Ттул Гъумучий – ттул Маккагу, Мадинагуй

Курзи Къажлаева

Авторнал аьпалун хасну

Курзи Къажлаева

Ччясса кIюрх. Шану бакъар. Ссаллив гьалакIу буллай бура. ДакIниву умуд. Цукуннив ххай бура ттучIанна ттула оьрчIшиву кIура дарсса. Ттул Гъумучи. ОьрчIшиврущалсса умудрал щаращи. Бувкра кьатIув. Гила лултту тIитIи бавкьуну бур щалава Гъумучиял шагьру. Цуппагу чIюлуну чIалай бур ВацIилуха гьаз хьуну нанисса ххяххабургъил пар-пар тIисса тIинтталу. Халкь давурттайн бачлан бувар. Амма… Гана машинарттал кьюкьа дур, Къичил-КкурчIату тIайла хьуну, Гьухъаллакъурух яларай дастта дархIуну.
Жула миллатрал цIанихсса душнин ПартIу ПатIиман цIа кусса гьайкал тIитIин бувкIун бур шагьрурдая, бувкIун бура нагу.
Гъумучи бур кIюрххил Ва­цIилуха баргъ бувккун бахьлаганнин бургъил тIинтталу… Ттул Маккагу, Мадинагусса Гъумучий.
Гъази-Гъумучи лагмава буручлай бур щюллиссагу, кIяла баш­лихъирттавун бакIру-хъачIру кай-кай дурссагу, караматну ххуйссагу, алвагьну ххаллилссагу зунттурдал.
ХьхьичIухсса неххамачIух, кьиблалул зунттаватусса щаращая цачIун хьуну, дацIаву дакъа Хъун-Нех най дур, хьамарангу дизлай.
Гъази-Гъумучи ттиликIраха, баргълагавал чулуха, буручлай дур Махъ-Нехгу, Бугъливаллил-Нехгу.
Цукссара хъуннасса диявав лакрал язисса арснал ХIа­винахъал Саэдлул цалла Ватандалухсса ччаву. Ттупли­слив ивкIлай, жан дуллалийнисса махъва-махъсса ссихIирачIа цува цала Лакку кIанай, Гъази-Гъумук, Хъун-Неххал чIугу баллай, ВацIилугу чIалачIиний уччара увкусса.
Ттул жагьил оьрму Гъумук лавгссар.


Ттун Гъумучи дакIний бур ляличIисса инсантурал бувцIу­сса. Инсантал цивппагу тIул-тIабиаьтрал уздансса, кувннайн кув дакIру марцIсса, махъа кьяржи дукъацайсса, кувнначIа кув бацIан, кумагран буккан хIадурсса, кувннаву кувннал ччаву дусса.
Та чIумалсса гъумучиян кIула цама лавай аврийну цува лавай шайшиву, чIаравнал хIурмат баврийну цаятува хIурматлув шайшиву, дакъанан дулаврийну цува авадан шайшиву. Му гайннал оьтту-ттурчIавунна дагьсса, ляхъиндарай дурксса тIул-тIабиаьт духьунссия.
ЧунчIав наниний, заллу шава акъашиву кIул бан, дарвазалийх ацци дахIайссия.
ДакIний бур нава хьхьичIва-хьхьичI МахIачкъалалив барз ва бачIиннул курсирдайн дуклан бувксса чIумалсса Гъумучияхсса ттула мякь. Ца аьжаивну чIалай бияча шагьрулул оьрму, кIичIирттавух кувннан кув царив кIул бакъа заназисса инсантурал кьюкьри. Гай лащайва щуруй лечлачисса, зузисса битIикьукьултраха, таманал дард, хажалат щинчIав аьркин дакъасса. Агьманайн ка тIитIинма нажагь-я. Къуманал дард ласунма нажагь-я. Гьарца чув – цана цува! Мукун къабикIайва Гъумук. Сурагъ къабувну инсан чIарах укъа­ккайва Гъумук.
