гьай-гьай, микку ляличIину кьамул бан захIматсса цичIав бакъар, цанчирча лакку мазраву чIявуса махъру бур Иран мазрава багьсса: нарс, лавмарт, байнавар, ламмам идавс, пирдавс, чумарт, чагурт, пир, пайханмар ва м.ц. Амма, ми аьмсса пикрирду бакъа, миннуяр балжисса хIуччардугу тарихраву ва лакку мазраву цаймигу бур мадарасса.

Хъиривгу буссар
Сулайман Мусаев,
Тарихрал
элмурдал кандидат