На МахIачкъала шагьрулул ххаваххан бувунав. Та дия 1943-ку шин. Шагьрулул курсругу къуртал бувну, шаппай нанийни, на дуаь дурссия: «Яраппий, я Аллагь, ттун ххишала шиккун бучIан нясив къабаннав», – куну. Къакьамул дуруна ттул дуаь Заннал. Ттул сайки щала оьрму лавгунни МахIачкъалалив, дакIмур кIий – ттула чIири Ватандалий, Гъумукра, дикIай. Ттул янила Гъумучи къабукьай. Цуппагу нава жагьилсса, талихIрайсса, чаннасса бургъилусса. Цуксса ниттихъан захIматсса диркIнугу тай шинну, ттуннарив та чIун яла ххуймурну чIалан дикIай.
ЦIувадиял жяматраясса ттула чIаххув-чIарахссагу гъанну, ттуламину чIалан бикIайва. Жул чIаххул бия урчIах – Парамазхъул, ЛухIухъул, Изахъул, Илдархъул, киях – Жабраилхъул, Султан-Мурадхъул, Мантагъихъул, БурцIихъул, АдукIхъул, КъитIачихъул, Жариятхъул, ХIупахъул, Къалияхъул, Байчухъул…
Кувннал чIарах кув буккайни «бивзрав-буравлийну» сурагъ къабайва, сурагърачIагу цIа учайва, цIаничIагу, аглан шаврищал: «Ххуллухъин, ссу, ссурахъуй, уссу». Мюрщинахь: «Аьишат-жан», «Чун най бура, жан Курзий», хIалимну, нахIуну дакI ххари хьунну.
Школалий дуклай, классрава классравун бувкни, дакIний бур, ттула ниттилссурваврал, чIаххувралгу ххуйсса мукъуй нава ххари байсса. Мичча нанисса духьунссар ттувурасса мюрщи оьрчIачIан кIункIу хъанахъавугу, гай ххирашивугу, гайннаясса ттула луттирдавусса хавардугу.
Хъамадитайссарив нава, педучилищагу къуртал бувну, дипломращал шаппай бувкIсса кьини. Муданма тIивтIунмасса дарвазалувух жучIансса бухху-букку чан къашайссия. Дуру­ххай машиналухсса ниттил лагма лагайва дуруххан, ттисин, лахъи-кутIа дан аьркинми чIаххув-чIарахсса. Та ттул талихIрайн бувк кьинигу ниттичIа лявкъуна чIаххул. На дипломращал бушиву ашкара шайхту, жул чIаххувхъами – Ирвагьинхъал Ххадижат, ттула ниттилгу оьрчIнийвасса дус, яла Султан-Мурадхъал Асват, Биячухъал Рукьижат, нину зузисса машиналухагу бивзун, циняв бувккун лавгуна.
Ца-ца тIий, цахъи хIаллава зана хьуна, цал бунагьирттал аьпа бивухъул, тачIав хъамакъадитансса пишкаширттащал:
– Ма, ттул душ Курзий! – куну, ттул каниву дирхьуна ца эмаратсса чIурлил гуни, – дагьанттул хьхьичIсса чIиви столданий диша. – Ганил кьалакьуй дия эмаратсса ссурухIи душнил сурат. Кьалакьул вивгу дагьани дия дурччуну.
– Амма, Курзий, пудра мабичаванна, бурчу кьакьан бувну, ЦIахъардал бурувссаннуйн къадуккан вила симан.
Аьпалущал гуни дулав ттула душнил душ Наидан, та чIаххувщар Ххадижатгу, танил гуни дулайни увкумургу дакIнийн бувтун.
Гъан хьуна чIаххув Аьишат…
– Ма, ттул душ, Курзий, вай кIунурду. Вил кару оьнна къадацIай. Ттун вай кIунурду ттула аму-дадал, ганингу цила ниттил буллуну бия. Нагу дакIнийн дутлай, щалущи, – жуларду щащайсса ххюва кIунугу буллуну, ялагу увкуна:
– На вай кIунурдах ттула ряхвагу оьрчIан ппалул жуларду щаршссар, ттул душ Курзий. Жуларду щашлашийни, нагу дакIнийн дулути.
Пудрабичулулгу, гай кIу­нурдалгу чIявуну аьпалущал дакIнийн бичай кIай ттула ххуйсса чIаххувхъами. КIай ччянива ливтIуну лавгунни, аьпалун насихIатру ттигу ливчIунни. ТIайлассарив бур: «Инсаннан дуллумур личIайссар, дуркьмур бат шайссар», – тIисса учала.
Жул аьдат дия цанначIа ца бацIайсса. Жул мюрщи оьрчIал чIарах багьайсса насихIат бу­къавсун, тIайла бацIан къабувну цучIав укъаккайва.
Щалава кулпатрансса аьй-бювкьуя къатрал чIарах цIинцI, чапалшиву чин ххал шаву. Нагу, ттула ссилгу (бунагьирттал аьпа баннав цил) нюжмарду дарчIуну, – ца нюжмардий на, гамуний Аьйшатлул, – дашайссия, ччяни, баргъ бияннин, бивзун, хъюгу, къатталалугу, хьулухалугу. Дахьланнин хьхьичI, лах къабизаншиврул, щин чIа дайссия.
Мукунма, цала къатрал чIа­рахсса кIичIиртту марцIну битан, марххалттанийх ххуллу битангу цинявнналагу буржъя. Чапалшиву, лазилакьи бакъашиву начссия, кьадаршивуя, къатлул заллухъруннал бучIи ба­къашивуя.
Вай махъсса шиннардийнин Гъумучияйн мудангу шагьру учайссия, Гъумучи цIанихссия, цIанихссия кIиччасса инсантал: аьлимтал, шаэртал, революционертал, учительтал, хIакинтал ва м.ц.
ХIХ-мур ттуршукулул ахирданий тамансса Гъумучиял чиваркI къатри гьам цIусса даврихун, гьамгу думи цIу дуккан даврихун багьну бивкIун бур. Гъазахъал ХIажалил, ца дурну, кIилчинмур дансса мажал хьуну бакъар. Революциялул ванаща дахьа Бакуй цала машан ларсун диркIсса навт буккай вышкарду зерххуну, яла цаятувагу кулак увну, мискиннайн уккан увну ивкIун ур. Щурагь дуклакисса Гъазахъал ХIажалил арс Гъаза-ХIажигу интернатравату уккан увну ивкIссар. Щахщахъал, Каламадинхъал, ХIажи-Эсахъал, Гузунхъал (кIиву махъ янна дуруххай артель, яла детдом бикIайссия), Жалалхъал (кIиву милица бикIайва), ХIамидхъал (педучилище бикIайссия), ХIанапихъал (педучилищалул общежитие бикIайва), Аминтахъал (госбанк бикIайссия), Кьянкьухъал (хъуннасса трикотажный артель дикIайссия), Абухъал (ялувчIинний детсад бикIайссия)…
Яр, ххуйну пикри барчан, Гъази-Гъумучиял тарихну хъанахъиссар кIиккусса лагмава­сса цимурцагу – бакIурдугу, къалардугу, ххуллурдугу, къатригу. Ми хъанахъиссар виричушиврул, захIматрал, инсантурал бакIрачIан бувкIсса кьадарданул гьайкаллуну.
Гъумучигу, Гьухъалгу кIи- бухълай, кIива лавай най бур паччахI ххуллугу. Ва бувссия тIар паччахIнал аьралуннал цанма, цала аьралуннал Лаккуйнсса ххуллу бигьа бан. Зунттал халкь унгу-унгу кIунттиву чIувну бугьан. Тайра шиннардий бувссия тIар ЯтIул-Ламугу, Хьур-ХьурукIуннал чулухунмайсса Хъун-Ламугу. Тайра шиннардий тIий, бувну бур оьруснал аьралуннансса цIакьшиврун Ярттааривсса Къалагу. ДакIний бур махънингу та КъалалучIа ттупгу.
Караматсса ххуйшивруву бур Гъумучиял шагьру, някIсса, щюллисса зунттал ва бакIурдал лагмавагу вив лавсун. Цуксса хъунасса аькьлукар иявав ва даралуву цанма кюру бан увкIма?
Най бура ххуллул дянивух лавай БурхIай-Къалалул чулийнмай. Ликри дарцIунни. Шичча чIалай бур Лулттущиял жямат, МахIаттахъал, Нурадинхъал, Абухъал, Халилхъал, Явюбукухъал къатри. Гай ттул тухумраяссар.
Хияллаву на хьура ттула бу­ттал ппу – Чуми-МахIаммадлул никирацI. ЦIана баллалисса кунма, вичIахух бишлай бур: «Гьарца чувнал цала мархха буссар. Бургу, та чIирацI ххярхсса кIяла тIутIулгу цила мархха буссар, мархлулли цурдагу дургьусса…»
– Ттулгу буссарив мархха, мяммай? – ссилгу, нагу ганайн мяммай чайссия. Жул ппу жу мюрщину бунува ивкIуну ия. Ппу акъассар тIий, жул дакIру къагъагъан, буттал буттайн мяммай тIутIи бувунав, га жула ппу хIисаврай.
Тава мяммал бусласаврийну, жул тухумрал дайдихьу хьуну дур Шамуллал (Сириянал) чуллая увкIун ивкIсса чувная.
Тунукьай, цала-цала кьадарданул бувцусса инсантурал минардугу чансса хьуну дакъар Гъази-Гъумук, Армани-Гуржистаннайн ххявххун, тичча ясир бувгьуну (ясирнугу чIявумур чIумал яла аваданми бугьайсса бивкIун бур, тайннал уссурссу хъирив бувккун, арцух махъунмай итабакьин баву мурадрай), ягу дяъвилий ясирну биривну ва мукунма цаймигу багьантту хьуну.
Шичча кьиблалул чулухунмай най, бивунну БурхIай-КъалалучIан. Гъази-Гъумучиял кьабакIраву кунма бур ва Къала. Къалалул лагма бару бивкIун бур, хъунисса някI чарил кьунттаяту бувсса.
Гъази-Гъумучи – аьвзал заманнал билаят. БурхIай-Къалалиясса Гъумучиял чIала­чIин ляличIинура хху­йсса дур. ПаччахIххуллул гилачул, амбулаториялия тIайла хьуну, Гьухъаллал бярничIан дияннин Хъун-ХIатталу дикIайссия. Гикку дикIайва МахIаттахъал-ХIатталугу. Ттирив хIатталлил кьанкь-кьинши лирчIун дакъар. Гай буркIунттив гиккува бувсса Хъун клубран аьркин бувну бур. Хъун-Бярнил лултту чулух цамургу клуб бикIайссия. Га ЧIиви клубъя. Лекьан бувну махъ гикку Гьарун Саэдовлун гьайкал дацIан дуруна.
ДакIний бур чIявусса гьа­ттардийсса буркIунттив. Гай цивппагу бикIайва бакIъялавай лавкьусса кIичIурду кунмасса, ягу мюрщи ччантIурду кунма­сса, ялтту хъахъисса щяйтIаннул михьлишалттугу даркьусса, хъунисса кIяла чарттая був­сса буркIунттив. ТачIав ттунма гукунсса буркIунттив къаккавкссар.
Утти бакIравун бухлай бур ца укунсса зат. Жул Гъаза-ХIажинахъал чIаркIув дия кIалан. Га кIаланнувунгу ссуттил хъувату бивхсса нувщи, гьаннаран тIий, бичайва. КIалан цурдагу, нувщи бичиннин цал марцI дурну, лув нахь, хъаланна дирчуну, жагьил-гаданал хIадур дайва. ДакIний бур, ца чIумал ттула аму (аьпа баннав цил) тIааьн дакъа чIаркIату дурккуна.
– Вай ттаркIру къурталлагу хъанай дакъархха, – куну, аьрщаравух хъахъи ларгсса ттурчIардищалсса цихьвасса бадра ккаккан бувна. Га бия кIаланнувату дирхсса аьрщарал бадра.
Ттаттал ХIажали-мяммал бусайва: «Сайки ва щала шагьру бусса кIанттай, кIа Ччярав бияннин, хъинну ччясса заманнай хIатталу диркIун дур. Шиккун цала-цала бивкIурду буччин лагмарасса щархъавату бучIайсса бивкIун бур. КIаланнуву ляркъусса ттаркIругу та заманнулли», – куну.
ТтурчIардищалсса бадра хIатталлив кIучI бан гава жагьил-гада гьан увуна. Га кIаланнувун, чара ция, нувщирив ялагу бичлайнма бикIайва. Колхоз дан хъуру зерххуна. КIалан аьркин хъанан къадикIаврилгу на пашман къабувнав. ДикIийча жула ппухъруннал ттаркIру гьаттардиву паракьатну.
Цакуну итталу дарцIунни БурхIай-Къалалул къинттуллух диркIсса, утти дунилла духларгсса Вирттащиял шяравалу. ДакIний дур, цавай ххуйсса халкьуннащалсса, кIяла ларзурдащалсса, ххаллилсса шяравалу дуссия. Ттул дакI къума ларгунни.
КIийнмай – Увур, кIихунмай – ДучIийми, Ххут, НицIавкIул, Бурттун – цинярдагу я духраларгсса, ягу дачIи-кьачIину лирчIсса. Ттувату угь ливчунни. Вана ва БурхIай-Къалалив леххаврий бивчусса цIарал къавтIилул угь ливчунни. Вана ва БурхIай-Къалалив леххаврий бивчусса цIарал къавтIилул кIай циняр щархъурду гьаз дайсса диркIссар, цала Лакку Ватан ядан цакуну буккайсса бивкIссар вирттал.
Цири вийн ливкмурвагу, ттул аьзизсса Лаку Билаят? Вийн му зулму ликкан бувсса зулмукарнал цIарагу цири?
Угь тIий дур ттул дакI…
Гила, гиха лавай тIитIибав­кьуну бур Гъумучи. Буссияча ца машгьурсса, гурсса шагьру… Арулва жямат, арулва мизит, арулва зийлу, арулва ккурчIа. Жяматрал бакI – цала дивир, малла, оьрчIру – минначIа чичин-буккин лахьлай, мунийн чайссия кьурандалий битаву. Аьрав хIарпирдай оьрчIан буккин-чичин лахьхьайссия. Дакъассия «сплошная неграмотность».
Гъумучи утти цамур хьуну бур. Шия, БурхIай-Къалалия, га чIалай бур чIюлуну. Амма дакI гъагъай кIичIирттавух нанийни, ттунна кIулсса, ххирасса чIумул сий къаляхълай, марцIшиву къачIалай.
Най бура ца заманнай ккур­кки чарттал бавкьуну бивкIсса къума кIичIирттавух ялавай. ДакIнийнгу багьлай бур ттула жагьил замана, баргъ бияннин, щингу чIа дурну, нава башай­сса бивкIсса кIичIира…
Зана хьунхьуви лак Лакку билаятрайн, къахьунххурав, цIу лаганхьуви жула шяраваллу, къалаганххурав. Мукун хьуншиврул хIукумат дурганхьуви жухра, буцинхьуви газгу, бакьин банхьуви ххуллурдугу, тIитIинхьуви инсантал зунсса фабрик-заводру. Ттула якьамасса дакIнивату хъунасса Заннайнсса леххаврищал амин тIий бура.
Хъиривгу буссар